«ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ ΑΣ ΚΑΙ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΩΝ ΜΕΘΑΝΩΝ»

Kougioumoutz is Konstantinos ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ «ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ ΑΣ ΚΑΙ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΩΝ ΜΕΘΑΝΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΟΥΓΙΟΥΜΟΥΤΖΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΠΑΤΡΑ 2009 Digitally signed by Kougioumoutzis Konstantinos DN: CN = Kougioumoutzis Konstantinos, C = GR, O = Department of Biology, University of Patras Reason: I am the author of this document Date: 2009.10.30 10:14:38 +02'00'

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 13 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 29 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 31 ΧΛΩΡΙ Α 31 Χλωριδικός κατάλογος 32 Χλωριδική ανάλυση 113 Βιολογικό φάσµα 121 Χωρολογικό φάσµα 136 ΕΝ ΗΜΙΣΜΟΣ 147 Ανάλυση ενδηµισµού 147 Φυτογεωγραφική ανάλυση ενδηµισµού 152 ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 162 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΑΛΛΑ ΝΗΣΙΑ 166 ΒΛΑΣΤΗΣΗ 176 Ανθρώπινες επιδράσεις 198 ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ 201 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 210 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 216 i

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι εξορµήσεις µου στην χερσόνησο των Μεθάνων, οι οποίες µε γέµιζαν χαρά και τις θεωρούσα ως µια ευκαιρία για να αποδράσω πνευµατικά και σωµατικά, δυστυχώς έφθασαν στο τέλος τους. Ήταν µεγάλη ευχαρίστηση να περιδιαβαίνω την περιοχή αυτή, γιατί τόσο το επιβλητικό της τοπίο, όσο και η γαλήνη η οποία κυριαρχούσε σε αυτή ήταν κάτι το µοναδικό. εν θα είχα όµως ποτέ την ευκαιρία να γνωρίσω την περιοχή των Μεθάνων, αν δεν ήταν η επιβλέπουσα καθηγήτρια µου, κα. Αργυρώ Τηνιακού, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τµήµατος Βιολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, η οποία µε τίµησε τόσο µε την εµπιστοσύνη την οποία µου έδειξε όλα αυτά τα χρόνια τα οποία την γνωρίζω, όσο και µε την εν γένει συµπεριφορά της απέναντι στο πρόσωπο µου, πάντα πρόθυµη να µε συµβουλεύσει, να απαντήσει στα πάσης φύσεως ερωτήµατα τα οποία της έθετα, να µε καθοδηγήσει σε θέµατα εργασίας, όσο και άλλα. Ειλικρινώς την ευχαριστώ εκ βαθέων καρδιάς για όλα τα παραπάνω, καθώς και για την υποµονή της. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης την κα. Ουρανία Γεωργίου, Επίκουρη Καθηγήτρια, για τον προσδιορισµό taxa των γενών Matthiola και Silene, για τις υποδείξεις της αναφορικά µε την παρούσα εργασία, καθώς για την προθυµία της να απαντήσει σε κάθε µου ερώτηµα. Ο κ. Θεόδωρος Γεωργιάδης, Καθηγητής, µε βοήθησε αρκετά στον προσδιορισµό taxa της οικογένειας Asteraceae και οι εύστοχες παρατηρήσεις του, όσον αφορά την βλάστηση της χερσονήσου των Μεθάνων ήταν ιδιαίτερα κατατοπιστικές και χρήσιµες. Τον ευχαριστώ θερµά για αυτό. Ο Καθηγητής κ. Γρηγόρης Ιατρού ήταν πάντα πρόθυµος να συζητήσει µαζί µου, θέµατα τα οποία άπτονταν τον ενδηµισµό της Πελοποννήσου, ενώ σηµαντική ήταν η βοήθεια την οποία µου προσέφερε απλόχερα σχετικά τα γένη Crocus και Stachys, πράγµατα για τα οποία του είµαι ευγνώµων. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα. Πανωραία Αρτελάρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, για τις εποικοδοµητικές συζητήσεις τις οποίες είχα την χαρά να κάνω µαζί της για ποικίλα θέµατα. Ο Καθηγητής κ. ηµήτρης Τζανουδάκης προσδιόρισε taxa του γένους Allium και τον ευχαριστώ θερµά για αυτό.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η διδάκτορας κα. Π. Μπαρέκα µε βοήθησε σηµαντικά στην ονοµατολογία των Μονοκοτυλήδονων φυτών, γεγονός για το οποίο την ευχαριστώ θερµά. Η υποψήφια διδάκτορας κα. Σ. Σπανού ήταν πάντα δίπλα µου και πρόθυµη να συζητήσει θέµατα τα οποία µε απασχολούσαν, ενώ χωρίς την βοήθεια της και την υποστήριξη της δεν θα είχα πραγµατοποιήσει τους χάρτες βλάστησης και δεν θα είχα βρει τις πανέµορφες ορχιδέες Ophrys schlechteriana και Ophrys leptomera, για αυτό θα ήθελα να της εκφράσω την ευγνωµοσύνη την οποία τρέφω προς το πρόσωπο της για όσα έκανε. Ο διδάκτορας Γεωλογίας κ. Λ. Τηνιακός µε διαφώτισε πάρα πολύ σε θέµατα γεωλογίας και εδαφολογίας και τον ευγνωµονώ για την µεγάλη προθυµία του να µε βοηθήσει. Επίσης, θα ήθελα να πω ένα µεγάλο ευχαριστώ στην διδάκτορα κα. Ρένα Παπαπανάγου, καθώς και τον κ. Θ. Αλεξίου για την πολύτιµη βοήθεια την οποία µου έδωσαν καθ όλες τις εξορµήσεις µου στην χερσόνησο των Μεθάνων και την ζεστασιά µε την οποίαν µε περιέβαλαν. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τον κ. Tobias Schor, για την πολύτιµη βοήθεια την οποία απλόχερα µου έδωσε, καθώς έθεσε στην διάθεση µου τον γεωλογικό χάρτη της χερσονήσου των Μεθάνων, ο οποίος είχε συνταχθεί από το Πανεπιστήµιο της Ζυρίχης, καθώς και αρκετές πληροφορίες σχετικά µε την ύπαρξη ορισµένων µονοκοτυλήδονων taxa στην περιοχή µελέτης Τέλος, θα ήθελα να πω ένα µεγάλο ευχαριστώ στον καρδιακό µου φίλο και συνάδελφο Παρασκευά Βασιλακόπουλο για την συντροφιά την οποίαν µου προσέφερε σε ένα από τα ταξίδια µου στην χερσόνησο των Μεθάνων, καθώς και σε όλους όσους ταλαιπώρησα για όσο διάστηµα έλειπα στις χλωριδικές µου εξορµήσεις αυτά τα 2 χρόνια.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χερσόνησος των Μεθάνων αποτελεί τµήµα του ηφαιστειακού τόξου του Νοτίου Αιγαίου. εδοµένου ότι η βοτανική έρευνα για τα νησιά και τις περιοχές οι οποίες ανήκουν στο ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου είναι σχετικά ελλιπής, θεωρήσαµε εξαιρετικά ενδιαφέρον να ερευνήσουµε την χλωρίδα και την βλάστηση της χερσονήσου των Μεθάνων, καθώς και να προσπαθήσουµε να διαλευκάνουµε τις φυτογεωγραφικές σχέσεις της περιοχής αυτής τόσο µε τα γειτονικά της νησιά του Σαρωνικού κόλπου (για τα οποία υπάρχει προγενέστερη γνώση), όσο και µε τα υπόλοιπα νησιά του ηφαιστειακού τόξου του Νοτίου Αιγαίου, καθώς επίσης και µε άλλα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου πελάγους, για τα οποία υπάρχει βιβλιογραφία. Ο ελληνικός χώρος αποτελεί πρόσφορο έδαφος για ποικίλου τύπου χλωριδικές και οικολογικές διερευνήσεις, καθότι εµφανίζει έντονη κλιµατολογική και γεωλογική διαφοροποίηση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Αιγαίο πέλαγος, το οποίο µπορεί να θεωρηθεί ως ένα εργαστήριο µελέτης βιογεωγραφικών και εξελικτικών φαινοµένων, χαρακτηρισµός ο οποίος πηγάζει από τον τεράστιο αριθµό (~10.000) νησιών και νησίδων τα οποία απαντώνται στον χώρο αυτό. