WALTER BENJAMIN ΣΑΡΑ ΜΠ ΩΝ Τ Α ΑΙ Ρ ΕΝΑΣ ΛΥΡΙΚΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ Τ Ο Υ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Επίμετρο Adorno, Tiedemann, Buck-Morss Μετάφραση Γιώργος Γκουζούλης ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
«Τα "Μ οτίβα είναι στην ουσία ένας λυρικός διαλογισμός πάνω στη μελαγχολική απεραντοσύνη του Παρισιού του 19ου αιώνα και τη σύμφυτη μοναξιά του ποιητή.» George Steiner «Ο Μπένγιαμιν παρατήρησε με οξυδέρκεια ό τ ι... τα μάτια και τα νεύρα χρειάστηκε να προσαρμοστούν στο καθημερινό θέαμα του κινούμενου πλήθους... Τα παρισινά πλήθη που στοιχειώνουν τα Άνθη το κακού του Μπωντλαίρ λειτουργούν σαν ερεθίσματα καλειδοσκοπικών εντυπώσεων.» Siegfried Kracauer «Σ ε πολλά σημεία οι τονικότητες των δύο κόσμων [του Μπένγιαμιν και του Μπωντλαίρ] συνηχούν: τέτοιο είναι το πολύ πρωτότυπο μείγμα στον Μπένγιαμιν... μιας διαλεκτικής νοσταλγίας και μιας βαθιάς μελαγχολίας που είναι πέραν της διαλεκτικής... Πιστεύω ότι, ό σον αφορά τη νεωτερικότητα, και ο Μπωντλαίρ είδε τα πράγματα κάπως έ τσι... αλλά με ένα πιο νωπό βλέμμα απ ό,τι ο Μπένγιαμιν, όπως κι ο Μπένγιαμιν τα είδε με ένα πιο νωπό βλέμμα απ ό,τι εμείς σήμερα. Ό σο πιο κοντά είναι κανείς στη στιγμή της ρήξης τόσο καλύτερα βλέπει.» Jean Baudrillard «Μ άλλον ο Μπένγιαμιν δεν υπερέβαλλε όταν είπε στον Αντόρνο ότι κάθε ιδέα στο βιβλίο του για τον Μπωντλαίρ και το Παρίσι του 19ου αιώνα "θα έπρεπε κατά βάθος να αρπαχτεί μέσα από μια περιοχή όπου κυβερνά η τρέλα.» Susan Sontag
ΣΑΡΑ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ ΕΝΑΣ Λ ΥΡΙΚΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Υπεύθυνος: Λευτέρης Αναγνώστου
Walter Benjamin ΣΑΡΑ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ ΕΝΑΣ ΛΪΡΙΚΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΟΪ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Επίμετρο THEODOR W. ADORNO ROLF TIEDEMANN SUSAN BUCK-MORSS Μετάφραση ΓΙΩ ΡΓΟ Σ ΓΚΟΤΖΟΤΛΗΣ Επιμέλεια ΚΩΣΤΑΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ Λ ΕΥΤΕΡΗ Σ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
Τίτλος πρωτοτύπου: Charles Baudelaire. Ein Lyriker im Zeitalter des H ochkapitalism us Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1955, 1969, 1974 για την ελληνική γλώσσα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Σόλωνος 133, 106 77 Αθήνα, τηλ. 3606305, fax 3638173 Η μετάφραση έγινε από τη γερμανική γλώσσα. Η έκδοση αυτή είχε την οικονομική υποστήριξη του Inter Nationes. Πρώτη έκδοση: Ιούλιος 1994 Η φωτογραφία του Σαρλ Μπωντλαίρ στη σ. 14 είναι του Etienne Carjat (Sotheby s). Η φωτογραφία του Βάλτερ Μπένγιαμιν στη σ. 324 είναι της Gisele Freund (The John Hillelson Agency). Οι υπόλοιπες φωτογραφίες προέρχονται από το βιβλίο της S. Buck-Morss, The D ialectics o f Seeing. ISBN: 960-221-088-5 Διορθώσεις: Αρετή Μπουκάλα Στοιχειοθεσία: Line Art Φιλμ-μοντάζ: Γιώργος και Εύη Κώτσου Βιβλιοδεσία: Κ. Δελής
1 i
Σημείωμα για την ελληνική έκδοση Υπάρχουν βιβλία που καθρεφτίζουν στην ίδια την κατασκευή τους την περιπέτεια της σκέψης που τα ονειρεύτηκε και αγωνίστηκε να τα πραγματοποιήσει, αρπάζοντάς τα, όπως λέει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, «μέσα από μια περιοχή όπου κυβερνά η τρέλλα». Η μελέτη του για τον Μπωντλαίρ και το Παρίσι του 19ου αιώνα ήταν μια τέτοια περιπέτεια που έμεινε χωρίς τέλος, αφήνοντας πίσω της κείμενα και αποσπάσματα προορισμένα να απαρτίσουν ένα μεγαλύτερο βιβλίο, μέρος ή υπόδειγμα κι αυτό με τη σειρά του του μακρόπνοου, ανολοκλήρωτου έργου του για την ιστορία και τον πολιτισμό της νεωτερικότητας. Απέμεινε έτσι στους επιγόνους να μαζέψουν αυτά τα κομμάτια και να φτιάξουν ένα βιβλίο για τον Μπωντλαίρ, που δείχνει την αφετηρία της αναζήτησης στις μυστικές στοές της πόλης και της ποίησης του προηγούμενου αιώνα. Αυτό το βιβλίο παρουσιάζεται εδώ, συνοδευμένο από ορισμένα άλλα κείμενα και υ λικά που φωτίζουν το παράδοξο πεπρωμένο του. Ο τόμος περιλαμβάνει τρία κείμενα του Μπένγιαμιν, που αντιπροσωπεύουν διαφορετικά στάδια επεξεργασίας του σχεδιαζόμενου βιβλίου και του ευρύτερου ανοκλήρωτου Passagenwerk. Το πρώτο [1], «Το Παρίσι της Δεύτερης Αυτοκρατορίας στον Μπωντλαίρ», γράφηκε το 1938 με την πρόθεση να αποτελέσει την κεντρική ενότητα του βιβλίου για τον Μπωντλαίρ (ανάμεσα σε δύο
