ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ-ΚΡΑΤΟΣ

Χάρις Α. Καλλιγά ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ-ΚΡΑΤΟΣ ΑΘΗΝΑ 2010

Χάρις Α. Καλλιγά Μονεμβασία. Μια βυζαντινή πόλις-κράτος 2010 Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ & Χάρις Α. Καλλιγά Επιμέλεια: Γιούλα Κουγιά, Σχεδιασμός έκδοσης: Βίβιαν Γιούρη Επεξεργασία εικόνων: Colornetwork Εκτύπωση: Μητρόπολις ΑΕ Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ Ξενοκράτους 48, 106 76 Αθήνα, τηλ. 210 7231271, fax 210 7254629 www.potamos.com.gr, info@potamos.com.gr ΙSBN 978-960-6691-64-5

Στη μνήμη της Αγγελικής Λαΐου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Βραχυγραφίες 10 Κατάλογος εικόνων 11 Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 15 Πρόλογος 15 1. Πόλεις των Λακεδαιμονίων 19 2.Θαλασσοκρατήσασα 32 3.Αυτοκρατορικός φθόνος 48 4. Συμμαχίες και συγκρούσεις 63 5.Τα προνόμια 76 6.Λύτρον Μάταιον 87 7. Κύριοι από τη Δύση 106 8. Το φρούριο των Ίων 130 9. «Questa Capitale Guasta» 151 10. Η μοιραία παράδοση 170 11. Αγώνες ανεξαρτησίας 182 12. Το «Κάστρον» και η περιοχή του 198 I. Γενικά 198 II. Η γέφυρα και το λιμάνι 202 III. Η Πάνω Πόλη 214 IV. Η Κάτω Πόλη 243 V. Η περιοχή 287 Βιβλιογραφία 295 Ευρετήριο 315

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΑΒΜΕ: Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος B: Byzantion BCH: Bulletin de Correspendence Hellénique BNJB: Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher BSA: Annual of the British School at Athens BZ: Byzantinische Zeitschrift CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae ΔΙΕΕ: Δελτίον τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος DOP: Dumbarton Oaks Papers ΔΧΑΕ: Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας EHB: The Economic History of Byzantium JÖB: Jahrbuch des Österreichischen Byzantinistik ΝΕ: Νέος Ἑλληνομνήμων OCP: Orientalia Christiana Periodica REB: Revue des Études Byzantines RIS: Rerum Italicarum Scriptores TM: Travaux et Mémoires VV: Vizantijskij Vremennik ZRVI: Zbornik Radova Vizantloškog Instituta 10

Κατάλογος ΠΙΝΑΚΩΝ ΕΙΚΟΝΕΣ 2-1. Ο βράχος της Μονεμβασίας. (2006) 33 2-2. Τα Ασκηταριά, ίσως ο τόπος όπου ετάφη ο Άγιος Ιωάννης-Θεοφάνης Μονεμβασίας. Υπολείμματα τοιχογραφίας με παράσταση του Παραδείσου από ευρύτερη σύνθεση της Β Παρουσίας. (1976) 38 2-3. Το λιμάνι του Ιέρακος, Γέρακας ή Porto delle Botte. (1979) 39 2-4. «Το εκκλησάκι των μαρτύρων σε έναν λόφο ή πάνω στον γκρεμό, έξω από τον οχυρό περίβολο». (1976) 43 3-1. Μεσοβυζαντινό ανάγλυφο: παγόνια με ανοιχτές ουρές και τμήμα του μαρμάρινου τέμπλου του ΙΑ αιώνα, που τοποθετήθηκε πάνω από το υπέρθυρο της εισόδου του ναού του Ελκομένου, με την ημερομηνία 1697. (1983) 52 3-2. Μία από τις αψίδες του ιερού των Κατηχουμένων, που ήταν αρχικά επενδεδυμένη με λαξευτό πωρόλιθο. (2005) 53 3-3. Οδηγήτρια, «εκκλησία όμορφη». (1985) 55 3-4. Η Κάτω Πόλη και το θαλάσσιο τείχος της. (Ν. Τομπάζης, 1958, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.) 