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η πλειονότητα των νησιών αυτών είναι χερσογενούς τύπου και µόνο αυτά τα οποία συνιστούν το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου είναι θαλασσογενούς προέλευσης. Ο όρος «χερσογενής τύπος νησιού» αναφέρεται στα νησιά εκείνα τα οποία αποτελούσαν τµήµα της ηπειρωτικής χέρσου παλαιότερα, αλλά εξαιτίας της ανόδου της στάθµης της θάλασσας αποκόπηκαν από αυτήν. Ο όρος «θαλασσογενής τύπος νησιού» αναφέρεται στα νησιά εκείνα τα οποία αναδύθηκαν από την θάλασσα, χωρίς να έχουν προηγουµένως αποτελέσει τµήµα της ηπειρωτικής χέρσου, είναι δε κοραλλιογενούς ή ηφαιστειογενούς προέλευσης. Η γεωλογική εξέλιξη της Ελλάδας είναι πολυσύνθετη και θα µπορούσε να χωριστεί σε 2 περιόδους: την παλαιότερη, η οποία είναι γνωστή ως αλπική, και την νεότερη, η οποία είναι γνωστή ως µεταλπική. Στην αλπική περίοδο εντάσσονται όλα τα φυσικογεωλογικά γεγονότα που εξελίχθηκαν στο διάστηµα πριν από 250 εκ. χρόνια και µέχρι πριν από 20 εκ. χρόνια. Την περίοδο αυτή δηµιουργήθηκαν τα αλπικά πετρώµατα που αποτέθηκαν στον ωκεανό της Τηθύος. Η µεταλπική περίοδος εµπερικλείει τα τελευταία 20 εκ. χρόνια, µε τα 10 εξ αυτών να αποτελούν την Νεοτεκτονική περίοδο, κατά την οποία διαµορφώθηκε το Ελληνικό τόξο (www.metal.ntua.gr). Σελίδα 4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Ελληνικό τόξο είναι ένα σεισµικά, τεκτονικά και ηφαιστειακά ενεργό τόξο, αποτελεί δε βασικό τεκτονικό γνώρισµα του ελληνικού χώρου. Η τεκτονική δραστηριότητα συνδέεται άµεσα µε το σύγχρονο γεωτεκτονικό καθεστώς των λιθοσφαιρικών πλακών του ευρύτερου ελληνικού χώρου και συγκεκριµένα της Ευρασιατικής και της Αφρικανικής πλάκας (Εικ. 1). Το Ελληνικό τόξο αποτελεί το όριο επαφής της Ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας, τµήµα της οποίας είναι το Αιγαίο, καθώς και της Αφρικανικής πλάκας, τµήµα της οποίας είναι η λιθόσφαιρα της Ανατολικής Μεσογείου. Οι δύο λιθοσφαιρικές πλάκες συγκλίνουν στην περιοχή αυτή µε σχετική ταχύτητα 2,5 cm/χρόνο, µε συνέπεια την καταβύθιση της ωκεάνιας πλάκας της Ανατολικής Μεσογείου, λόγω µεγαλύτερης πυκνότητας, κάτω από την ηπειρωτική πλάκα του Αιγαίου. Το τόξο το οποίο δηµιουργείται στην περίπτωση αυτή αποτελείται από την ελληνική τάφρο, το νησιωτικό τόξο, την οπισθόταφρο και το ηφαιστειακό τόξο. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει το ηφαιστειακό τόξο, το οποίο αποτελείται από διαδοχικά ηφαίστεια (ενεργά και ανενεργά) και η δηµιουργία των οποίων οφείλεται σε ανάτηξη υλικού της υποβυθιζόµενης Αφρικανικής πλάκας. Κατά την άνοδο του, το υλικό αυτό διαπερνά την Ευρασιατική πλάκα µέσω ρηγµάτων και σχηµατίζει τα ηφαίστεια (Εικ. 1) (www.metal.ntua.gr). Αναλυτικότερα, η σύγκλιση µεταξύ της λιθόσφαιρας της ανατολικής Μεσογείου - η οποία αποτελεί το εµπρόσθιο τµήµα της Αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας και της λιθόσφαιρας του ευρύτερου χώρου του Αιγαίου - η οποία αποτελεί το εµπρόσθιο τµήµα της Ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας πραγµατοποιείται κατά µήκος του γνωστού κυρτού µέρους του Ελληνικού τόξου (Ζάκυνθος, νότιες ακτές Κρήτης, νότια Ρόδος) και έχει ως συνέπεια την υποβύθιση της λιθόσφαιρας της Μεσογείου κάτω από την λιθόσφαιρα του Αιγαίου. Σε αυτή την κίνηση οφείλονται η επιφανειακή σεισµική δράση κατά µήκος του Ελληνικού τόξου, οι σεισµοί ενδιάµεσου βάθους στο νότιο Αιγαίο, η οριοθέτηση του ηφαιστειακού τόξου και η δηµιουργία των ηφαιστείων στον χώρο αυτό. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ηφαιστειότητα στο χώρο του Αιγαίου χωρίζεται σε τέσσερεις οµάδες: i) η πρώτη βρίσκεται στο χώρο του νοτίου Αιγαίου και έχει ηλικία 5 εκ. ετών, ii) η δεύτερη εντοπίζεται στο κεντρικό Αιγαίο, ηλικίας 10,4 6 εκ. ετών, iii) η τρίτη απαντάται στο βόρειο Αιγαίο, ηλικίας 23,2 13,2 εκ. ετών και iv) η τέταρτη βρίσκεται στη Θράκη και έχει ηλικία 33,1 έως 23,6 εκ. ετών. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ότι τα ηφαίστεια της Ελλάδας χαρακτηρίζονται ως µεταλπικά, καθώς δηµιουργήθηκαν µετά τις αλπικές πτυχώσεις και βρίσκονται σε Σελίδα 5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ρηξιγενείς περιοχές, δηλαδή η εµφάνιση τους είναι στενά συνδεδεµένη µε την τεκτονική του ελληνικού χώρου. Τα ηφαίστεια αυτά κατατάσσονται µε βάση την ηλικία τους και διακρίνονται σε 2 µεγάλες οµάδες: i) Ηφαίστεια Μέσου Ηωκαίνου Τέλους Μειοκαίνου και ii) Ηφαίστεια Τέλους Πλειοκαίνου σήµερα. Στην δεύτερη οµάδα ανήκουν τα ηφαίστεια του ηφαιστειακού τόξου του νοτίου Αιγαίου, το οποίο διακρίνεται σε 2 µέτωπα: i) το εξωτερικό, στο οποίο ανήκουν τα ηφαίστεια Αγ. Θεοδώρων, Αίγινας, Μεθάνων, Πόρου, Μήλου, Σαντορίνης, Χριστιανών και Νισύρου και ii) το εσωτερικό, στο οποίο ανήκουν τα ηφαίστεια υτικής Κω, Αντιπάρου, Λιχάδων, Αγ. Ιωάννη, Πορφυρίου, Αχιλλείου και Μικροθηβών. Ακόµα, ανάλογα µε τον χηµισµό των µαγµάτων τους τα ηφαίστεια της Ελλάδας διακρίνονται σε καλιούχα, αλκαλικά και ασβεσταλκικά (www.fhw.gr). Εικόνα 1: ηµιουργία ηφαιστείων στο Αιγαιϊκό χώρο (Πηγή: www.metal.ntua.gr) Τα ηφαίστεια του ηφαιστειακού τόξου του νοτίου Αιγαίου (Εικ. 2) είναι πλειοτεταρτογενή και ασβεσταλκαλικής σύνθεσης, εντοπίζονται δε στα νησιά Νίσυρο, Γιαλί, Κω, Πάτµο, Κροµµυωνία, Λιχάδες, Σαντορίνη, Μήλο, Αντίµηλο, Αντίπαρο, Ψαθούρα, στην χερσόνησο των Μεθάνων, στο Σουσάκι (Νοµός Κορινθίας), στα Καµένα Βούρλα, στους Αγ. Θεόδωρους, στα Χριστιανά, στο Πορφύριο, το Αχίλλειο, τις Μικροθήβες, καθώς και στην Μικρά Ασία. (www.waterinfo.gr, Πανίτσα, 1997). Σελίδα 6