10 ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ άλλες που ποτέ δεν συντάχθηκαν: «Ο Μπωντλαίρ ως αλληγορικός» και «Το εμπόρευμα ως ποιητικό αντικείμενο») και με άμεσο στόχο να δημοσιευθεί στην Επιθεώρηση Κοινωνικής Έρευνας του μετεγκατεστημένου στη Νέα Τόρκη Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας της Φραγκφούρτης. Αποτελείται από τρία κεφάλαια: «Οι μποέμ», «Ο πλάνης» και «Η νεωτερικότητα». Το δεύτερο κείμενο [2], «Ορισμένα μοτίβα στον Μπωντλαίρ», γράφηκε το 1939 ως ριζική ανασύνθεση του πρώτου (κυρίως δε του δεύτερου κεφαλαίου του για τον «Πλάνητα», το οποίο και επρόκειτο να αντικαταστήσει), μετά την κριτική που άσκησε σ αυτό ο Αντόρνο, και πήρε αμέσως το δρόμο της δημοσίευσης. Το τρίτο κείμενο [3], το «Κεντρικό πάρκο», γράφηκε την περίοδο 1938-39 υπό μορφή σημειώσεων για τις δύο άλλες ενότητες του βιβλίου για τον Μπωντλαίρ (ανάλογων με τις πολυάριθμες σημειώσεις για το Passagenwerk, που άφησε πίσω του ο Μπένγιαμιν). Ακολουθούν οι βιβλιογραφικές παραπομπές του συγγραφέα (για τα δύο πρώτα κείμενα), που συγκεντρώνονται στο τέλος, αφήνοντας πίσω, ως υποσελίδιες μέσα στα κείμενα, τις σημειώσεις του επί του περιεχομένου. Τα κείμενα του Μπένγιαμιν συνοδεύονται από ένα εκτεταμένο Επίμετρο που συνίσταται σε τρία τμήματα. Το πρώτο (Α), Επιστολές του Τ.Β. Αντόρνο και του Β. Μπένγιαμιν γραμμένες την περίοδο 1938-40, περιλαμβάνει την (αλληλογραφία των δύο στοχαστών που είχε ως κύριο θέμα τα κείμενα του Μπένγιαμιν για τον Μπωντλαίρ. Πρόκειται για μια ανταλλαγή πέντε επιστολών*, που αρχίζει με την απογοητευμένη, κριτική αντίδραση του Αντόρνο στο πρώτο κείμενο, «Το Παρίσι της Δεύτερης Αυ * Κατά κάποιο τρόπο τούτες συνεχίζουν μια αλληλογραφία θεωρητικού κυρίως περιεχομένου που άρχισε λίγα χρόνια πριν με αντικείμενο εργασίες του Μπένγιαμιν εκείνης της εποχής, όπως η προκαταρκτική έκθεση για το Passagenwerk (Expose του 1935) και η μελέτη για «Το έργο τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητάς του». Ας σημειωθεί ότι από τις επιστολές έχουν απαλειφθεί (πράγμα που σημειώνεται με αγκύλες) άλλες αναφορές σε θεωρητικά και προσωπικά ζητήματα που δεν άπτονται του βιβλίου για τον Μπωντλαίρ.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ 11 τοκρατορίας στον Μπωντλαίρ», το οποίο είχε λάβει προς δημοσίευση από τον Μπένγιαμιν, και με τη σχετική απάντηση του τελευταίου (Επιστολές 1 και 2) συνεχίζεται με την περαιτέρω συζήτηση πάνω στο κείμενο ενόψει της ανασύνταξής του από τον Μπένγιαμιν (Ε 3 και 4) και κλείνει με την ενθουσιώδη ανταπόκριση του Αντόρνο στο νέο κείμενο, «Ορισμένα μοτίβα στον Μπωντλαίρ» (Ε 5). Πέρα από τις ουσιώδεις διαφορές που εγείρουν και την έκτοτε ασίγαστη κριτική διαμάχη που προκάλεσε η δημοσίευσή τους (στοιχεία της ο- ποίας εμφανίζονται στα επόμενα τμήματα του Επιμέτρου), οι επιστολές φωτίζουν πολύπλευρα τα περιεχόμενα και το πλαίσιο αναφοράς των δύο κειμένων, καθώς και το λόγο και τον τρόπο της μετάβασης από το πρώτο στο δεύτερο. Τόσο η ευρύτητα των οριζόντων που ατενίζουν οι δύο στοχαστές όσο και η διεξοδική επιχειρηματολογία και η υποδειγματική προσήλωσή τους στη λεπτομέρεια δίνουν σ αυτή την αλληλογραφία το χαρακτήρα μιας εξαιρετικής συνάντησης* ανάμεσα στα ρεύματα της κριτικής πολιτικής και κοινωνικής θεωρίας και του αισθητικού μοντερνισμού, στην καρδιά και σε μια από τις πιο σκοτεινές στιγμές του 20ού αιώνα. Το δεύτερο τμήμα του Επιμέτρου (Β), με τίτλο «Μπωντλαίρ, μάρτυς κατά της αστικής τάξης», είναι ο επίλογος του Ρολφ Τίντεμαν, επιμελητή των έργων του Μπένγιαμιν, στη νεότερη γερμανική έκδοση του βιβλίου για τον Μπωντλαίρ. Περιλαμβάνει κριτική θεώρηση των κειμένων, διαφωτιστικές πληροφορίες για τη διαμόρφωσή τους και εκτεταμένη αναφορά, με σαφή τοποθέτηση, στη σχετική αλληλογραφία με τον Αντόρνο. Το τρίτο τμήμα (Γ), με τίτλο «Αλληγορία / Μοντάζ / Μεσσιανισμός. Ανταποκρίσεις Baudelaire Passagenwerk» είναι μια συρραφή αποσπασμάτων από το βιβλίο της διακεκριμένης ερευνήτριας του * «... Παρά κάποιες επιμέρους καινοτομίες σε συγκεκριμένους κλάδους, τα θέματα της συζήτησης μεταξύ του Αντόρνο και του Μπένγιαμιν δεν έχουν πραγματικά ξεπεραστεί από καμιά γενική πρόοδο έκτοτε της μαρξιστικής αισθητικής θεωρίας. Η αλληλογραφία που παρουσιάζεται πιο κάτω, ένας διάλογος ανάμεσα σε δύο ιδιοσυγκρασιακούς τεχνίτες της γερμανικής πρόζας, παραμένει σήμερα ένα ντοκουμέντο μέγιστου διανοητικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος» (Fredric Jameson, «Presentation III», στο Aesthetics and Politics, NLB, Λονδίνο, 1977).