58 6-1. Το οχυρό της ακρόπολης. (2008) 94 6-2. Ο ναός του Ελκομένου. Διακρίνονται στην κεντρική αψίδα τα αρχικά παράθυρα, όπως και η μεσοβυζαντινή κεραμοπλαστική διακόσμηση. (2008) 99 6-3. Η Κάτω Πόλη κλεισμένη με τα τείχη από τις τρεις πλευρές. (1984) 104 8-1. Η παλαιά άνοδος που σφραγίστηκε από τη Mura Rossa. (1980) 141 8-2. Η Χρυσαφίτισσα (1988) 147 8-3. Η Κάτω Πόλη από ψηλά. (1966) 148 9-1. Ο Άγιος Νικόλαος του Λικινίου. (1977) 166 12-1. Η Μονεμβασία από το παλαιό λιθόστρωτο μονοπάτι που οδηγούσε στο χωριό Άγιος Νικόλαος. (1983) 200 12-2. Η γέφυρα. (1890) Schultz και Barnsley. Byzantine Research Fund Archive, B.S.A. BRF-02.01.14.111. 203 12-3. Τμήμα της ανόδου προς την Πάνω Πόλη από τη βορινή πλευρά του βράχου με ανθρώπινη κλίμακα. (1995) 213 11

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ. ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ ΚΡΑΤΟΣ 12-4. Η οχυρωμένη άνοδος από τη νότια πλευρά. (1966) 219 12-5. Η Πύλη της Πάνω Πόλης με προσθήκες κτισμάτων διαδοχικών εποχών. (2008) 220 12-6. Από την Batteria dei Mortari προς παλαιότερες οχυρώσεις. (2008) 223 12-7. Το Palazzo με τα υπολείμματα από την τοξοστοιχία στην πρόσοψη. (2008) 225 12-8. Η δεξαμενή του Palazzo, Galeazza ή Καράβι. (2008) 225 12-9. Η στέρνα της Οδηγήτριας. (1996) 227 12-10. Οδηγήτρια. (2008) 228 12-11. Υπολείμματα ναού στην Πάνω Πόλη. (2008) 235 12-12. Φαρδύς δρόμος στην Πάνω Πόλη. (2008) 236 12-13. Η στέρνα Galera ή Κάτεργο, το Palazzo και άλλα κτίρια. (2008) 241 12-14. Σημαντική οικία με οθωμανικό λουτρό. (2008) 242 12-15 Η Αγορά στην Κάτω Πόλη. (1969) 245 12-16. Παλαιοχριστιανικά σπόλια σε επίχωση του όψιμου ΙΖ αιώνα κάτω από τη νότια πλευρά της κύριας δυτικής πύλης της Κάτω Πόλης. (Ιούνιος 1972) 246 12-17. Το θαλάσσιο τείχος και υπολείμματα προεξέχοντος πύργου. (1973) 250 12-18. Ο δρόμος στη ρίζα του βράχου και ο Πρόδρομος. (2008) 252 12-19. Συμβολή παλαιών δρόμων στην ανατολική πύλη και ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Δημητρίου. (2008) 255 12-20. Το κεντρικό κλίτος του ναού του Ελκομένου και ο κατά τον Michiel «Ecce Homo». (2008) (Ν. Τομπάζης, 1958, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.) 261 12-21. Η βυζαντινή στέρνα στα Κατηχούμενα. (1976) 266 12-22. Παναγία η Κρητικιά. (1988) 268 12-23. Εσωτερικό του τζαμιού, με επεμβάσεις διαφόρων περιόδων. (1991) 271 12-24. Η είσοδος στην οικία του μητροπολίτη. (2006) 273 12-25. Θόλοι και τόξα σε όλα τα επίπεδα οικίας και βενετσιάνικη καμινάδα τύπου «campana». (1971) 275 12-26. Πλατυμέτωπη οικία. (1973) 280 12-27. Ημιτελές κτίσμα της βενετοκρατίας. (1966) 281 12-28. Το Palazzo του rettore, οικία «Καλογερά» και πίσω από αυτό οικία της Β τουρκοκρατίας. Το σύστημα συλλογής νερού από τη στέγη για τη διοχέτευσή του στη στέρνα διακρίνεται στο πλάι των κτισμάτων. (1972) 284 12-29. Ο Λειψωνάς ή «Speron». (1988) 285 12-30. Μονεμβασία. (1973) 286 12