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 2: Το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου (Πηγή: www.oasp.gr) Πιο συγκεκριµένα, τα ηφαιστειακά προϊόντα όψιµης Πλειοκαινικής Τεταρτογενούς ηλικίας της νότιας αιγαιακής περιοχής συνιστούν ένα ηφαιστειακό µέτωπο, το οποίο εµπερικλείει τα (ηφαιστειακά) κέντρα του Σουσακίου, της Αίγινας, των Μεθάνων, του Πόρου, της Μήλου, της Σαντορίνης και της Νισύρου. Πίσω από αυτή την ζώνη, εµφανίζονται οι ηφαιστειακές επανθήσεις των Λιχάδων, της Αντιπάρου, της Κω, καθώς και του διαύλου της Αταλάντης (Innocenti et al., 1981). Τα ενεργά ηφαιστειακά κέντρα εντοπίζονται πάνω από µια αµφιθεατρικού σχήµατος ζώνη, η οποία έχει µέγιστο βάθος 180 km και κλίση 35 ο (Papazachos, 1973). Το εστιακό βάθος των σεισµών κάτω από το ηφαιστειακό τόξο είναι περίπου 150 km (Comninakis & Papazachos, 1980), ενώ τα ηφαίστεια κείτονται σε ένα κοµµάτι του ηπειρωτικού φλοιού, πάχους 32 34 km, στα δυτικά και ανατολικά όρια του τόξου και 23 26 km στο κεντρικό τµήµα του τόξου (Makris, 1973). Τεκτονικά, το ηφαιστειακό τόξο αναπτύσσεται σε µια περιοχή, η οποία επηρεάζεται από µια µέσο- Μειοκαινική συµπιεστική φάση ακολουθουµένη από ένα ισχυρά προεκτεινόµενο τεκτονικό Πλειοκαινικό καθεστώς (Mercier, 1976, Angelier, 1979). Επίσης, σύµφωνα µε τον Innocenti και τους συνεργάτες του (1981), παρατηρείται µια άνιση κατανοµή των διαφορετικών ορυκτών τύπων κατά µήκος του ηφαιστειακού τόξου, µε τα δυτικότερα όρια αυτού να χαρακτηρίζονται από σπανιότητα ή απουσία των βασικών και όξινων τύπων. Ποικίλα ηφαιστειολογικά χαρακτηριστικά παρουσιάζονται µεταξύ Σελίδα 7