12 ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ έργου του Μπένγιαμιν Susan Buck-Morss, The Dialectics o f Seeing. Walter Benjamin and the Arcades Project. Τούτα επαναξιολογούν τη θέση, την κατασκευή και το φιλοσοφικό υπόβαθρο των κειμένων για τον Μπωντλαίρ (επιμένοντας μάλιστα στο πιο ερμητικό «Κεντρικό Πάρκο»), υπό το φως των πρόσφατων Ανακαλύψεων και ερευνών σχετικά με το Passagenwerk. Ο τόμος κλείνει με ένα Παράρτημα που περιλαμβάνει τα ακόλουθα υλικά: (α) Σημειώσεις της ελληνικής έκδοσης ένα μικρό σώμα πληροφοριακών κυρίως σημειώσεων (δανεισμένων ως επί το πλείστον από τους επιμελητές των ξένων εκδόσεων), που σκοπό έ χουν να διευκολύνουν την παρακολούθηση των κειμένων και όχι να επεκταθούν στο σχολιασμό και την ερμηνεία τους (κάτι που έχει ήδη γίνει στο Επίμετρο), (β) Εργοβιογραφία του Βάλτερ Μπένγιαμιν. (γ) Έναν πίνακα με τους πρωτότυπους τίτλους και τις πηγές (πρώτες δημοσιεύσεις κ.λπ.) των κειμένων του τόμου, (δ) Σημείωμα του Γερμανού επιμελητή από την έκδοση του 1974. (ε) Γλωσσάρι ξένων λέξεων και φράσεων, (στ) Ευρετήριο κυρίων ονομάτων. Η μετάφραση των γερμανικών κειμένων έγινε από το πρωτότυπο. Όπου ο Μπένγιαμιν παραθέτει αμετάφραστες ξενόγλωσσες (κυρίως γαλλικές) λέξεις και φράσεις, η ελληνική έκδοση κάνει το ίδιο, δίνει όμως στο Γλωσσάρι τη μετάφρασή τους. Όλα τα γαλλικά και αγγλικά αποσπάσματα που ο Μπένγιαμιν παραθέτει μεταφρασμένα στα γερμανικά μεταφράστηκαν από τη γλώσσα τους, στην οποία βρέθηκαν στις αντίστοιχες εκδόσεις του βιβλίου: Charles Baudelaire. Un poete lyrique a l apogee du capitalisme, μετάφραση, πρόλογος και σημειώσεις του Jean Lacoste, Editions Payot, Παρίσι, 1979 και Charles Baudelaire, A Lyric Poet in the Era o f High Capitalism, μετάφραση του Harry Zohn, Verso, Λονδίνο, 1983. Τα ποιήματα παρατίθενται κι αυτά στο πρωτότυπο. Η δική τους μετάφραση όμως ακολουθεί αμέσως από κάτω. Αναζητήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν όπου ήταν δυνατό μεταφράσεις γνωστών Ελλήνων ποιητών. Όταν υπήρχαν περισσότερες από μία για το ίδιο ποίημα η επιλογή έγινε κυρίως με κριτήριο την εναρμόνιση προς το
ΣΗΜΕΙΩΜΑ 13 σχόλιο του Μπένγιαμιν. Όταν αντίθετα δεν υπήρχε καμία ή ήταν εντελώς ακατάλληλες από την παραπάνω άποψη χρειάστηκε να α ποδοθούν από τον υπογράφοντα. Οι σχετικές διευκρινίσεις έχουν ενσωματωθεί μέσα σε αγκύλες στις Παραπομπές του συγγραφέα. Οι υποσελίδιες σημειώσεις στα κείμενα [1] και [2] είναι του συγγραφέα και αναφέρονται με τους αστερίσκους. Από κει και πέρα στο βιβλίο απαντούν δύο ειδών αριθμήσεις. Οι αραβικοί αριθμοί α φορούν τις βιβλιογραφικές παραπομπές του Μπένγιαμιν στα κείμενα [1] και [2] και τις σημειώσεις των συγγραφέων στα κείμενα Β και Γ του Επιμέτρου. Οι λίγοι ελληνικοί αριθμοί, όπου απαντούν, αφορούν τις σημειώσεις της ελληνικής έκδοσης. Κατ εξαίρεση οι σημειώσεις των επιμελητών για τα κείμενα [3] και (Α) αναφέρονται με αραβικούς αριθμούς, αφού έτσι κι αλλιώς αυτά δεν φέρουν σημειώσεις των συγγραφέων τους. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε εδώ ορισμένους φίλους και συνεργάτες που βοήθησαν στην εκπόνηση του βιβλίου: τον Δήμο Κουβίδη, που ετοίμασε το Γλωσσάρι και το Ευρετήριο, και ανέλαβε σε μια κρίσιμη στιγμή τον έλεγχο των δοκιμίων και την παρακολούθηση της έκδοσης- τον Θοδωρή Λουπασάκη, που συνέβαλε σε ενδιάμεσα στάδια στη μετάφραση ορισμένων κειμένων- τον Κώστα Βαμβακούλα και τον Ρολφ Πόλε που βοήθησαν στον τελικό έλεγχο των ξενόγλωσσων στοιχείων των κειμένων- τέλος την Αρετή Μπουκάλα και τη Γεωργία Κρούσκου που αντεπεξήλθαν στα «χίλια κύματα» της διόρθωσης και της στοιχειοθεσίας του τόμου. Οφείλουμε επίσης να ευχαριστήσουμε τις εκδόσεις Suhrkamp και τον οργανισμό Inter Nationes για την κατανόηση που έδειξαν σε όλη την παρατεταμένη διάρκεια της προετοιμασίας αυτής της έκδοσης. Κ.Λ.