Κατάλογος ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΧΕΔΙΑ 9-1. Ανώνυμου «Napoli di Malvasia nel modo che si ritroava quando era Assediata», Raccolta delli Disegni della Pianta di tutte le Piazze del Regno di Morea e parte delli Porti dello stesso, no. XXXVIII, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. 153 9-2. Κάτοψη του ναού του Αγίου Νικολάου του Λικινίου. (Χ. Α. Καλλιγά, 1999) 168 12-1. Ο βράχος της Μονεμβασίας και η γύρω περιοχή. 199 12-2. Ξυλογραφία της Μονεμβασίας, 1541. 202 12-3. Άποψη της Μονεμβασίας, 1653. [Kalligas (2008), pl. 3] 204 12-4. Κάτοψη του φρουρίου της ακρόπολης. (Χ. Α. Καλλιγά, 1982) 215 12-5. Οδηγήτρια-Αγία Σοφία. Κάτοψη του κυρίως ναού και της λεγόμενης «στοάς». Schultz και Barnsley. 1890. B.S.A. Byzantine Research Fund Archive. BRF-01.01.14.147. 230 12-6. Οδηγήτρια-Αγία Σοφία. Εγκάρσια τομή με τη «στοά». Schultz και Barnsley. 1890. B.S.A. Byzantine Research Fund Archive. BRF- 01.01.14.146. 231 12-7. Οδηγήτρια-Αγία Σοφία. Κατά μήκος τομή με τον νάρθηκα. Schultz και Barnsley. 1890. B.S.A. Byzantine Research Fund Archive. BRF- 01.01.14.148. 232 12-8. Οδηγήτρια-Αγία Σοφία. Νότια όψη της «στοάς». Schultz και Barnsley. 1890. B.S.A. Byzantine Research Fund Archive. BRF-01.01.14.153 233 12-9. Τομή οικίας στην Πάνω Πόλη που χρονολογείται το 1561. (Χ. Α. Καλλιγά, 1979) 239 12-10. Κάτοψη της κύριας πύλης στο δυτικό τείχος της Κάτω Πόλης στη στάθμη του ισογείου. (Χ. Α. Καλλιγά, 1983) 248 12-11. Κάτοψη της κύριας πύλης στο δυτικό τείχος της Κάτω Πόλης στην πάνω στάθμη. (Χ. Α. Καλλιγά, 1983) 249 12-12. Κάτοψη του Ελκομένου με στοιχεία διαφόρων περιόδων και, απέναντι, σειρά μαγαζιών και εργαστηρίων παράλληλων με την αγορά σε χαμηλότερη στάθμη, τα οποία είχαν πρόσοψη σε δύο δρόμους. 254 12-13. Η Κάτω Πόλη της Μονεμβασίας, σχέδιο του Othon de Mirbach, 1836. (Αρχεία του υφυπουργείου Οικισμού του άλλοτε υπουργείου Δημοσίων Έργων.) 256 12-14. Κάτοψη και τομή του ναού του Σωτήρος και του γειτονικού οθωμανικού λουτρού. (Χ.Α. Καλλιγά) 264 13

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ. ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ-ΚΡΑΤΟΣ 12-15. Κάτοψη του τζαμιού, όπως ήταν το 1974. (Χ. Α. Καλλιγά) 270 12-16. Στενομέτωπο σπίτι, εξέλιξη παλαιότερου με τετράγωνη κάτοψη και τέσσερις θολίσκους. (Α. & Χ. Καλλιγά, 1972) 277 12-17. Όψη προς την Αγορά κτίσματος της βενετοκρατίας με τετράγωνη κάτοψη, που διαμορφωνόταν πάνω από δύο μαγαζιά στο ισόγειο. Αργότερα η ιδιοκτησία διαιρέθηκε σε δύο τμήματα. Δίπλα σε αυτό μία «δρομική» και τρία μαγαζιά στο ισόγειο, πάνω από τα οποία σε δεύτερο όροφο υπήρχαν άλλα τρία. (Α. & Χ. Καλλιγά, 1975) 279 12-18. Η κύρια μνημειακή είσοδος στο τετράγωνο κτίσμα της βενετοκρατίας από τον παράλληλο δρόμο πάνω από την Αγορά, με την κόγχη πάνω από το υπέρθυρο, όπου είχε τοποθετηθεί ο ανάγλυφος Λέων του Αγίου Μάρκου. (Α. & Χ. Καλλιγά, 1975) 279 ΧΑΡΤΕΣ 1. Το νοτιοανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου: F. Aldenhoven (1838). (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.) 