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ των διαφορετικών κέντρων κατά µήκος του τόξου (Innocenti et al., 1981): µεγάλα, σύνθετα ηφαίστεια, τα οποία συνήθως σχετίζονται µε καλδέρες, εντοπίζονται στον κεντρικό και ανατολικό τοµέα του τόξου (Νίσυρος, Σαντορίνη, Μήλος), ενώ ένα σύνθετο σύστηµα, το οποίο αποτελείται κυρίως από κώνους λάβας, αναπτύσσεται στο δυτικό τµήµα του τόξου (Σουσάκι, Αίγινα, Μέθανα, Πόρος). Τέλος, σύµφωνα µε τους Fytikas et al. (1976), η ηφαιστειακή δραστηριότητα στον αιγαιακό χώρο ξεκίνησε 3 εκ. χρόνια πριν και συνεχίζεται µέχρι σήµερα. Το παλαιότερο κοµµάτι του ηφαιστειακού τόξου είναι το Σουσάκι, το οποίο έχει εκτιµώµενη ηλικία 2,7 εκ. χρόνων και το νεότερο είναι τα Μέθανα, των οποίων η ηλικία των παλαιότερων ηφαιστειακών επανθήσεων είναι 0,9 εκ. χρόνια (Georgalas, 1962, Fytikas et al., 1976, Bellon et al., 1979). Από τις περιοχές αυτές, χλωριδικά έχουν εξερευνηθεί η Νίσυρος (Παπάτσου, 1975), η Σαντορίνη (Raus, 1988), η Κως (Hansen,), ο Πόρος και η Αίγινα (Βαλλιανάτου, 2005), ενώ για την χερσόνησο των Μεθάνων η µόνη γνωστή συγκεντρωτική βιβλιογραφία είναι η Flora Aegaea (Rechinger, 1943). Μεµονωµένες συλλογές και βιβλιογραφικές αναφορές έχουν γίνει στα πλαίσια της Flora Hellenica (Strid & Tan, 1997 & 2001), του προγράµµατος Natura 2000 (Ντάφης et al., 2001), καθώς και για την συγγραφή του βιβλίου Endemic Plants of Greece, the Peloponnese (Tan & Iatrou, 2001). Οικολογική σηµασία των ηφαιστειακών περιοχών Ηφαιστειακές περιοχές εντοπίζονται σε πολλά µέρη της υφηλίου και απαντώνται είτε µε την µορφή νησιών είτε µε την µορφή βουνών. Αρκετά µάλιστα είναι τα παραδείγµατα πρόσφατης σχετικά δηµιουργίας ωκεάνιων νησιών, στα οποία µάλιστα έχουν γίνει χλωριδικές µελέτες, καθώς και µελέτες όσον αφορά την οικολογική διαδοχή και τον εποικισµό τους. Από τα πλέον γνωστά παραδείγµατα είναι η νήσος Anak Krakatau, η νήσος Motmot, καθώς και το Surtsey στην Ισλανδία. Πρόκειται σαφώς για εντελώς διαφορετικά µεταξύ τους νησιά όσον αφορά τις κλιµατικές συνθήκες και την πιθανή δεξαµενή ειδών (species pool), από την οποίαν θα µπορούσαν να αντλήσουν εποίκους, παραταύτα εµφανίζουν οµοιότητες όσον αφορά την δηµιουργία τους και την γεωλογική τους σύσταση (το γεωλογικό τους υπόστρωµα αποτελείται από εκρηξιγενή υλικά). Είναι λογικό, εποµένως, να Σελίδα 8

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ εµφανίζουν οι περιπτώσεις αυτές µια παρόµοια διαδικασία οικολογικής διαδοχής, έξι (6) βηµάτων: i) η παρουσία των κυανοβακτηρίων είναι έκδηλη από τα πρωταρχικά στάδια του εποικισµού, µάλιστα τα αζωτοδεσµευτικά κυανοβακτήρια φαίνεται να διαδραµατίζουν κρίσιµο ρόλο στην εγκαθίδρυση των πρωτοπόρων φυτικών ειδών - βρύα και πτέριδες σε υποστρώµατα µε ανεπάρκεια αζώτου, ii) η αρχική ασπόνδυλη πανίδα διατηρήθηκε σε ενεργειακές πηγές πέραν της ηφαιστειακής περιοχής, οι οποίες έγιναν διαθέσιµες αµέσως, είτε µε αεροµεταφορά είτε µέσω θαλάσσιας µεταφοράς, iii) ενέργεια από οικοσυστήµατα εκτός της ηφαιστειακής περιοχής, φθάνει σε αυτή εµµέσως, µέσω των «οργανισµών µεταβίβασης» (transfer organisms) όπως τους αποκαλεί ο Heatwole (1971). Οι οργανισµοί αυτοί είναι είδη, τα οποία δρουν κατά τα πρώτα στάδια της συγκρότησης της βιοκοινότητας, ως σηµαντικοί κρίκοι της ενεργειακής µεταφοράς από άλλα οικοσυστήµατα µέσω του αέρα ή της θάλασσας προς την ηφαιστειακή περιοχή, αποθέτοντας σε αυτή υπολείµµατα τροφής και περιττώµατα, iv) εµφάνιση ενός πυρήνα φυτικών ειδών, τα οποία φθάνουν πρώτα και νωρίς κατά την διαδικασία εποικισµού της περιοχής και καταλήγουν γρήγορα σε ισορροπία. Τα είδη αυτά έχουν ευρεία εξάπλωση και πρόκειται για θαλασσόχωρα, κυρίως παράκτια taxa, αν και στον πυρήνα αυτό εντοπίζονται και ορισµένα ανεµόχωρα πρωτοπόρα είδη. Πολλοί από τους αντιπροσώπους του πυρήνα αυτού, οι οποίοι διασπείρονται µέσω της θαλάσσης, εξαπλώνονται δευτερογενώς στην ενδοχώρα, µετά την εγκαθίδρυση τους στα παράκτια τµήµατα της ηφαιστειακής περιοχής, µέσω σπονδυλωτών καρποφάγων ειδών, τα οποία δια της εναπόθεσης των περιττωµάτων τους ευνοούν αφ ενός την µεταφορά των σπερµάτων των εν λόγω φυτικών ειδών στην ενδοχώρα, αφ ετέρου ευνοούν την ανάπτυξη των σπερµάτων αυτών, καθότι τα περιττώµατα τους αποτελούν πρόσφορη πηγή θρεπτικών, v) καθώς η οµάδα των καρποφάγων αυτών ειδών αυξάνεται σε αριθµό και ποικιλοµορφία, το ποσοστό των ζωόχωρων φυτικών ειδών τα οποία εποικίζουν την ηφαιστειακή περιοχή αυξάνεται και τέλος, vi) το κλείσιµο της οροφής του δάσους επηρεάζει τον βιότοπο σηµαντικά, µεταβάλλοντας το µικροκλίµα τροποποιώντας παράγοντες, όπως ο άνεµος, η θερµοκρασία, η σχετική υγρασία, οι υδατικές συνθήκες και η σκίαση. Οι φυτικοί και ζωικοί έποικοι πρέπει να προσαρµοστούν στις νέες αυτές συνθήκες, ώστε να µπορέσουν να επιβιώσουν. Τα είδη των φθινόντων ανοιχτών βιοτόπων τα οποία δεν µπορούν να ανταπεξέλθουν στην νέα κατάσταση εξαφανίζονται (Thornton, 2007). Σελίδα 9