[1] Το Παρίσι Δεύτερης Αυτοκρατορίας στον Μπωντλαίρ
Une capitale n est pas absolument necessaire a 1 homme. Senancour
I Οι μποέμ Η boheme παρουσιάζεται στον Μαρξ μέσα σε μια διαφωτιστική συνάφεια. Κατατάσσονται σ αυτήν οι επαγγελματίες συνωμότες, με τους οποίους ασχολείται σε μία εκτενή αναφορά του στα απομνημονεύματα του αστυνομικού πράκτορα de la Hodde, που δημοσιεύθηκε το 1850 στη Neue Rheinische Zeitung. Για να ανασυστήσει κανείς τη φυσιογνωμία του Μπωντλαίρ, πρέπει να μιλήσει για την ομοιότητά του με τον εν λόγω πολιτικό τύπο. Ο Μαρξ τον σκιαγραφεί ως εξής: «Με τη συγκρότηση των προλεταριακών συνωμοσιών προέκυψε η ανάγκη του καταμερισμού της εργασίας- τα μέλη χωρίστηκαν σε περιστασιακούς συνωμότες, conspirateurs d occasion, δηλαδή εργάτες που καταγίνονταν με τη συνωμοσία μόνο παράλληλα προς την άλλη τους απασχόληση, συμμετέχοντας στις συναντήσεις και παραμένοντας σε ετοιμότητα ώστε με τη διαταγή του αρχηγού να εμφανιστούν στον τόπο της συγκέντρωσης, και σε επαγγελματίες συνωμότες, που αφιέρωναν όλη τους τη δραστηριότητα στη συνωμοσία και ζούσαν από αυτήν... Οι συνθήκες ζωής αυτής της κατηγορίας ανθρώπων προκαθορίζουν ήδη τον όλο χαρακτήρα της... Η επισφαλής θέση της, εξαρτώμενη στα επιμέρους ζητήματα από την τύχη μάλλον παρά από τη δραστηριότητά της, η άτακτη ζωή της που μοναδικές της σταθερές είναι τα καπηλειά οι γιάφκες των συνωμοτών, οι αναπόφευκτες γνωριμίες της με κάθε λογής αμφιλεγόμε-
18 ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ νους ανθρώπους, την κατατάσσουν σ εκείνο το περιβάλλον που στο Παρίσι ονομάζεται la boheme»1*. Ειρήσθω εν παρόδω ότι ο ίδιος ο Ναπολέων Γ ' εγκαινίασε την άνοδό του σ ένα περιβάλλον συναφές με το παραπάνω. Ένας από τους μηχανισμούς που έδρασαν κατά την περίοδο της προεδρίας του ήταν ως γνωστόν η Εταιρεία της 10ης Δεκεμβρίου, τα στελέχη της οποίας προέρχονταν κατά τον Μαρξ από «όλη την απροσδιόριστη, διαλυμένη, παραπαίουσα μάζα που οι Γ άλλοι ονομάζουν la boheme»2. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο Ναπολέων καλλιέργησε περαιτέρω τις συνωμοτικές συνήθειες. Αιφνιδιαστικές διακηρύξεις και μυστικοπάθεια, άστατες εξορμήσεις και μια αδιαπέραστη ειρωνεία υπηρετούν την κρατική λογική της Δεύτερης Αυτοκρατορίας^. Τα ίδια χαρακτηριστικά ξαναβρίσκει κανείς στα θεωρητικά γραπτά του Μπωντλαίρ. Τις περισσότερες φορές εκθέτει τις απόψεις του με κατηγορηματικό τρόπο. Η συζήτηση δεν του ταιριάζει. Την αποφεύγει ακόμη και όταν οι δεινές αντιφάσεις των θέσεων που διαδοχικά υποστηρίζει θα απαιτούσαν μια αντιπαράθεση. To Salon de 1846 το αφιέρωσε «στους αστούς» εμφανίζεται ως συνήγορός τους και η στάση του δεν είναι εκείνη του advocatus diaboli. Αργότερα, για παράδειγμα στο λίβελό του κατά της σχολής του bon sens, βρίσκει για την «"honnete bourgeoise» και το συμβολαιογράφο, που είναι το σεβαστό της πρόσωπο, τους τόνους του πιο έξαλλου bohemien!. Γύρω στα 1850 διακηρύσσει ότι η τέχνη δεν μπορεί να χωριστεί από την ωφελιμότητα- λίγα χρόνια αργότερα υποστηρίζει το l art pour l art. Για όλα αυτά φροντίζει τόσο λίγο να προετοιμάσει το κοινό του όσο και ο Ναπολέων Γ ', όταν σχεδόν εν μια νυκτί και πίσω από την πλάτη του γαλλικού κοινοβουλίου περνά από τους προστατευτικούς δασμούς στο ελεύθερο εμπόριο. Τα χαρακτηριστικά * Ο Προυντόν, που θέλει να κρατήσει τις αποστάσεις του από τους επαγγελματίες συνωμότες, αποκαλεί πότε πότε τον εαυτό του «νέο άνθρωπο έναν άνθρωπο που δουλειά του δεν είναι το οδόφραγμα αλλά η συζήτηση, έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να κάθεται κάθε βράδυ στο ίδιο τραπέζι με τον αρχηγό της αστυνομίας και να αποσπάσει την εμπιστοσύνη όλων των de la Hodde του κόσμου» (παρατίθεται στο Gustave Geffroy: L enferme. Παρίσι, 1897, σ. 180-181).
ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΣΤΟΝ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ - ΟΙ ΜΠΟΕΜ 19 αυτά εξηγούν πάντως γιατί η επίσημη κριτική προπάντων ο Jules Lemaitre- δεν αντιλήφθηκε παρά ελάχιστα τη θεωρητική ενέργεια που κρύβεται στα πεζά του Μπωντλαίρ. Ο Μαρξ συνεχίζει ως εξής την περιγραφή των conspirateurs de profession: «Η μοναδική προϋπόθεση της επανάστασης είναι γι αυτούς η επαρκής οργάνωση της συνωμοσίας τους... Ρίχνονται με τα μούτρα σε εφευρέσεις που υποτίθεται ότι θα κάνουν επαναστατικά θαύματα- εμπρηστικές βόμβες, μηχανισμούς καταστροφής με μαγικές συνέπειες, εξεγέρσεις που επιδρούν τόσο περισσότερο θαυματουργά και αιφνιδιαστικά όσο λιγότερο έλλογη είναι η αιτία τους. Απασχολημένοι με τέτοια σχέδια, δεν έχουν άλλο σκοπό από τον ά μεσο εκείνο της ανατροπής της υφιστάμενης κυβέρνησης και περιφρονούν βαθύτατα την πιο θεωρητική διαφώτιση των εργατών γύρω από τα ταξικά τους συμφέροντα. Εξ ου και η διόλου προλεταριακή αλλά πληβειακή οργή τους για τα habits noirs (μαύρα κοστούμια), τους περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένους που εκπροσωπούν εκείνη την πλευρά του κινήματος, από τους οποίους όμως ποτέ δεν μπορούν να ανεξαρτητοποιηθούν εντελώς, δεδομένου ότι πρόκειται για τους επίσημους εκπροσώπους του κόμματος»4. Οι πολιτικές απόψεις του Μπωντλαίρ δεν ξεπερνούν ουσιαστικά εκείνες των επαγγελματιών συνωμοτών. Είτε στρέφει τη συμπάθειά του προς την κληρικαλιστική αντίδραση είτε τη χαρίζει στην εξέγερση του 48, η έκφρασή της παραμένει απότομη και τα θεμέλιά της σαθρά. Η εικόνα που παρουσίαζε τις μέρες του Φεβρουάριου όταν σε κάποια γωνιά του Παρισιού έπαιζε στα χέρια ένα τουφέκι λέγοντας: «Κάτω ο στρατηγός Ωπίκ!»* είναι ενδεικτική. Θα μπορούσε εν πάση περιπτώσει να υιρθετήσει τα λόγια του Φλωμπέρ: «Α π όλη την πολιτική ένα πράγμα μόνο καταλαβαίνω, την εξέγερση». Αυτά θα έπρεπε τότε να εννοηθούν σύμφωνα με την κατάληξη μιας σημείωσής του που περιλαμβάνεται στα σχεδιάσματα για το Βέλγιο: «Λέω Ζήτω η Επανάσταση όπως θά λεγα Ζήτω η καταστροφή! Ζήτω ο εξιλασμός! Ζήτω η τιμωρία! Ζήτω ο θάνατος! Όχι μόνο θα χαιρόμουν * Ο στρατηγός Aupick ήταν πατριός του Μπωντλαίρ.