18 (Αν δεν σημειώνεται διαφορετικά, τα σχέδια και οι φωτογραφίες είναι των Α. Γ. Καλλιγά και Χ. Α. Καλλιγά.) 14

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Η έκδοση στα ελληνικά ελπίζω να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για όσους ενδιαφέρονται για τις ελληνικές πόλεις και ιδίως για την πολεοδομική ιστορία τους κατά τη βυζαντινή περίοδο. Ενδιαφέρει όμως και όσους ερευνούν νεότερες περιόδους της ιστορίας του ελληνικού χώρου, ιδιαίτερα τη βενετοκρατία. Επειδή η έκδοση είναι αρκετά συνοπτική, απευθύνεται και προς ένα ευρύτερο κοινό που συχνά δυσκολεύεται να κατανοήσει τη διαδρομή των οικισμών στο διάστημα της ιστορίας τους και μένει με πολλά ερωτήματα, στα οποία σπάνια δίνονται απαντήσεις. Η έκδοση ακολουθεί εντελώς την αγγλική και από πλευράς περιεχομένου, δηλαδή κειμένου και εικονογράφησης, αλλά και ύφους, χωρίς καμιά ουσιώδη αλλαγή. Μονεμβασία, Μάρτιος 2010 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο βράχος της Μονεμβασίας με τη μόνη είσοδο, τους περιμετρικούς γκρεμούς και την κλεισμένη στα τείχη πόλη ανέκαθεν μάγευε τους επισκέπτες. Κατά τη διάρκεια των αιώνων υπήρξε ένα «κάστρον», το οποίο προστάτευε τον πληθυσμό του και μόνο κατά τον Κ αιώνα από τη δεκαετία του 50 σταδιακά έχασε τους κατοίκους του. Πολλοί εγκαταστάθηκαν στη στεριά, όπου αναπτύχθηκε νέος οικισμός, έξω από τα στενόχωρα τείχη της μεσαιωνικής πόλης, όπου όλες οι δραστηριότητες ήταν επί αιώνες συγκεντρωμένες. Παρ όλα αυτά ένας μικρός πυρήνας αρνήθηκε να εγκαταλείψει τα πατρογονικά του και παρέμεινε εντός των τειχών. Το σχεδόν άδειο, αν και ακόμη ζωντανό, κέλυφος της δεκαετίας του 60, εκτός από το θαυμάσιο φυσικό τοπίο, ήταν συντεθειμένο από διαδοχικά στρώματα υπολειμμάτων των πολλών αιώνων αδιάσπαστης συνέχειας ζωής, που είχαν εναποτεθεί παντού. Η συνεχής υπενθύμιση της Ιστορίας με γοήτευσε στην πρώτη μου επίσκεψη, κατά τη διάρκεια των σπουδών 15

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ. ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ-ΚΡΑΤΟΣ μου στην Αρχιτεκτονική. Προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον για την ιστορία της πόλης, το οποίο συνδυάστηκε σε λίγο με την επαγγελματική ενασχόληση, σε συνεργασία με τον Αλέξανδρο Γ. Καλλιγά, με την αναστήλωση διαφόρων παλαιών κτισμάτων. Η ζωή μέσα στην περιτειχισμένη και σχεδόν εγκαταλελειμμένη πόλη υπήρξε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εμπειρία. Η επαφή με τη φύση ήταν άμεση και η εγγύτητα