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένα πιο γενικευµένο µοντέλο οικολογικής διαδοχής στις πρόσφατα δηµιουργούµενες ηφαιστειακές περιοχές έχει ως εξής: i) τα πρώτα χρόνια µετά την δηµιουργία της περιοχής, διάφορες αγέλες πρωτοπόρων, πτωµατοφάγων, αρπακτικών ζωικών ειδών εποικούν την περιοχή, εκµεταλλευόµενα θαλασσογενή οργανικά κορήµατα και αρθρόποδα, τα οποία έχουν µεταφερθεί µέσω του αέρα στην περιοχή, ii) πρωτοπόρα θαλασσόχωρα παράκτια φυτικά είδη σχηµατίζουν παράκτια δάση σε 2 δεκαετίες, τα οποία φθάνουν σε ισορροπία σε 30 χρόνια. Ανεµόχωρα ηλιόφιλα ποώδη φυτικά είδη, όπως ορχιδέες, πτέριδες και αγρωστώδη, σχηµατίζουν λιβάδια σε 2-3 δεκαετίες και φθάνουν επίσης νωρίς σε ισορροπία, iii) παµφάγα κοσµοπολιτικά ζωικά είδη εγκαθίστανται στην περιοχή τις πρώτες δεκαετίες, iv) τα πρώτα καρποφάγα πτηνά, τα οποία φθάνουν στην περιοχή τα πρώτα 25 χρόνια, καθώς και οι καρποφάγες νυχτερίδες, οι οποίες φθάνουν στην περιοχή µέσα σε 40 χρόνια από την δηµιουργία αυτής, εκµεταλλεύονται ορισµένα από τα παράκτια φυτικά είδη (τα οποία έχουν ήδη εγκατασταθεί στην περιοχή) και διευρύνουν την περιοχή εξάπλωση αυτών προς την ενδοχώρα. Άλλα καρποφάγα είδη εισάγουν πρωτοπόρα ηλιόφιλα δενδρώδη είδη, τα οποία σε συνέργεια µε τα ήδη εγκαθιδρυθέντα φυτικά taxa σχηµατίζουν στην ενδοχώρα µικρής εκτάσεως ανοιχτά δάση, v) οι ζωικοί άποικοι περιλαµβάνουν πλέον ειδικευµένα φρουτοφάγα πτηνά, θηρευτές και εντοµοφάγες νυχτερίδες. Στη συνέχεια φθάνουν περισσότερα ζωόχωρα δενδρώδη και θαµνώδη taxa, περιορίζοντας την έκταση την οποία καταλάµβαναν τα λιβάδια. Σχηµατίζονται δάση και η οροφή αυτών κλείνει µετά από περίπου 50 χρόνια, vi) Ένα δεύτερο κύµα ανεµόχωρων ποωδών ειδών κάνει την εµφάνιση του και αποτελείται από µεσόφιλα σκιόφιλα είδη, όπως πολλές πτέριδες και ορχιδέες. Τα πρωτοπόρα φυτικά είδη παραµένουν στην περιοχή γεµίζοντας τα κενά της βλάστησης (gap fillers). Η ανανέωση (turnover) των ζωικών ειδών στην περιοχή βρίσκεται στο απόγειο της, καθώς σκιόφιλα µεσόφιλα taxa αποικούν την περιοχή και τα ηλιόφιλα είδη των ανοιχτών περιοχών εξαφανίζονται, όπως και ορισµένα φυτοφάγα είδη, τα οποία τρέφονταν µε φυτικά taxa τα οποία εντοπίζονταν στα λιβάδια και τέλος, vii) προστίθενται µε αργό ρυθµό στην χλωρίδα της περιοχής περισσότερα ζωόχωρα δενδρώδη είδη µε µεγάλα σπέρµατα, καθώς και ελάχιστα ανεµόχωρα taxa µε πτερυγιοφόρα σπέρµατα. Περισσότεροι θηρευτές κάνουν την εµφάνιση τους, όπως και δασικά ζωικά και φυτικά είδη. Η ισορροπία των ζωικών οµάδων ξεκινά µε αυτά τα είδη τα οποία έχουν µεγάλη ικανότητα διασποράς Σελίδα 10