20 ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ να μαι το θύμα, αλλά και δεν θα με δυσαρεστούσε να μαι ο δήμιος -για να νιώσω την Επανάσταση και με τους δυο τρόπους. Έχουμε όλοι το δημοκρατικό πνεύμα στις φλέβες μας, όπως έχουμε τη σύφιλη στα κόκαλα. Είμαστε εκδημοκρατισμένοι και συφιλισμένοι»5. ' Οσα καταθέτει έτσι ο Μπωντλαίρ θα μπορούσε να τα χαρακτηρίσει κανείς ως μεταφυσική του προβοκάτορα. Στο Βέλγιο, όπου γράφηκε η σημείωση αυτή, τον είχαν θεωρήσει για μία περίοδο χαφιέ της γαλλικής αστυνομίας. Τέτοιου είδους συμφωνίες ξένιζαν τόσο λίγο ώστε ο Μπωντλαίρ μπορούσε να γράψει στη μητέρα του στις 20 Δεκεμβρίου 1854 αναφερόμενος στους λογοτέχνες που μισθοδοτούνταν από την αστυνομία: «Ποτέ δεν θα εμφανιστεί το όνομά μου στα αισχρά κατάστιχα της κυβέρνησης»6. Αυτό που προσέδωσε στον Μπωντλαίρ μια τέτοια φήμη στο Βέλγιο δεν ήταν μόνο η εχθρότητά του προς τον εκεί τιμώμενο, αλλά προγραμμένο στη Γαλλία, Ουγκό. Μερίδιο στη δημιουργία αυτής της φήμης είχε η καταλυτική ειρωνεία του- ενδέχεται δε να του άρεσε να τη διαδίδει ο ίδιος. Η culte de la blague, την οποία ξαναβρίσκουμε στον Ζωρζ Σορέλ και η οποία έχει γίνει αναπόσπαστο συστατικό της φασιστικής προπαγάνδας, σχηματίζει στον Μπωντλαίρ τους πρώτους πυρήνες της. Το πνεύμα με το οποίο ο Σελίν έγραψε το Bagatelles pour un massacre και ο ίδιος τίτλος του παραπέμπουν άμεσα.σε μια ημερολογιακή καταχώριση του Μπωντλαίρ: «Μία ωραία συνωμοσία θα μπορούσε να οργανωθεί για την εξόντωση της εβραϊκής φυλής»7. Ο μπλανκιστής Rigault, που έκλεισε τη συνωμοτική του σταδιοδρομία ως αρχηγός της αστυνομίας της παρισινής Κομμούνας, φαίνεται πως είχε το ίδιο μακάβριο χιούμορ περί του οποίου, σε μαρτυρίες για τον Μπωντλαίρ, γίνεται τόσος λόγος. «Ο Ριγκώ», διαβάζουμε στο Hommes de la revolution de 1871 του Ch. Proles, «είχε σε όλα τα πράγματα, ακόμη και μέσα στο φανατισμό του, και μαζί με μια σπάνια ψυχραιμία, έναν αέρα καταχθόνιου και αδυσώπητου χωρατατζή»8. Ακόμη κι αυτό το τρομοκρατικό ονειροπόλημα που ο Μαρξ συναντά στους conspirateurs έχει το αντίστοιχό του στον Μπωντλαίρ: «Αλλά αν ποτέ», γράφει στις 23 Δεκεμβρίου 1867 στη μητέρα του, «μπορέσω να ξαναβρώ το σθένος και τη ζέση που είχα ορισμένες φορές, θα
ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΣΤΟΝ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ - ΟΙ ΜΠΟΕΜ 21 εκτονώσω το θυμό μου με βιβλία τρομακτικά. Θα θελα να ξεσηκώσω εναντίον μου όλο το ανθρώπινο γένος. Αυτό θα ήταν για μένα μια απόλαυση που θα με παρηγορούσε για τα πάντα»9. Αυτή η υπόκωφη λύσσα la rogne ήταν η διάθεση που καλλιέργησε στους επαγγελματίες συνωμότες του Παρισιού μισός αιώνας αγώνων στα οδοφράγματα. «Αυτοί είναι», λέει ο Μαρξ για τους εν λόγω συνωμότες, «που υψώνουν και διοικούν τα πρώτα οδοφράγματα»10. Πράγματι το οδόφραγμα είναι το σταθερό κέντρο του συνωμοτικού κινήματος. Έχει με το μέρος του την επαναστατική παράδοση. Πάνω από τέσσερις χιλιάδες οδοφράγματα πλημμυρίζουν την πόλη στην ιουλιανή επανάσταση11. Αναζητώντας ένα παράδειγμα για το «travail non salarie mais passionne», ο Φουριέ δεν βρίσκει κανένα πιο ακριβές.από το στήσιμο οδοφραγμάτων. Ο Ουγκό απέδωσε εντυπωσιακά στους Α θλίους το δίκτυο εκείνων των οδοφραγμάτων, αφήνοντας στη σκιά αυτούς που τα επάνδρωναν. «Η αθέατη αστυνομία της εξέγερσης ε- παγρυπνούσε παντού και τηρούσε την τάξη, δηλαδή τη νύχτα... Αν ένα μάτι κοιτούσε από ψηλά αυτούς τους σκοτεινούς σωρούς, θα διέκρινε ίσως εδώ κι εκεί, σε αραιά διαστήματα, ακαθόριστες λάμψεις που άφηναν να ξεπροβάλλουν τεθλασμένες και αλλόκοτες γραμμές, περιγράμματα παράδοξων κατασκευών, κάτι σαν ανταύγειες που πηγαινοέρχονταν μέσα στα ερείπια- εκεί ήταν τα οδοφράγματα»12. Στην αποσπασματική προσφώνηση προς το Παρίσι που προοριζόταν για το τέλος των Ανθεων του κακού ο Μπωντλαίρ δεν αποχαιρετά την πόλη χωρίς να ανακαλέσει τα οδοφράγματά της- μνημονεύει τις «μαγικές πέτρες του λιθόστρωτου στοιβαγμένες σε οχυρά»13. «Μαγικές» είναι βέβαια τούτες οι πέτρες εφόσον το ποίημα του Μπωντλαίρ δεν γνωρίζει τα χέρια που τις κίνησαν. Όμως αυτό α κριβώς το πάθος Όφείλεται μάλλον στον μπλανκισμό. Διότι παρόμοια κραυγάζει ο μπλανκιστής Tridon: «Ο force, reine des barricades,... toi qui brilles dans l eclair et dans l &neute... c est vers toi que les prisonniers tendent leurs mains enchainees»14. Στο τέλος της Κομμούνας το προλεταριάτο γύρισε ψηλαφητά πίσω από το οδόφραγμα, όπως ένα θανάσιμα ιΐληγωμένο ζώο στη φωλιά του. Το γεγονός ότι