της θάλασσας ένα από τα πιο απολαυστικά χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής, όπως και η συμμετοχή στους ρυθμούς της ζωής της μικρής κοινωνίας intra muros, οι οποίοι ήταν οι κληρονόμοι της βυζαντινής πόλης. Επίσης η στενή συνεργασία με τα τοπικά συνεργεία των τεχνιτών για την αναστήλωση. Αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία, παράλληλα με τη συνεχή έκθεση στο παρελθόν, την ανάγκη να κατανοείς και να σέβεσαι την παράδοση παλαιότερων περιόδων, επηρέασαν πολύ βαθιά την αντίληψή μας για την αρχιτεκτονική δημιουργία. Η ευημερούσα κάποτε πόλη, για την οποία μετά το Βυζάντιο ακολούθησε συνεχής παρακμή, προβλημάτισε πολλούς ιστορικούς. Μερικοί τη θεώρησαν «βενετσιάνικο φρούριο», άλλοι καθαρά και αποκλειστικά βυζαντινή, άλλοι πάλι τη θεωρούσαν δημιούργημα των Οθωμανών. Η έρευνα για την ιστορία της Μονεμβασίας ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα. Σε πολλές πηγές δεν είχε δοθεί προσοχή, άλλες είχαν παρερμηνευτεί, παλαιότερα λάθη επαναλαμβάνονταν συστηματικά. Επιτόπου, τα κτίσματα έχουν δεχθεί αμέτρητες αλλαγές, παραμένοντας πιστά στην παράδοση αλλά και ξεφεύγοντας από αυτήν, και τούτο κάνει προβληματική τη διάκριση των ιστορικών περιόδων. Πολύτιμο υλικό στην προσπάθεια να διευκρινιστούν διάφορες πλευρές της ιστορίας της Μονεμβασίας πρόσφερε η έρευνα πεδίου και παράλληλα η έρευνα σε βιβλιοθήκες και αρχεία, ιδιαίτερα τα Αρχεία της Βενετίας. Η πρόθεση στις σελίδες που ακολουθούν είναι να προσφερθούν με συνοπτικό τρόπο οι απαραίτητες πληροφορίες για τις κυριότερες πλευρές της πολιτικής, αρχιτεκτονικής και οικιστικής ιστορίας της Μονεμβασίας από την ίδρυσή της τον ΣΤ αιώνα μ.χ. έως την απελευθέρωσή της κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Δεδομένου ότι η χρονική περίοδος που καλύπτεται είναι εξαιρετικά μακρά, δεν ήταν δυνατόν να προσφερθούν εξαντλητικές παραπομπές σε πηγές και άλλο δημοσιευμένο υλικό. Κατά τη διάρκεια των πολλών χρόνων που έχει διαρκέσει η έρευνα δέχθηκα κάθε είδους βοήθεια από μεγάλο αριθμό ανθρώπων, που είναι ερευνητές, φίλοι, μέλη της οικογένειάς μου, πολλοί από τους οποίους εξακολουθούν να συμβάλλουν με πολλούς τρόπους στη μελέτη που συνεχίζεται. Η προσπάθεια να γίνει απαρίθμησή τους θα οδηγούσε απλώς σε έναν βαρετό ατελείωτο κατάλογο. Θα ήθελα μόνο να μνημονεύσω 16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ την οφειλή μου στον καθηγητή Donald M. Nicol, που έχει φύγει από τη ζωή, ο οποίος με καθοδήγησε στα δύσκολα μονοπάτια της ιστορικής έρευνας, καθώς και στον καθηγητή Χαράλαμπο και τη χαμένη πρόωρα Λασκαρίνα Μπούρα για όλη τη βοήθεια και την υποστήριξή τους. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τη διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, καθηγήτρια Χρύσα Μαλτέζου, τους καθηγητές Francesca Cavazzana-Romanelli, Giandomenico Romanelli, Paolo Selmi και Marino Zorzi, που είχαν την ευθύνη σημαντικών αρχειακών και ερευνητικών ιδρυμάτων της Βενετίας, την Paoletta Ratti και τον Αλέξη Μάλλιαρη και βεβαίως τον μεγάλο φίλο της Μονεμβασίας, που δεν υπάρχει πια, Sir Steven Runciman. Υπήρξε ουσιαστική η βοήθεια της Ροδονίκης Ετζέογλου, η οποία είχε την ευθύνη της Μονεμβασίας όταν υπηρετούσε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία στον Μιστρά, κατά τα πρώτα, ηρωικά, στάδια της εργασίας μας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους αρχαιολόγους Ηλία Σπονδύλη και Στέλιο Νομικό. Εκ μέρους της Βρετανικής Σχολής Αθηνών προσφέρθηκε σημαντική βοήθεια και ευχαριστώ θερμά τους Richard Tomlinson, Lisa French και David Blackman, παλιότερους διευθυντές της Σχολής, καθώς και τη σημερινή διευθύντρια Catherine Morgan, όπως και την αρχειονόμο Amalia Kakissis. Από το 1992 έως το 1995 κατά τη διάρκεια του μηνός Σεπτεμβρίου προσφερόταν βοήθεια για την έρευνα πεδίου, μέσω της Βρετανικής Σχολής, από μία ομάδα τοπογράφων του Extra Mural Studies στην Αρχαιολογία του Πανεπιστημίου του Manchester, με επικεφαλής τον Dr. David Hill. Οφείλω πολλές ευχαριστίες για την εργασία τους, που γινόταν καμιά φορά υπό δυσμενείς συνθήκες. Ευχαριστώ επίσης τη Βρετανική Σχολή για τη δυνατότητα να δημοσιεύσω υλικό από το Byzantine Research Archive. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω θερμές ευχαριστίες προς το προσωπικό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, όπως και προς τη σημερινή της διευθύντρια Μαρία Γεωργοπούλου. Η βοήθεια και η κατανόηση της οικογένειάς μου κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης έρευνας ήταν εν τέλει απαραίτητες για την ολοκλήρωση κάποιων τμημάτων της μελέτης της Μονεμβασίας. Φυσικά, η ευθύνη για τα λάθη, τις παραλείψεις ή τις παρανοήσεις βαρύνει εμένα αποκλειστικά. Μονεμβασία, Σεπτέμβριος 2008 17

Χάρτης 1. Το νοτιοανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου: F. Aldenhoven (1838). (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.)

1. ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ Ο Παυσανίας περιηγήθηκε την Πελοπόννησο κατά τη διάρκεια μιας μακράς περιόδου ειρήνης, που διαρκούσε από την εποχή του Αυγούστου, περισσότερο από έναν αιώνα. Μια από τις περιοχές που επισκέφθηκε ήταν και η Λακωνία. Η Σπάρτη, η οποία με την πάροδο του χρόνου είχε πάρει το όνομα της περιοχής της, και ήταν γνωστή ως «Λακεδαίμων» ή «Λακεδαιμονία», ήταν μια επαρχιακή ρωμαϊκή πόλη, που είχε περιορισμένη κυριαρχία και ήταν αποδυναμωμένη πολιτικά. Ήταν όμως ελκυστικός προορισμός για τους επισκέπτες με τα σημαντικά μνημεία της και τις δημόσιες τελετουργίες, που είχε διατηρήσει σε λειτουργία και παρέπεμπαν σε εποχές δόξας, για τα οποία ο Παυσανίας άφησε λεπτομερείς περιγραφές. 