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ και δεν εµφανίζουν περιορισµούς όσον αφορά την εγκατάσταση τους (Thornton, 2007). Από τα ανωτέρω καθίσταται σαφές όσον αφορά την χλωρίδα µιας πρόσφατα δηµιουργηµένης ηφαιστειακής περιοχής ότι τα φυτικά taxa, τα οποία εποικούν πρόσφατα αναδυθέντα εκρηξιγενή πετρώµατα έχουν συγκεκριµένα, χαρακτηριστικά, τα οποία ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες συνθήκες των ηφαιστειακών περιοχών. Το πρόβληµα της εγκατάστασης φυτικών taxa στις περιοχές αυτές, σύµφωνα µε τον Sauer (1988), δεν είναι η δυσκολία των σπερµάτων να φθάσουν σε αυτές, αλλά το υπόστρωµα. Αυτό γίνεται κατανοητό, αν αναλογιστεί κανείς, ότι οι έποικοι φθάνουν µέσω της θαλάσσης από γειτονικές ακτές και το δεύτερο κύµα µετανάστευσης στην ενδοχώρα αποτελείται από ανεµόχωρα και ζωόχωρα taxa, τα οποία προέρχονται από πετρώδεις επιφάνειες (rock outcrops), φαράγγια (ravine banks), κατολισθήσεις, πρόσφατα καµένες περιοχές και άλλα διαταραγµένα οικοσυστήµατα (Sauer, 1988). Το υπόστρωµα από την άλλη πλευρά δυσκολεύει την εγκατάσταση ακόµα και πρωτοπόρων γενικευµένων ειδών, καθώς η «νωπή» λάβα δεν είναι δυνατόν να φιλοξενήσει ζωή. Επιπροσθέτως, η απουσία ασβεστόλιθου στις πυροκλαστικές ακτές, εµποδίζει την εγκαθίδρυση αρκετών παράκτιων φυτικών taxa. Ένα πιο γενικό και σηµαντικό εµπόδιο όµως, είναι η παντελής έλλειψη διαθέσιµου αζώτου. Ως εκ τούτου, ο Sauer (1988) υποθέτει ότι µεταξύ των πρώτων εποικιστών θα κυριαρχούν αντιπρόσωποι της οικογένειας των Fabaceae, καθώς και άλλα taxa, τα οποία έχουν συµβιωτικά αζωτοδεσµευτικά βακτήρια. Ο Sauer (1988) συµφωνεί µε την άποψη του Clarkson (1990), ο οποίος θεωρεί ότι παρόλο που αρκετά γένη και taxa είναι κοινά στην διαδικασία της οικολογικής διαδοχής ύστερα από ηφαιστειακές διαταραχές, δεν υπάρχει µια αποκλειστική ηφαιστειακή χλωρίδα, απλώς στην πίεση αυτή ανταποκρίνονται taxa συγκεκριµένων προδιαγραφών. Μάλιστα τα γνωρίσµατα αυτά εγγυώνται την επιτυχία αυτών των taxa και σε άλλους τύπους διαταραχής, όπως η φωτιά. Οι ηφαιστειακές διαταραχές (πρόσφατες ή όχι) διαµορφώνουν σε πολλές περιπτώσεις τα πρότυπα κατανοµής και την αφθονία των φυτικών ειδών, αλλά ευθύνονται και για τη συχνή εµφάνιση υβριδίων και πιθανώς για τον χαµηλό αριθµό τοπικών ενδηµικών ειδών (Clarkson, 1990). Την µεγάλη συχνότητα υβριδίων ο Clarkson (1990) την αποδίδει στην δηµιουργία ανοιχτών ενδιαιτηµάτων, τα οποία επιτρέπουν µεγάλο βαθµό αλληλοεπικάλυψης ταξινοµικά συγγενικών taxa, η οποία συµβαίνει σπάνια ή καθόλου σε µεταγενέστερα στάδια διαδοχής. Σελίδα 11

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η καταστροφή περιοχών, οι οποίες προηγουµένως καλύπτονταν από δάση κωνοφόρων και δη από δάση Pinus, εξαιτίας ηφαιστειακής δραστηριότητας, οδηγεί στην δηµιουργία νέων, γυµνών από βλάστηση, περιοχών, µε πετρώδεις επιφάνειες (mineral surfaces). Στις περιοχές αυτές, ο ρυθµός και η σύνθεση του αναπτυσσόµενου δάσους επηρεάζεται από τις φυσικοχηµικές ιδιότητες τους (Sakai & Ohsawa, 1993, del Moral & Ellis, 2004), από την εγγύτητα τους µε τις πηγές σπερµάτων (Halperin & Harmon, 1983), καθώς και από την εισβολή ποωδών και θαµνωδών taxa (del Moral & Rozell, 2005). Πολύ αργός ρυθµός δασικής ανάπτυξης µπορεί να παρατηρηθεί στις περιοχές εκείνες, οι οποίες αποτελούνται από συνεχόµενες συµπαγείς επιφάνειες (Eggler, 1941) ή από µεγάλα, µη διαβρωµένα κοµµάτια βράχων (Lindsley, 1951). Σε ηφαιστειακές περιοχές, οι οποίες βρίσκονται σε µεγάλα γεωγραφικά πλάτη και υψόµετρα, έχει παρατηρηθεί ότι είναι συχνό φαινόµενο ο αρχικός εποικισµός των νέων, γυµνών από βλάστηση, πετρωδών/βραχωδών περιοχών από αλπικά κωνοφόρα (montane conifers) (Beardsley & Cannon, 1930, Frenzen & Franklin, 1985, Larsen & Bliss, 1998, Dale & Adams, 2003, Mong & Vetaas, 2006), καθώς και ότι οι αρχικοί αυτοί εισβολείς συχνά περιλαµβάνουν σκιόφιλα είδη, τα οποία αργότερα θα αποτελέσουν την κυρίαρχη δενδρώδη βλάστηση (Turner, 1985). Ο Kroh και οι συνεργάτες του (2008) υποστηρίζουν ότι, ο κύριος µηχανισµός, ο οποίος κατευθύνει την εισαγωγή, εγκατάσταση και διαδοχή των κωνοφόρων, είναι η ανοχή τους έναντι του πετρώδους/µη αποσαθρωµένου υποστρώµατος (mineral substrate). Ακόµα, υποστηρίζουν ότι παρόλο που ορισµένα θαµνώδη taxa καταλαµβάνουν κάποιες µικρές θέσεις (microsites) και αποκλείουν τα κωνοφόρα από αυτές, το ποσοστό της περιοχής το οποίο καλύπτουν δεν ξεπερνάει το 1%. Επίσης, έδειξαν ότι αν και η απόσταση από τις πιθανές πηγές σπερµάτων ελέγχει σε σηµαντικό βαθµό τον ρυθµό εισβολής των κωνοφόρων στις περιοχές αυτές, η πυκνότητα του κωνοφόρου δάσους στις νέες, γυµνές από βλάστηση, πετρώδεις/βραχώδεις περιοχές σχετίζεται µε την σύσταση του υποστρώµατος και όχι µε την απόσταση από τα πλησιέστερα δάση κωνοφόρων. Τέλος, καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι, ο επιτυχής εποικισµός των περιοχών αυτών εξαρτάται από την επίδραση της σύστασης του υποστρώµατος στην βλάστηση και την πρώιµη επιβίωση των αρτίφυτρων/αρτίβλαστων. Σελίδα 12

1. Θέση 2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η χερσόνησος των Μεθάνων εντοπίζεται στον Σαρωνικό κόλπο (Εικ. 3) και έχει γεωγραφικό στίγµα Ν 37 ο 34 και Ε 23 ο 23, γεωγραφικά δε ανήκει στην βόρειοανατολική Πελοπόννησο, διοικητικά όµως στην Περιφέρεια Αττικής και το Νοµό Πειραιώς. Βρίσκεται ανατολικά του Λιγουριού, βόρειο-ανατολικά του Κρανιδίου, βόρεια της Ερµιόνης και βόρειο-δυτικά του Γαλατά και του Πόρου. Ο ήµος των Μεθάνων έχει έκταση 50,161 km 2 και πληθυσµό 2057 κατοίκων (απογραφή του 2001). Η πόλη των Μεθάνων µε πληθυσµό 1048 άτοµα (απογραφή του 2001), είναι χτισµένη στην ανατολική πλευρά της χερσονήσου, Το υψηλότερο σηµείο της χερσονήσου αποτελεί η κορυφή του όρους Χελώνα, µε ύψος 740 m (Εικ. 4). Εικόνα 3: Ο Σαρωνικός κόλπος και η χερσόνησος των Μεθάνων (Πηγή: www.wikipedia.org) Σελίδα 13