22 ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ οι εργάτες, ασκημένοι στον αγώνα των οδοφραγμάτων, δεν προέκριναν την ανοιχτή μάχη που θα είχε κλείσει το δρόμο στον Θιέρσο έχει το μερίδιό του στην ήττα. Τούτοι οι εργάτες προτιμούσαν, όπως γράφει ένας από τους πιο πρόσφατους ιστορικούς της Κομμούνας, «τη μάχη στις δικές τους γειτονιές από τη σύγκρουση σε ανοιχτό πεδίο... και, εν ανάγκη, το θάνατο πίσω από τις στοιβαγμένες πέτρες σ ένα δρόμο του Παρισιού». Ο Μπλανκί, ο σπουδαιότερος από τους αρχηγούς των παρισινών οδοφραγμάτων, ήταν τότε κρατούμενος στην τελευταία του φυλακή, το Fort du Taureau. Επισκοπώντας την ιουλιανή επανάσταση, ο Μαρξ είδε σ αυτόν και στους συντρόφους του «τους αληθινούς ηγέτες του προλεταριακού κόμματος». Δύσκολα μπορεί κανείς να υ περτιμήσει το επαναστατικό κύρος που είχε τότε και που διατήρησε μέχρι το θάνατό του ο Μπλανκί. Πριν από τον Λένιν δεν υπήρχε για το προλεταριάτο πιο ξεκάθαρη φυσιογνωμία. Αυτή εντυπώθηκε και στον Μπωντλαίρ. Υπάρχει ένα φύλλο χαρτί, όπου δίπλα σε άλλα πρόχειρα σχέδιά του φαίνεται και το κεφάλι του Μπλανκί. Οι έννοιες που χρησιμοποιεί ο Μαρξ για να παρουσιάσει τους συνωμοτικούς κύκλους του Παρισιού εκθέτουν ολοκάθαρα την ερμαφρόδιτη θέση του Μπλανκί μέσα σ αυτούς. Υπάρχουν από τη μια μεριά βάσιμοι λόγοι για τους οποίους ο Μπλανκί πέρασε στην παράδοση ως πραξικοπηματίας. Παρουσιάζεται σ αυτήν ως ο τύπος του πολιτικού ο οποίος, όπως λέει ο Μαρξ, θεωρεί καθήκον του «να προκαταλάβει την εξέλιξη της επαναστατικής διαδικασίας, να την ωθήσει τεχνητά στην κρίση, να αυτοσχεδιάσει μια επανάσταση χωρίς να υ πάρχουν οι προϋποθέσεις της»17. Εάν από την άλλη μεριά αντιτάξει κανείς ορισμένες διαθέσιμες περιγραφές του Μπλανκί, φαίνεται να μοιάζει μάλλον με έναν από τα habits noirs, που ήταν οι απεχθείς ανταγωνιστές εκείνων των'επαγγελματιών συνωμοτών. Ένας αυτόπτης μάρτυρας περιγράφει ως εξής το Club des Hailes των μπλανκιστών: «Φανταστείτε την όψη της Comedie-Frangaise, τις μέρες που παίζεται Ρακίνας και Κορνέιγ, συγκρίνετε το ακροατήριο αυτών των ημερών με το πλήθος που γεμίζει ένα τσίρκο, στο οποίο οι α κροβάτες εκτελούν επικίνδυνα άλματα: θα έχετε την ακριβή εντύ
ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΣΤΟΝ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ - ΟΙ ΜΠΟΕΜ 23 πωση που σχημάτιζε κανείς μπαίνοντας στην επαναστατική λέσχη του Μπλανκί, σε σύγκριση με τις δύο λέσχες της μόδας που διατηρούσε το κόμμα της εξουσίας... Ήταν σαν ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην ορθόδοξη λατρεία της κλασικής συνωμοσίας, όπου οι πόρτες ήταν ανοιχτές σ όλο τον κόσμο, αλλά όπου δεν είχε κανείς τη διάθεση να έρθει παρά μόνο αν ήταν μυημένος. Μετά την πληκτική παρέλαση των καταπιεσμένων... σηκωνόταν ο ιερέας του χώρου και με την πρόφαση ότι συνοψίζει τα παράπονα του πελάτη του, του λαού, τον οποίο εκπροσωπούσε η μισή ντουζίνα των αλαζονικών και ξαναμμένων ηλιθίων που είχαν μόλις ακουστεί, ανέλυε την κατάσταση. Το παρουσιαστικό του ήταν αρχοντικό, το ντύσιμο άψογο, το πρόσωπό του λεπτό, ευαίσθητο και ήρεμο, με μια άγρια και δυσοίωνη λάμψη να διασχίζει πότε πότε δυο μάτια στενά, μικρά, διαπεραστικά και συνήθως καλοσυνάτα μάλλον παρά σκληρά- ο λόγος του, μετρημένος, οικείος και ακριβής, ήταν ο λιγότερο στομφώδης που είχα ακούσει ποτέ μαζί μ εκείνον του Θιέρσου». Ο Μπλανκί εμφανίζεται εδώ ως ένας δογματιστής. Ο χαρακτηρισμός του habit noir επιβεβαιώνεται ώς και την τελευταία λεπτομέρεια. Ήταν γνωστό ότι «ο Γέρος» συνήθιζε να αγορεύει φορώντας μαύρα γάντια*. Όμως η μετρημένη σοβαρότητα, το αδιαπέραστο, που