1 Η Λακεδαιμονία δεν συμμετείχε την περίοδο αυτήν στο «Κοινόν των Ελευθερολακώνων» που είχε συγκροτηθεί από δεκαοκτώ περιοικικές πόλεις, στις οποίες είχαν παραχωρηθεί προνόμια αυτοδιοίκησης και δικαίωμα κοπής νομισμάτων. 2 Στις πόλεις του «Κοινού» ανήκε το Γύθειο, το οποίο, παραμένοντας πάντοτε το επίνειο της Λακεδαιμονίας, είχε την περίοδο αυτήν αναπτυχθεί αυτόνομα σε σημαντικό κέντρο με τη δημιουργία εμπορικών σχέσεων με πολλές άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας και είχε ιδιαίτερη ακμή και καίριο ρόλο στην οικονομία της περιοχής. (Χάρτης 1) Ίσως ο Παυσανίας να 1. Παυσανίας (Schubart), 218-63. Για την περιήγηση του Παυσανία στη Λακωνία: Βίγλας (1997) 187-191, Laconia Survey, I (2002), 20-25, πρβλ. Στα Βήματα του Παυσανία (2007) 38-39, 194-197. Για τη Σπάρτη και τη Λακωνία, Avramea (1997), 31-38, Laconia Survey, I (2002), 316-337 και II (1996), 306-313. 2. Cartledge και Spawforth (1989) 101, 103, 114, 137-39, 149, 173-75, Laconia Survey, I, (2002), 20-25, 331-333, Καλλιγάς, (1980), 10-30, Roman Peloponnese II (2004), passim. Η αρχαιολογική έρευνα στην Ανατολική Λακωνία είναι περιορισμένη και σε πολλές περιπτώσεις το υλικό παραμένει αδημοσίευτο. 19

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ. ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΣ ΚΡΑΤΟΣ μην περιηγήθηκε όλες τις πόλεις των Ελευθερολακώνων, είναι πάντως βέβαιο ότι επισκέφθηκε την Επίδαυρο Λιμηρά. Μετά το λιμάνι του Γυθείου πήγε προς Νότον, στις Βοιές, και από εκεί στο νησί των Κυθήρων, εν συνεχεία επέστρεψε, περιέπλευσε τον Μαλέα και συνέχισε τον πλου προς Βορράν, κατά μήκος της ανατολικής ακτής της Λακωνικής χερσονήσου. Καθώς πλησίαζε την Επίδαυρο Λιμηρά, παρατήρησε ότι απέναντι από την πόλη υπήρχε μία «άκρα, καλουμένη Μινώα», η οποία προεξείχε προς τη θάλασσα. Ο γεωγράφος Στράβων περίπου έναν αιώνα νωρίτερα αναφέρει ένα σημείο με το ίδιο όνομα, το χαρακτηρίζει όμως «φρούριον» και όχι «άκρα». 3 Η Μινώα απέναντι από την Επίδαυρο Λιμηρά είτε τη χαρακτηρίζουν οι αρχαίοι συγγραφείς «άκρα» είτε «φρούριον» έχει ταυτιστεί με τον βράχο πάνω στον οποίο αναπτύχθηκε αργότερα η πόλη της Μονεμβασίας. 4 Η χρήση του τοπωνυμίου «Μινώα» υποδηλώνει την ύπαρξη από αρχαιότερη εποχή λιμενικής εγκατάστασης και αυτό έχει επιβεβαιωθεί αρχαιολογικά με υποθαλάσσια έρευνα. Το ότι υπήρχε λιμάνι πάνω στον βράχο δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι υπήρχε και κάποιος αξιόλογος οικισμός εκεί και αν αυτό συνέβαινε μάλλον θα είχε αναφερθεί από τον Παυσανία. Είναι όμως πιθανόν να αναπτύχθηκε εκεί οικισμός αργότερα, κατά τον Δ αιώνα, όταν η μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στους θαλάσσιους δρόμους και αναπτύχθηκε ένας αριθμός παραθαλάσσιων οικισμών και μάλιστα σε μικρά νησιά για τη διευκόλυνση της ναυσιπλοΐας. 