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Χελώνα Εικόνα 4: Τοπογραφικός χάρτης των Μεθάνων (Πηγή: www.methana.de) 2. Ιστορικά στοιχεία Ο πρώτος σηµαντικός οικισµός στην περιοχή µελέτης απαντάται κατά την Πρώιµη Ελλαδική περίοδο, ήτοι το χρονικό διάστηµα 3200 έως 2000 π.χ. Κατά την Κλασσική εποχή της αρχαιότητος, η χερσόνησος των Μεθάνων δεν διαδραµάτισε κάποιο σηµαντικό ρόλο, πέραν από το ότι κατά την περίοδο των Αρχιδάµειων Πολέµων (431-421 π.χ.), τα Μέθανα τελούσαν υπό αθηναϊκή κατοχή και είχαν οχυρωθεί. Στην πόλη βρισκόταν µια φρουρά, η οποία είχε την στήριξη των Μεθανιτών και επιχειρούσε ετήσιες εισβολές στην Ανατολική Πελοπόννησο. Κατά την Ελληνιστική περίοδο, τα Μέθανα αποτελούσαν Πτολεµαϊκή βάση µέχρι το 143 π.χ. (το έτος εκείνο µάλιστα ήταν και η µοναδική βάση των Πτολεµαίων στο Αιγαίο), η δε πόλη µετονοµάστηκε σε Αρσινόη. Την Πρώιµη Ρωµαϊκή περίοδο και µετά την ηφαιστειακή έκρηξη (περίπου το 250 π.χ.) στο βόρειο τµήµα της χερσονήσου στην περιοχή Καµένη Χώρα, Σελίδα 14

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ κατασκευάστηκαν θερµά λουτρά, κτίσµα το οποίο θεωρείτο από τα πρώτα του είδους του στην ρωµαϊκή Αχαΐα, λουτρά τα οποία χρησιµοποιούσε η εκρωµαϊσµένη αριστοκρατία της Κορίνθου και της Αθήνας και αποτελούσαν σηµαντική πηγή εσόδων για την τοπική κοινωνία. Το µόνο άξιο αναφοράς από την Μέση Ρωµαϊκή περίοδο σχετικά µε την υπό µελέτη περιοχή είναι το άγαλµα του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου, το οποίο ανακαλύφθηκε στην περιοχή της Βρωµολίµνης. Τα στοιχεία που αφορούν τα Μέθανα κατά τον έκτο έως ένατο αιώνα είναι αρκετά περιορισµένα και το µόνο σίγουρο είναι ότι βρίσκονταν στην σφαίρα επιρροής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τον 9 ο και τον 10 ο αιώνα, παρατηρείται αύξηση του πληθυσµού των ορεινών οικισµών και εγκατάλειψη των παραθαλάσσιων χωριών, εξαιτίας των επιδροµών πειρατών αραβικής προελεύσεως. Από την πρώτη κατάληψη της Πόλης έως και το 1311 µ.χ., η χερσόνησος των Μεθάνων ήταν υπό Φραγκική κατοχή. Η χρονική περίοδος 1325-1430 µ.χ. βρίσκει τα Μέθανα να ανήκουν στις υπό τον Άρχοντα της Χίου ελεγχόµενες περιοχές. Λόγω των καταλανικών (1311 µ.χ.) και τουρκικών επιδροµών (1325 µ.χ. και ύστερα), ο πληθυσµός της περιοχής είχε µειωθεί, µε αποτέλεσµα να παρατηρείται από το 1411 µ.χ. και έως το πρώτο µισό του 15 ου αιώνα σταδιακή εγκατάσταση του αρβανίτικου πληθυσµού. Την περίοδο του Πολέµου της Ανεξαρτησίας (1821-1830 µ.χ.), τα Μέθανα αποτελούν κέντρο εκπαίδευσης των αντρών του Γάλλου φιλέλληνα Φαβιέρου, ο οποίος θεωρούσε την χερσόνησο των Μεθάνων ως το Cadiz της Ελλάδας. Την περίοδο αυτή παρατηρήθηκε αύξηση του πληθυσµού, πιθανώς λόγω του έντονου αισθήµατος ασφάλειας το οποίο διακατείχε τους Μεθανίτες, εξαιτίας της παρουσίας του Φαβιέρου και πρωτίστως των ισχυρών στόλων του Πόρου, της Ύδρας και των Σπετσών, γεγονός το οποίο οδήγησε σε έκρηξη της γεννητικότητας. Άλλο σηµαντικό γεγονός µέχρι τον 20 ο αιώνα δεν υπάρχει, πέραν του ότι το 1870 µ.χ. άρχισαν να λειτουργούν ιαµατικά λουτρά (spa) στην Βρωµολίµνη. Τα µεσοπολεµικά χρόνια, η Αθήνα και ο Πειραιάς εδραιώθηκαν ως τα κύρια πληθυσµιακά κέντρα, µε άµεση συνέπεια την αύξηση της ζήτησης φρέσκων αγροτικών προϊόντων. Τέσσερεις είναι οι παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην οικονοµική ευµάρεια των κατοίκων της χερσονήσου των Μεθάνων την εποχή αυτή: η κοντινή απόσταση τους από την Αθήνα και τον Πειραιά, η καλή ποιότητα του εδάφους, η παρουσία εύφορων εκτάσεων γης κοντά στην θάλασσα όπου το κλίµα Σελίδα 15