χαρακτηρίζουν τον Μπλανκί, φαίνονται αλλιώς υπό το φως μιας παρατήρησης του Μαρξ: «Είναι οι αλχημιστές της επανάστασης», γράφει γι αυτούς τους επαγγελματίες συνωμότες, «και συμμερίζονται απολύτως τη σύγχυση και τη στενοκεφαλιά που διέκρινε τις έμμονες ιδέες των παλιών αλχημιστών»19. Με αυτό τον τρόπο η εικόνα του Μπωντλαίρ σχηματίζεται σαν από μόνη της: η αινιγματικότητα της αλληγορίας στον έναν, η μυστικοπάθεια του συνωμότη στον άλλον. Όπως θα περίμενε κανείς, ο Μαρξ μιλά περιφρονητικά για τα καπηλειά όπου ο τελευταίος συνωμότης ένιωθε σαν στο σπίτι του. Η καταχνιά που κατακάθιζε εκεί ήταν οικεία και στον Μπωντλαίρ. Μέ * Ο Μπωντλαίρ ήξερε να εκτιμάει τέτοιες λεπτομέρειες. «Γιατί λοιπόν», γράφει, «οι φτωχοί δεν βάζουν γάντια για να ζητιανέψουν; Θα είχαν θησαυρίσει» (II, σ. 424). Αποδίδει αυτά τα λόγια σε κάποιον που δεν κατονομάζει" έχουν όμως τη σφραγίδα του Μπωντλαίρ.
24 ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ σα της ξετυλίχτηκε το μεγάλο ποίημα με τον τίτλο «Le vin des chiffonniers». Η γένεσή του μπορεί να τοποθετηθεί κανείς στα μέσα του αιώνα. Μοτίβα που ηχούν στο ποίημα αυτό βρίσκονταν τότε στη δημοσιότητα. Και πρώτα πρώτα ο φόρος στο κρασί. Η συντακτική συνέλευση της Δημοκρατίας είχε υποσχεθεί την κατάργησή του, υπόσχεση που είχε ήδη δοθεί το 1830. Στους Ταξικούς αγώνες στη Γαλλία ο Μαρξ έδειξε πως στην κατάργηση αυτού του φόρου ένα αίτημα του προλεταριάτου των πόλεων συνέπιπτε με ένα αίτημα των αγροτών. Ο φόρος που επιβάρυνε το κρασί ευρείας κατανάλωσης εξίσου με το κρασί πολυτελείας, μείωνε την κατανάλωση «καθώς έστηνε γραφεία εισπράξεως διαπυλίων τελών στις εισόδους ό λων των πόλεων με πληθυσμό άνω των 4.000 κατοίκων και μετέτρεπε κάθε πόλη σε ξένη χώρα με προστατευτικούς δασμούς κατά του γαλλικού κρασιού»20. «Με το φόρο του κρασιού», λέει ο Μαρξ, «ο αγρότης δοκιμάζει το άρωμα της κυβέρνησης». Ο φόρος έβλαπτε όμως και τον κάτοικο της πόλης, αναγκάζοντάς τον να πηγαίνει σε ταβέρνες έξω απ αυτήν για να βρει φτηνό κρασί. Εκεί προσφερόταν το αφορολόγητο κρασί που λεγόταν vin de la barriere. Αν πιστέψει κανείς τον τμηματάρχη του αρχηγείου της αστυνομίας Η.-Α. Fregier, ο εργάτης επεδείκνυε έτσι την απόλαυσή του, όλος περηφάνια και πρόκληση, καθώς ήταν η μόνη που του επιτρεπόταν: «Υπάρχουν γυναίκες που δεν διστάζουν ν ακολουθούν τον άντρα τους στην barriere, μαζί με τα παιδιά τους που ήδη είναι σε θέση να εργαστούν... Γυρίζουν στο σπίτι μισομεθυσμένοι τη Δευτέρα το βράδυ, προσποιούμενοι μερικές φορές και τα παιδιά μαζί με τους γονείς πως είναι περισσότερο πιωμένοι απ ό,τι στ αλήθεια, ώστε να γίνει σ όλους φανερό πως έχουν πιει και με το παραπάνω»21. «Πιστέψτε με», γράφει ένας σύγχρονος παρατηρητής, «το κρασί των barrieres γλίτωσε το κυβερνητικό οικοδόμημα από πολλούς τριγμούς»22. Το κρασί αφήνει τους απόκληρους να πλάθουν όνειρα μελλοντικής εκδίκησης και μελλοντικών μεγαλείων. Τούτο φαίνεται στο «Κρασί των ρακοσυλλεκτών»: On voit un chiffonnier qui vient, hochant la tete, Buttant, et se cognant aux murs comme un poete,
ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΣΤΟΝ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ - ΟΙ ΜΠΟΕΜ 25 Et, sans prendre souci des mouchards, ses sujets, Epanche tout son cceur en glorieux projets. II prete des serments, dicte des lois sublimes, Terrasse les mechants, releve les victimes, Et sous le firmament comme un dais suspendu S enivre des splendeurs de sa propre vertu.23 [Ρακοσυλλέκτης έρχεται, κουνώντας το κεφάλι, Σκοντάφτει και χτυπάει στους τοίχους σαν τον ποιητή, Και δίχως να φυλάγεται απ τους σπιούνους που ορίζει Αδειάζει όλη του την καρδιά σε σχέδια επιφανή. Δίνει όρκους και υπέροχους υπαγορεύει νόμους, Σηκώνει όρθια τα θύματα, γκρεμίζει τα θηρία, Και κάτω απ το στερέωμα σαν κρεμασμένη σκέπη Απ της δικής του δύναμης μεθάει τα μεγαλεία.] Πολυάριθμοι ρακοσυλλέκτες εμφανίστηκαν στις πόλεις από τότε που με τις νέες βιομηχανικές μεθόδους τα σκουπίδια απέκτησαν κάποια αξία. Εργάζονταν για μεσάζοντες και συνιστούσαν ένα είδος