5 3. Παυσανίας (Loeb), 150-151. Για τη διαδρομή Βίγλας (1997), 197, Στράβων, 148-151. Το σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο των Ελευθερολακώνων βρισκόταν κοντά στις πόλεις του Ασωπού και της Επιδαύρου Λιμηράς και ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα Υπερτελεάτα. Δεν φαίνεται να το επισκέφθηκε ο Παυσανίας. Καλλιγάς, (1980), 28-30. 4. Laconia Survey, II (1996), 311, με την παλαιότερη βιβλιογραφία. 5. Ομάδα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας υπό τον δρα Ηλία Σπονδύλη, τον οποίο θερμά ευχαριστώ, έκανε προκαταρκτική έρευνα για τον ακριβή προσδιορισμό της θέσης του λιμανιού της Μονεμβασίας τον Σεπτέμβριο 1993. Βλ. και παρακάτω, κεφ. 12.ΙΙ, σημ. 14. Gregory και Foss, (1994), 1-51, ειδικά 46-47. 20

ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ Σε πολλές πόλεις της Λακωνίας, όπως και στην Επίδαυρο Λιμηρά, η ζωή δεν φαίνεται να συνεχίστηκε μετά τον Δ αιώνα. 6 Αυτό δεν συνέβη στη Λακεδαιμονία και στο Γύθειο. 7 Η ζωή είναι βέβαιο ότι συνεχίστηκε και στις δύο πόλεις, παρόλο που και οι δύο υπέστησαν πολλές καταστροφές. Εκτός από τους σεισμούς του 365 και του 375, τις επιδρομές των Γότθων υπό τον Αλάριχο το 395 και των Βανδάλων υπό τον Γινζέριχο το 468, είχε ενσκήψει μια σοβαρή επιδημία πανώλους το 541-43. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει την κλίμακα των καταστροφών για τη Λακεδαιμονία και σε ένα βαθμό για το Γύθειο όπου, για παράδειγμα, από τον σεισμό είχε βυθιστεί η ακτή και μέρος του λιμανιού, «ἐν ᾧ νεώριον καὶ τεῖχος...», τα οποία και καταστράφηκαν. 8 Στη Λακεδαιμονία τα αρχαιολογικά ευρήματα συνεχίζουν να είναι άφθονα ως τα μέσα του ΣΤ αιώνα, και αποτελούν απόδειξη για τη συνέχεια της ζωής παρά τις καταστροφές. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού σταματούν τα ευρήματα και η πόλη φαίνεται να παρέμεινε έρημη για τους επόμενους δύο αιώνες. Είναι πάντως πιθανόν μερικές περιοχές, κυρίως η ακρόπολη, να συνέχισαν να χρησιμοποιούνται για κάποιο διάστημα. 9 6. Καλλιγάς, (1980), 29. 7. Laconia Survey, I (2002), 332, 342, Blackman (2001), 37, Avramea (1997) 189. 8. Laconia Survey, I (2002), 333, Avramea (1997), 47, 53-60, Scoufopoulos-Stavrolakos (1985), 51 για το Γύθειο με παλαιότερη βιβλιογραφία. Για την πανώλη του ΣΤ αιώνα και τις συνέπειές της: Durliat (1989), 107-117, Biraben (1989), 123-125 και Laiou, The human Resources, EHB, I, 49-50. 9. Η Avramea (1997), 185 απαριθμεί συνοπτικά τα αρχαιολογικά ευρήματα στη Λακεδαιμονία. Κανένα δεν χρονολογείται αργότερα από τη βασιλεία του Ιουστινιανού, εκτός από τη λεγόμενη βασιλική του Οσίου Νίκωνος στην ακρόπολη. Οι Λαμπροπούλου-Αναγνωστάκης-Κόντη-Πανοπούλου (2001) προσφέρουν λεπτομερή απαρίθμηση των ευρημάτων με την παλαιότερη βιβλιογραφία. Μεταξύ αυτών αναφέρουν μερικά νομίσματα του Φωκά (602-610 μ.χ.) και ολίγη κεραμική χωρίς τροχό, όπως και τη βασιλική του Οσίου Νίκωνος, του Ζ αιώνα. Υποστηρίζουν ότι η ανέγερση της βασιλικής αποτελεί απόδειξη οικοδομικής δραστηριότητας και συνέ- 21