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ είναι θερµότερο, καθώς και τα µηχανοκίνητα καΐκια. Οι Μεθανίτες άνοιξαν πηγάδια ορισµένα εκ των οποίων έφθαναν τα 20 m σε βάθος και φύτεψαν συκιές, ενώ καλλιεργούσαν πληθώρα φρούτων, λαχανικών και δηµητριακών, τα οποία κατέληγαν σε µικρό χρονικό διάστηµα στην Αθήνα και τον Πειραιά. Όµως, η ροή αυτή των πραγµάτων αντιστράφηκε λόγω της γερµανικής κατοχής, της ανάπτυξης άλλου τύπου τουρισµού από αυτόν τον οποίον µπορούσαν να προσφέρουν τα Μέθανα (οικογενειακός τουρισµός) και των επιταγών της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά την αγροτική πολιτική. Σήµερα, πολλές παλαιότερα καλλιεργούµενες και διαµορφωµένες σε αναβαθµίδες τοποθεσίες (terraces) έχουν εγκαταλειφθεί και έχουν καλυφθεί µε θαµνώδη βλάστηση ή ακόµα και µε πεύκα, µε άµεσο επακόλουθο την σταδιακή επιστροφή του τοπίου στην κατάσταση την οποίαν είχε παρατηρήσει ο Dodwell κατά την πρώτη δεκαετία του 18 ου αιώνα (Mee & Forbes, 1997). 3. Γεωλογικά και Γεωµορφολογικά στοιχεία Το Αιγαίο πέλαγος, το οποίο αποτελεί µέρος της ζώνης των Αλπικών πτυχώσεων, είναι γεωλογικά πολύπλοκο. Εντοπίζεται µεταξύ των Ελληνίδων οροσειρών (Hellenides) της Ελλάδας και παρόµοιων σχηµατισµών στην Τουρκία (Taurides), ηλικίας 65-245 εκ. χρόνων. Το Αιγαιϊκό τόξο (Εικ. 5) σχηµατίστηκε από τεκτονικές κινήσεις πλακών, κατά τις οποίες ο πυθµένας της Μεσογείου ο οποίος αποτελεί µέρος της Αφρικανικής πλάκας βυθίστηκε κάτω από την Κρήτη και το Νότιο Αιγαίο που αποτελούν την Αιγαιϊκή πλάκα κατά µήκος της Ελληνικής τάφρου. Η διαδικασία αυτή συµβαίνει για περίπου 26 εκ. χρόνια (Spakman et al., 1988). Η ηφαιστειακή δραστηριότητα σχετίζεται µε την σχετική κίνηση των 2 αυτών πλακών (McKenzie, 1970, Nicholls, 1971). Τα ηφαιστειακά κέντρα εντοπίζονται 200 km βορείως της τάφρου και 150 km πάνω από την ζώνη Benioff, σχηµατίζοντας έτσι ένα τόξο κατευθυνόµενο από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά, εκτεινόµενο από την περιοχή της Αθήνας έως την τουρκική ενδοχώρα πλησίον του Bodrum (Mee & Forbes, 1997). Σελίδα 16

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Εικόνα 5: Το Αιγαιϊκό τόξο (Πηγή: http://oceanexplorer.noaa.gov) Ο Πόρος, η Αίγινα και η χερσόνησος των Μεθάνων συνιστούν το βορειοδυτικό τµήµα του ηφαιστειακού τόξου του νότιου Αιγαίου πελάγους (Εικ. 6) (Paraskevopoulos, 1966). Το φάσµα στο οποίο ανήκουν τα ηφαιστειακά πετρώµατα του Νότιου Αιγαιϊκού τόξου είναι ευρύ, καθώς κυµαίνονται από βασαλτικούς ανδεσίτες έως ρυοδακίτες (Pe, 1973). Της κατάστασης αυτής εξαιρούνται οι βασάλτες της Σαντορίνης (Nicholls, 1971) και ένας βασάλτης από την σειρά της Μαλίσας στα Μέθανα (Pe, 1971). Στο περί ου ο λόγος ηφαιστειακό τόξο, παρατηρείται αφθονία συγγενών ξενολίθων βασαλτικής ορυκτολογικής και χηµικής σύστασης (Pe, 1971). Η πλειονότητα της εξελασµένης λάβας των ηφαιστειακών κέντρων του Σαρωνικού κόλπου εκτός των βασαλτικών ανδεσιτών έχει την κεροστίλβη ως σιδηροµαγνητούχο ορυκτό. Η µοναδική πυροξενική τάση είναι αυτή της σειράς της Μαλίσας στα Μέθανα (Pe, 1971). Η χηµική σύσταση των βασικών πετρωµάτων και των βασικών συγγενών ξενολίθων της λάβας της χερσονήσου των Μεθάνων, της Αίγινας και του Πόρου υποδεικνύει ότι το µητρικό της υλικό ήταν βασικής συστάσεως (Pe, 1973). Σελίδα 17

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Εικόνα 6: Το ηφαιστειακό τόξο του νοτίου Αιγαίου πελάγους (Πηγή: www.methana.de) Η περιοχή µελέτης στο νότιο της τµήµα εµφανίζει ασβεστόλιθους πάχους 0 έως µερικών εκατοντάδων µέτρων, οι οποίοι χρονολογούνται από το Βαρρέµιο Κενοµάνιο, καθώς και σε µικρότερη έκταση κροκαλοπαγή του κατώτερου Κρητιδικού, µε κροκάλες κυρίως από χαλαζία, κερατόλιθους, χαλαζίτες και σπανιότερα φυλλίτες. Τα κροκαλοπαγή αυτά πετρώµατα εµφανίζονται µόνο δυτικά της πόλης των Μεθάνων. Στο κεντρικό τµήµα της χερσονήσου απαντώνται δακίτες και ανδεσίτες, ενώ την µεγαλύτερη έκταση καταλαµβάνουν συνάγµατα από ηφαιστειακά υλικά, τα οποία σχηµατίστηκαν από την κατάρρευση των πρανών των ηφαιστειακών κώνων και από πυρακτωµένες στιβάδες. Οι δακίτες είναι όξινοι (περιέχουν σε ποσοστό 63-70 % SiO 2 ), σχηµατίζουν δόµους και ρεύµατα λάβας και χαρακτηρίζονται από φαινοκρυστάλλους ζωνώδους πλαγιοκλάστου, κεροστίλβης, ορθοπυροξένου και σε µικρότερη αναλογία βιοτίτη και σποραδικού κλινοπυροξένου. Οι ανδεσίτες είναι ενδιάµεσοι (περιέχουν σε ποσοστό 56-63 % SiO 2 ), µε πορφυριτικό ιστό. Η ορυκτολογική σύσταση των φαινοκρυστάλλων τους περιλαµβάνει ζωνώδη πλαγιόκλαστα, όρθο- και κλίνο-πυρόξενους και σχεδόν πάντα κεροστίλβη. Στην ανατολική πλευρά της χερσονήσου των Μεθάνων, από Βορρά προς Νότο απαντώνται χαλαρά επανατοποθετηµένα ηφαιστειακά υλικά, ανδεσίτες και δακίτες (όµοιοι µε Σελίδα 18