οικοτεχνίας που ελάμβανε χώρα στο δρόμο. Ο ρακοσυλλέκτης εντυπώσιαζε στην εποχή του. Τα βλέμματα των πρώτων μελετητών του pauperismus καρφώνονται πάνω του, συνεπαρμένα από τη βουβή α πορία για τα έσχατα όρια της ανθρώπινης αθλιότητας. Ο Fregier του αφιερώνει έξι σελίδες στο βιβλίο του Des classes dangereuses de la population. O Le Play δίνει για το διάστημα 1849-50, κατά το οποίο γράφηκε πιθανώς το ποίημα του Μπωντλαίρ, τον προϋπολογισμό ενός Παρισινού ρακοσυλλέκτη και των συγγενών του*. * Ο προϋπολογισμός είναι ένα κοινωνικό ντοκουμέντο όχι τόσο επειδή ερευνά μια ορισμένη οικογένεια όσο επειδή προσπαθεί να κάνει την πλήρη εξαθλίωση να φαίνεται λιγότερο σκανδαλώδης υποβάλλοντάς τη σε μια παστρική ταξινόμηση. Με τη φιλοδοξία να μην αφήσουν καμιά από τις απανθρωπιές τους ακάλυπτη από άρθρα, την τήρηση των οποίων τα επικαλούνται, τα ολοκληρωτικά κράτη έκαναν να ανθίσει ένας σπόρος που, όπως μπορεί να υποτεθεί κατόπιν τούτου, λάνθανε ήδη σε ένα προγενέστερο στάδιο του καπιταλισμού. Το τέταρτο τμήμα αυτού του προϋπολογισμού ενός ρακοσυλλέκτη -πολιτισμικές ανάγκες, διασκέδαση και
26 ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ Ο ρακοσυλλέκτης δεν μπορεί φυσικά να συγκαταλέγεται στη boheme. Αλλά από το λογοτέχνη μέχρι τον επαγγελματία συνωμότη ο κάθε μποέμ μπορούσε να ξαναβρεί στο ρακοσυλλέκτη ένα κομμάτι από τον εαυτό του. Καθένας τους βρισκόταν σε μία περισσότερο ή λιγότερο λανθάνουσα κατάσταση εξέγερσης ενάντια στην κοινωνία, εμπρός σ ένα περισσότερο ή λιγότερο επισφαλές αύριο. Μπορούσε, την κατάλληλη ώρα, να νιώσει κοντά σ αυτούς που ταρακουνούσαν τα θεμέλια της κοινωνίας. Ο ρακοσυλλέκτης δεν είναι μόνος στο όνειρό του. Συνοδεύεται από συντρόφους τους τυλίγει κι αυτούς το άρωμα των βαρελιών, έχουν ασπρίσει κι αυτοί στις μάχες. Το μουστάκι του κρέμεται σαν παλιά σημαία. Στις βόλτες του τον συναντούν οι mouchards, οι χαφιέδες που εξουσιάζει στα όνειρά του*. υγιεινή - διαμορφώνεται ως εξής: «Εκπαίδευση των παιδιών: σχολικά έξοδα καταβάλλονται από τον εργοδότη της οικογένειας: 48 φράγκα, αγορά βιβλίων: 1,45 φρ. Βοηθήματα και ελεημοσύνες (οι εργαζόμενοι αυτής της κατηγορίας δεν δίνουν συνήθως ελεημοσύνη). Ψυχαγωγίες και πανηγύρεις: Γεύματα με ολόκληρη την οικογένεια σε μια από τις barrieres του Παρισιού (8 εκδρομές ετησίως): κρασί, ψωμί και τηγανητές πατάτες: 8 φρ.- γεύματα που περιλαμβάνουν μακαρόνια με βούτυρο και τυρί καθώς και κρασί τα Χριστούγεννα, τις Αποκριές, το Πάσχα και την Πεντηκοστή: οι δαπάνες συμπεριλαμβάνονται στο πρώτο τμήμα. Καπνός προς μάσηση για τον εργαζόμενο (γόπες που μαζεύει ο εργαζόμενος)... 34 φρ.' καπνός προς αναρρόφηση για τη γυναίκα (αγορασμένος)... 18, 66 φρ. παιχνίδια και άλλα δώρα για τα παιδιά: 1 φρ... Αλληλογραφία με τους συγγενείς: επιστολές των αδελφών του εργαζομένου που κατοικούν στην Ιταλία: μία κατά μέσο όρο ετησίως... Σημείωση: 0 σπουδαιότερος πόρος της οικογένειας σε περιπτώσεις ατυχημάτων έγκειται στην ι διωτική ευεργεσία... Ετήσιες αποταμιεύσεις (ο εργαζόμενος, που στερείται κάθε πρόνοιας και ενδιαφέρεται κυρίως να εξασφαλίσει στη γυναίκα και τη θυγατέρα του κάθε άνεση που επιτρέπει η κατάστασή τους, δεν αποταμιεύει ποτέ: ξοδεύει, μέρα με τη μέρα, όλα όσα κερδίζει)» (Frederic Le Play: Les ouvriers europeens, Παρίσι, 1855, a. 274-275). To πνεύμα μιας τέτοιος έρευνας αποδίδει μια σαρκαστική παρατήρηση του Buret: «Αφού η ανθρωπιά αλλά και η ευπρέπεια δεν επιτρέπουν να αφήνουμε τους ανθρώπους να πεθαίνουν σαν κτήνη, δεν μπορούμε να τους αρνηθούμε την ελεημοσύνη ενός φερέτρου» (Eugene Buret, De la m isere des classes laborieuses en Angleterre et en France; de la nature de /a m isere, deson existence, d eseseffets, deses causes, et de I insuflisance des remedes qu on lui a opposes jusqu id ; avec Vindication des moyens propres a en affranchir les societes. Παρίσι, 1840, τ. 1, σ. 266). * Είναι γοητευτικό να παρακολουθήσει κανείς πώς προβάλλει σιγά σιγά η εξέγερση στις διαφορετικές εκδοχές των τελευταίων στίχων του ποιήματος. Στην πρώτη μορφή λέει: