4. Πλατεία Αιγύπτου 49 5. Πλατεία Λαυρίου 53 6. Πλατεία Ομονοίας 57 7. Πλατεία Δημαρχείου ή Κοτζιά 61 8. Πλατεία Κοραή 65 9. Πλατεία Συντάγματος 69

Ευχαριστούμε τον κ. Ευάγγελο Ευαγγελινό για την πολύτιμη καθοδήγησή του σε όλη τη διάρκεια της έρευνάς μας, και την κα. Φλώρα Μπουγιατιώτη για τις πληροφορίες που μας παρείχε ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμπεριφορά των υλικών. Σεπτέμβριος 2009

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 4 2. Αναφορά στην εξέλιξη των πλατειών στην Αθήνα 8 3. Το κλίμα 13 4. Αστικό περιβάλλον 16 4.1. Αστικό μικροκλίμα 17 4.2. Περιβαλλοντικά προβλήματα 17 4.2.1. Το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας 17 4.2.2. Το φαινόμενο της αστικής χαράδρας 20 4.2.3. Το κλίμα της Αθήνας 20 5. Άνεση 22 5.1. Θερμική άνεση 22 5.2. Παράγοντες που επηρεάζουν την θερμική άνεση 22 6. Η φύτευση ως στοιχείο βελτίωσης του μικροκλίματος 25 7. Το νερό 27 7.1. Δροσισμός με εξάτμιση 27 7.2. Συστήματα δροσισμού με εξάτμιση 29 8. Περιοχή έρευνας 30 8.1. Επιλογή πλατειών 30 8.2. Κριτήρια επιλογής πλατειών 31 8.3. Χρήστες των πλατειών 32 9. Μεθοδολογία 34 9.1. Παραδοχές 34 9.2. Επιλογή σημείων μέτρησης 34 9.3. Μέθοδοι καταγραφής δεδομένων 35 10. Μετρήσεις Ανάλυση 36 10.1. Επεξήγηση συμβόλων 36 10.2. Ανάλυση Πλατειών 37 1. Φωκίωνος Νέγρη Ενότητα Ι 37 2. Φωκίωνος Νέγρη Ενότητα ΙΙ 41 3. Φωκίωνος Νέγρη Ενότητα ΙΙΙ 45

4. Πλατεία Αιγύπτου 49 5. Πλατεία Λαυρίου 53 6. Πλατεία Ομονοίας 57 7. Πλατεία Δημαρχείου ή Κοτζιά 61 8. Πλατεία Κοραή 65 9. Πλατεία Συντάγματος 69 10. Πλατεία Ελ. Βενιζέλου Νέα Σμύρνη 75 11. Συμπεράσματα 81 11.1. Συγκριτική ανάλυση συστημάτων δροσισμού μέσω εξάτμισης 83 12. Επίλογος 88 13. Βιβλιογραφία 89 2

1. Eισαγωγή Τις τελευταίες δεκαετίες το κλίμα του πλανήτη αλλάζει δραματικά. Ανάμεσα στις διάφορες επιπτώσεις που φέρνει αυτή η αλλαγή είναι τα θερμότερα και ξηρότερα καλοκαίρια και μάλιστα με παρατεταμένη διάρκεια σε σχέση με μερικές δεκαετίες πριν. Ακόμα οι περισσότερες αστικές περιοχές, όχι μόνο τα κέντρα των πόλεων, παρουσιάζουν μια σειρά από ομοιότητες που δρουν αρνητικά στην συνολική περιβαλλοντική εικόνα των πόλεων. Οι κυριότεροι είναι η πυκνή δόμηση, οι ελάχιστοι υπαίθριοι χώροι (πλατείες, πάρκα) καθώς και οι ελάχιστες πρασιές οδικών αξόνων με δενδροφυτεύσεις, ο μειωμένος δροσισμός και αερισμός, ο έντονος κυκλοφοριακός φόρτος που συνεπάγεται και υψηλή συγκέντρωση ανθρώπων και δραστηριοτήτων άρα και κατανάλωση ενέργειας καθώς και πολλοί άλλοι. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε άμεσα και έντονα μετρώντας την θερμοκρασία σε ένα κέντρο μιας πόλης και συγκρίνοντάς το με την αντίστοιχη θερμοκρασία, την ίδια στιγμή, σε ένα προάστιο ή ακόμα και στο εσωτερικό ενός αστικού πάρκου όπου οι παραπάνω παράγοντες δρουν σε μικρότερο βαθμό. Θα παρατηρήσουμε ότι η θερμοκρασία είναι αισθητά μεγαλύτερη στο κέντρο της πόλης από ότι στις άλλες δύο περιπτώσεις. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ένα ενδιαφέρον σχετικά με τους υπαίθριους χώρους στο αστικό περιβάλλον, καθώς έχει γίνει κατανοητό ότι συνεισφέρουν στην ποιότητα ζωής των πόλεων 1. Συγκεκριμένα για την Αθήνα που είναι και το αντικείμενο της έρευνάς μας, λίγοι είναι οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι και ακόμα λιγότεροι είναι οι χώροι που μπορούν να χαρακτηριστούν ως φιλικοί στον κάτοικο-χρήστη της πόλης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πρόκειται κατά κύριο λόγο για πλατείες και πεζόδρομους και όχι τόσο πάρκα και άλση. υστυχώς, ορισμένες οικονομικές δυνάµεις 1 Πολλές είναι οι περιπτώσεις πόλεων που προκηρύσσουν διαγωνισμούς για την διαμόρφωση υπαίθριων χώρων. Στην Αθήνα με την αφορμή των Ολυμπιακών Αγώνων και το πρόγραμμα Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων πολλοί πεζόδρομοι και πλατείες διαμορφώθηκαν, στο Ηράκλειο Κρήτης πεζοδρομήθηκε κομμάτι της παλιάς πόλης αλλά και εφαρμόζεται μελέτη για την διαμόρφωση του παραλιακού μετώπου, στην Χαλκίδα επίσης εφαρμόζονται μελέτες πεζοδρομήσεων αλλά και διαμορφώσεις πλατειών και ποριών. 3

και η έλλειψη συντονισµού διαφόρων δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων που ελέγχουν την ανάπτυξη των δημόσιων υπαίθριων χώρων δημιουργούν τοπία από άδειες πλατείες, χώρους στάθμευσης και κίνησης αυτοκινήτων, κενές, αποστειρωμένες από ζωή. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε το κίνητρο για να ασχοληθούμε με την συγκεκριμένη έρευνα. Θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε κατά πόσο οι πλατείες της Αθήνας με τη σημερινή τους μορφή και με τις παρεμβάσεις που τους γίνονται, μπορούν να ανταποκριθούν στις καιρικές συνθήκες που επικρατούν τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε αυτό το σημείο μπαίνει και το στοιχείο του νερού, το οποίο συναντάμε με διάφορες μορφές σε πολλές πλατείες. Παρατηρώντας παραδείγματα διαμορφωμένων δημόσιων χώρων από την παράδοση και ειδικότερα τις πλατείες, διαπιστώνουμε ότι αυτές αποτελούσαν το κέντρο της κοινωνικής ζωής. Ταυτόχρονα οι χρήστες αντιμετώπιζαν τον χώρο με σεβασμό και προσοχή, προσέχοντας πάντα την διατήρηση και την ποιότητα αυτού. Τα κύρια στοιχεία που διαμόρφωναν τον χώρο ήταν η φύτευση και, σε αρκετές περιπτώσεις όπου το επέτρεπε το περιβάλλον, το νερό. Και τα δύο ήταν σε πολλούς και διαφορετικούς συνδυασμούς αλλά υπήρχαν μερικές βασικές αρχές που καθόριζαν την μορφή τους. Η κύρια αρχή που την συναντούμε σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις είναι η χρήση φυλλοβόλων δέντρων όπου είναι κατάλληλα για την σκίαση το καλοκαίρι και τον ηλιασμό τον χειμώνα. Επίσης η σκίαση του νερού με δέντρα, αφού διευκολύνει την μεταφορά της υγρασίας από την εξάτμιση του νερού. Τέτοια παραδείγματα μπορούμε να αναζητήσουμε σχεδόν σε όλα τα χωριά της Ελλάδας αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, στις μικρές επαρχιακές πόλεις αλλά και σε μεγαλύτερες πόλεις όπως η Αθήνα. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, θα εξετάσουμε την επίδραση του μικροκλίματος στη χρήση των υπαίθριων χώρων στο δομημένο περιβάλλον, και τις συνθήκες άνεσης των χρηστών στο χώρο, ιδιάζουσας σημασίας, καθώς πλέον γίνεται αντιληπτό ότι οι συνθήκες αυτές επηρεάζουν τις δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα στην περιοχή, αφού επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων που χρησιμοποιούν το χώρο. Οι αντιδράσεις στο µικροκλίµα µπορεί να µην είναι συνειδητές, αλλά συχνά έχουν ως αποτέλεσμα τη διαφορετική χρήση του χώρου σε διαφορετικές κλιµατικές συνθήκες. 4

Οι µικροκλιµατικές συνθήκες είναι, επομένως, µεγίστης σημασίας για την ανάπτυξη των πόλεων. Ελέγχοντας τις πηγές που επηρεάζουν τις συνθήκες άνεσης προάγονται διάφορες δραστηριότητες, όπως και η χρήση των µέσων µαζικής συγκοινωνίας (µε κατάλληλη τοποθέτηση των στάσεων), η ποδηλασία ακόµα και το περπάτηµα. Οι επιτυχηµένες διαμορφώσεις περιοχών προσελκύουν ανθρώπους, που µε τη σειρά τους προσελκύουν επιχειρήσεις, εργαζόμενους, κατοίκους, µε αποτέλεσμα την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Η βελτίωση των µικροκλιµατικών συνθηκών επηρεάζει την ενεργειακή κατανάλωση των γύρω κτιρίων, ενώ µεθοδικά βελτιώνοντας το µικροκλίµα των εξωτερικών χώρων µπορεί να βελτιωθεί το κλίµα της ίδιας της πόλης. Τέλος επιτυχείς εξωτερικοί χώροι όπως πλατείες και πάρκα ωφελούν την εικόνα της πόλης. 2 Η Piazza Navona στην Ρώμη. Διαμορφωμένη στα τέλη του 15 ου αιώνα ως ο νέος χώρος της αγοράς. Τα δύο σιντριβάνια είναι του 16 ου αιώνα. 2 Στην Ιταλία ο στόχος της πλατείας είναι η ανάδειξη των όψεων που την περιβάλλουν. Είναι σχεδόν ανύπαρκτη η φύτευση και όπου υπάρχει περιορίζεται στα όρια της πλατείας. Σε επιλεγμένα σημεία υπάρχουν σιντριβάνια και αγάλματα σκοπός των οποίων δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αισθητική αναβάθμιση. Στον αντίποδα είναι η Μ. Βρετανία όπου εκεί η έννοια της πλατείας αλλάζει άρδην. Οι υπαίθριοι χώροι αποτελούν πάρκα, μικρά ή μεγάλα, και φυσικά η φύτευση είναι χαρακτηριστική. Οξύμωρο είναι ότι μία χώρα όπως η Ιταλία δεν δίνει σημασία στο μικροκλίμα αλλά στην αισθητική της πλατείας ενώ έχει θερμά καλοκαίρια. 5

Σκοπός της διάλεξης δεν μπορεί να είναι μία πλήρης μελέτη, μέτρηση και αξιολόγηση όλων των παραγόντων που συμβάλουν στην αίσθηση άνεσης σε έναν δημόσιο χώρο. Αυτή επιτυγχάνεται με συνδυασμό οπτικής, θερμικής και ακουστικής άνεσης αλλά και αισθητικής ικανοποίησης από τον χώρο που μας περιβάλλει. Έτσι εκτός της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας του αέρα, πρέπει να μετρηθεί και η θερμοκρασία ακτινοβολίας του κάθε υλικού ώστε να προκύψει η δρώσα θερμοκρασία, δηλαδή η θερμοκρασία που γίνετε αισθητή από τον άνθρωπο. Πρέπει να μετρηθεί το επίπεδο ανάκλασης φωτός από τα υλικά δαπεδόστρωσης αλλά και των κάθετων επιφανειών και να επισημανθούν αρνητικά φαινόμενα όπως η πρόκληση θάμβωσης. Τα επίπεδα θορύβου είτε λόγω της κίνησης των αυτοκινήτων είτε λόγω παράπλευρων οχλουσών χρήσεων και αν σε αυτές τις περιπτώσεις έχει προβλεφτεί η χρήση στοιχείων ανάσχεσης του ήχου. Η αισθητική ικανοποίηση είναι ένας απόλυτα υποκειμενικός παράγοντας και έτσι δεν μπορεί να οριστεί και να αξιολογηθεί αντικειμενικά. Αντικείμενο της διάλεξης λοιπόν, είναι η διερεύνηση του αν το νερό μπορεί να βελτιώσει τις συνθήκες θερμικής άνεσης σε δημόσιους αστικούς χώρους και συγκεκριμένα στις πλατείες της Αθήνας, και μία αξιολόγηση των διαφορετικών συστημάτων που έχουν εφαρμοστεί σε ένα σύνολο πλατειών. 6

2. Αναφορά στην εξέλιξη των πλατειών στην Αθήνα. Μελετώντας τους ελεύθερους χώρους και πιο συγκεκριμένα την πλατεία μέσα στην ιστορία, διαπιστώνουμε ότι ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ζωή της κοινωνίας και ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του χώρου της πόλης. Η πλατεία μαζί με τον εμπορικό δρόμο είναι το κορύφωμα της αστικής ζωής σε κάθε πόλη εδώ και χιλιάδες χρόνια. «Πλατεία οδός» το αρχικό της όνομα: κέντρο της πόλης. Αντανακλά την κυρίαρχη λειτουργία της πόλης και της κοινωνίας (πολιτική, θρησκευτική, εμπορική, πολιτιστική) και τις αντιθέσεις στην πόλη, την αντίθεση ανάμεσα στο ιδιωτικό και το συνολικό, ανάμεσα στην ιδιωτική ζωή και τη δημόσια εμφάνιση και πράξη. Η πλατεία είναι ο χώρος της αγοράς, της βόλτας, των συναντήσεων, του παιχνιδιού, των γιορτών, των πανηγυριών, των διαδηλώσεων. Διαπιστώνουμε όμως ότι πολλές από αυτές τις λειτουργίες και ανάγκες έχουν πάψει να υπάρχουν ή έχουν αλλάξει μορφή. Πως προέκυψε λοιπόν η σημερινή πλατεία; Στην εποχή μας όπου το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα έχει περάσει από τη λεγόμενη χρυσή εποχή του στη φάση αποσύνθεσής του, εμφανίζεται και η ρήξη της ισορροπίας ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο συλλογικό συμφέρον περισσότερο όσο ποτέ. Στην πολεοδομία αυτό είναι εμφανές από την κυριαρχία ιδιωτικών κτιρίων, κατοικιών και γραφείων επιχειρήσεων στο κέντρο πάνω στους ελεύθερους δημόσιους χώρους και από την κυριαρχία των ιδιωτικών αυτοκινήτων πάνω στα μέσα μαζικής μεταφοράς. «Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης» είχε πει ο Μαρξ. Έτσι οι πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές προτάσεις προωθούν την καταπάτηση των συλλογικών χώρων από τα ιδιωτικά συμφέροντα. Κοιτώντας την ιστορία της Αθήνας από το 1833 3, μέχρι σήμερα βλέπουμε ακριβώς αυτή την κατάσταση. Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Scahubert για την πόλη των Αθηνών του 1833. 3 Έτος ίδρυσης του Ελληνικού κράτους με πρωτεύουσα την Αθήνα. 7

Για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς, από τα ρυθμιστικά σχέδια που είχαν προταθεί τα περισσότερα έμειναν χωρίς συνέχεια και άλλα υλοποιήθηκαν κατά ένα ελάχιστο μέρος. Κάποια χαρακτηριστικά της εποχής που προκαλούν και ακολουθούν αυτά τα σχέδια είναι τα εξής: Οι πολίτες ωθούνται στην ιδιωτική ιδιοκτησία γιατί το μοντέλο του κοινωνικού κράτους, ιδιαίτερα των δεκαετιών μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, δεν υφίσταται πλέον ή αδυνατεί να προσφέρει λύσεις για το πρόβλημα της στέγασης Η πολιτική στέγασης υπόκειται πάντα στην κερδοσκοπία των μεγαλοϊδιοκτητών γης και των εργολάβων Το ενδιαφέρον στρέφεται κύρια στην ιδιωτική ιδιοκτησία παρά στους δημόσιους χώρους και τις πολεοδομικές προτάσεις Μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου τίθεται ένας ακόμα παράγοντας που αποτέλεσε και τον κινητήριο μοχλό ανάπτυξης των πόλεων. Αυτός είναι η εκτεταμένη χρήση του αυτοκινήτου ιδιωτικής χρήσης ως το βασικό μέσο μετακίνησης και μεταφοράς ανθρώπων και αγαθών. Ανοίγονται νέοι οδικοί άξονες που αποτελούν και την βάση ανάπτυξης των πόλεων. Αποτέλεσμα αυτής της στροφής ήταν αρχικά τα κέντρα των πόλεων να μην μπορούν να ανταπεξέλθουν στον αυξημένο φόρτο και φυσικά ακολούθησαν και οι γύρω περιοχές. Στην περίπτωση της Αθήνας αυτό έφτασε στο μέγιστο βαθμό την δεκαετία του 80 και εξακολουθεί μέχρι σήμερα. Γενικά βλέπουμε την κυριαρχία του ιδιωτικού αυτοκινήτου εις βάρος του δημόσιου και κοινωφελούς χώρου. Έτσι τα αιτήματα που προβάλλονται διαρκώς, λόγω και της συνεχούς αυξανόμενης ανάγκης για στέγαση, είναι η αύξηση των υψών και συντελεστών δόμησης, η ένταξη στο σχέδιο πόλεως νέων περιοχών, η νομιμοποίηση των αυθαιρέτων και η αύξηση του οδικού δικτύου, αιτήματα που ικανοποιούνται χωρίς όμως κάποιο κεντρικό σχεδιασμό και οργάνωση, αλλά τυχαία και με γνώμονα το γρήγορο κέρδος. Κατ επέκταση, οι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι και οι πλατείες περνούν σε δεύτερη μοίρα. Παράλληλα προβάλλεται ένα μοντέλο ζωής για τους νέους κατοίκους της Αθήνας, εμφανίστηκε μεταξύ 1950 και 1960, που εκφράζεται από την πολυκατοικία σαν τύπο κατοικίας και συμβολίζει την 8

επιτυχία και την κοινωνική άνοδο. Η πολυκατοικία και η αύξηση της πυκνότητας δόμησης που προέκυψαν καθώς και όλα τα παραπάνω που αναφέραμε, οδήγησε και αυτή με τη σειρά της στην καταστροφή του αστικού ιστού της πόλης και σε εξολοκλήρου αλλαγή των ελεύθερων χώρων της αλλά και του τρόπου ζωής των κατοίκων. Η ανάπτυξη της πόλης των Αθηνών έως τα τέλη τη δεκαετίας του 1870, στο χάρτη του Kaupert, που εκδόθηκε το 1881. Παραμένουν ακατοίκητες οι εκτάσεις πέραν του Πολυτεχνείου (Πεδίον του Άρεως, Κυψέλη), πέραν των λόφων του Λυκαβηττού και του Στρέφη, αλλά και πέραν των σημερινών οδών Πλουτάρχου και Ριζάρη, προς τους Αμπελόκηπους. Η Μονή Πετράκη παραμένει απομονωμένη στην εξοχή, ενώ η μελλοντική λεωφ. Αλεξάνδρας είναι ακόμη μια απότομη ρεματιά. Παρά την σχετικά μικρή της έκταση μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι ελεύθεροι χώροι και οι πλατείες, πέραν αυτών που προτάθηκαν στα αρχικά σχέδια της πόλης, δεν έχουν πληθύνει. Και ενώ οι αδόμητες εκτάσεις που μελλοντικά επεκτάθηκε η πόλη θα μπορούσαν να αποτελέσουν περιοχές με αρκετούς ελεύθερους χώρους, τελικά επικράτησαν οι ιδιοκτήτες της γης. Έτσι η οικοπεδοποίηση και οι μικροτεμαχισμός είναι εμφανής σήμερα.. ν (Πηγή: Dietrich Reimer, Athen mit Umgebung, Βερολίνο 1881). 9

Πιο συγκεκριμένα, μελετώντας την χωροθέτηση των πλατειών στον αστικό ιστό της Αθήνας, διαπιστώνουμε ότι το κέντρο υπερέχει σε πλατείες. Τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια για την Αθήνα περιείχαν προτάσεις όπου το μέγεθος ήταν σημαντικά μεγαλύτερο και παρότι δεν ακολουθήθηκαν ποτέ κατά γράμμα, ένα μέρος αυτών υλοποιήθηκε. Ο κύριος λόγος είναι η αντίδραση των ιδιοκτητών γης και η έλλειψη προσφοράς χρημάτων από το κράτος για τις απαλλοτριώσεις. Αντίθετα οι περιφερειακές συνοικίες δομήθηκαν χωρίς κεντρικό σχεδιασμό και γι αυτό χαρακτηρίζονται από έλλειψη πλατειών, γεγονός που επιδεινώνεται από την υψηλή δόμηση. Οι πλατείες του κέντρου είναι στην πλειοψηφία τους μικρές. Στις νεότερες συνοικίες της Αθήνας οι πλατείες ήταν οικόπεδα που δεν κτίστηκαν έγκαιρα και απαλλοτριώθηκαν από τους δήμους όταν η πυκνότητα δόμησης επέβαλε την δημιουργία ελεύθερων χώρων που δεν είχαν προβλεφθεί. Έτσι οι πλατείες είναι λίγες σε αριθμό και οι διαστάσεις τους εξαρτώνται από την οικοπεδοποίηση και ρυμοτόμηση της κάθε περιοχής. Ο τρόπος που δημιουργήθηκαν μας το δείχνει το σχήμα τους. Οι περισσότερες εμφανίζονται τετράγωνες ή ορθογώνιες, αποτελούσαν άκτιστα οικοδομικά τετράγωνα και ακολουθούν τη ρυμοτόμηση της περιοχής. Οι τριγωνικές είναι επίσης αρκετές και συνήθως οφείλονται στην τμήση δύο δρόμων σε οξεία γωνία. Τέλος οι κυκλικές πλατείες οφείλονται σε μία ακτινωτή διάταξη δρόμων, όπως στο Ψυχικό και την Ηλιούπολη Συμπερασματικά, αυξήθηκε υπερβολικά ο όγκος της κατοικίας σε βάρος των ελεύθερων χώρων, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι της Αθήνας να χάσουν την επαφή με τη φύση μέσα στην πόλη τους και οι πλατείες να λειτουργούν κατά κύριο λόγω ως καταναλωτικά κέντρα, λόγω των καταστημάτων που χτίζονται γύρω από αυτές. Σήμερα η κατάσταση θα έλεγε κανείς ότι χειροτερεύει. Ενώ θα έπρεπε να βρίσκονται νέοι ελεύθεροι χώροι για τους κατοίκους της Αθήνας και να συντηρούνται οι παλιοί, (για το λεκανοπέδιο της Αθήνας η αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο είναι 2,52 m 2, ενώ τα πολεοδομικά πρότυπα μιλούν για 15-20 m 2 ανά κάτοικο, την στιγμή που σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος 10

πρέπει να αγγίζει τα 9 m 2 ) 4 ακολουθείται μία πολεοδομική πρακτική κατά την οποία οι πλατείες «από χώροι κοινωνικής συνάθροισης και συλλογικής δραστηριότητας, μεταβάλλονται σε κακόγουστες και αμφίβολες πολεοδομικές μοντερνιές, με πλακοστρώσεις και κατεδαφίσεις ιστορικών κτιρίων, από καταπράσινες περιοχές σε έρημους από μπετόν, ασφάλτου και πρωτοποριακών αρχιτεκτονικών διαμορφώσεων, σε χώρο κίνησης και στάθμευσης ιδιωτικών αυτοκινήτων» 5. Παράδειγμα είναι η ολάνθιστη πλατεία Δημαρχείου που έγινε μια έρημος από μπετόν και πλακόστρωση. Ο στόχος και σήμερα δεν είναι η εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών αλλά η προβολή του αρχιτέκτονα, η ικανοποίηση του «οράματος» του κάθε δήμαρχου, η εξυπηρέτηση του ιδιωτικού συμφέροντος. Η ρήση του αρχιτέκτονα Le Corbusier είναι χαρακτηριστική για την κατάσταση των πλατειών στη σημερινή Αθήνα και όχι μόνο. Είχε πει: «Στην πόλη ο άνθρωπος βάζει το χέρι του πάνω στη φύση Η φύση είναι χάος και η αρχιτεκτονική είναι τάξη και κατ επέκταση η αρχιτεκτονική είναι ίδια παντού». 4 «Παρουσιάστηκε η Χάρτα Πρασίνου για την Αθήνα», άρθρο της εφ. Ημερησία, 01/09/2009 5 «Πλατείες: ο δημόσιος χώρος στα χρόνια της παρακμής», Σαρηγιάννης Γ., περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, εκδ. ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 13 περίοδος Β, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1999, σελ. 25-26 11

3. Το κλίμα Με τον όρο κλίμα χαρακτηρίζονται το σύνολο των παραγόντων που επηρεάζουν τις ατμοσφαιρικές συνθήκες και περιγράφονται με τους εξής όρους: ηλιοφάνεια, θερμοκρασία, άνεμος, νέφη, υγρασία καθώς και άλλα. Μπορούμε να το χωρίσουμε σε τρεις διαφορετικές ενότητες: Το Μάκρο-κλίμα που περιγράφει γενικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής π.χ. ηλιοφάνεια, άνεμος, υγρασία και άλλα. Το Μέσο-κλίμα που σχετίζεται με την τροποποίηση του μακροκλίματος από συγκεκριμένα τοπογραφικά χαρακτηριστικά, π.χ. πεδιάδες, βουνά, επιφάνειες βλάστησης, υδάτινες επιφάνειες. Το Μίκρο-κλίμα που αναφέρεται σε μικρές γεωγραφικές ενότητες στις οποίες οι κλιματολογικές συνθήκες διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τις ανθρώπινες επεμβάσεις στο περιβάλλον π.χ. φυτεμένη βλάστηση, οικοδομικά υλικά, υγρασία λόγω εξάτμισης του νερού και άλλα. 12

Οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν το κλίμα και κατ επέκταση το μεσοκλίμα και το μικροκλίμα και δεν οφείλονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες και επεμβάσεις είναι ο ήλιος και η ηλιακή ακτινοβολία, η θερμοκρασία του αέρα, η υγρασία της ατμόσφαιρας και ο άνεμος. Ηλιακή Ακτινοβολία Η θέση του ήλιου οπότε και η διεύθυνση της ηλιακής ακτινοβολίας σε μία περιοχή της επιφάνειας της γης διαφέρει κατά την διάρκεια της ημέρας αλλά και από εποχή σε εποχή. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι και το γεωγραφικό πλάτος διαφοροποιεί την διεύθυνση της ηλιακής δέσμης. Η θέση του ήλιου στον ουρανό σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή καθορίζεται από το ηλιακό ύψος και το αζιμούθιο. Η ηλιακή ακτινοβολία και το ποσοστό που φτάνει στην επιφάνεια της γης εξαρτάται από την σύσταση της ατμόσφαιρας και το μήκος της τροχιάς της ηλιακής δέσμης. Ένα ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας ανακλάτε στην ατμόσφαιρα και επιστρέφει στο διάστημα. Ένα άλλο φτάνει στην επιφάνεια της γης και ονομάζεται άμεση ηλιακή ακτινοβολία μέρος της οποίας ανακλάτε από την επιφάνεια της γης και διαχέεται στην ατμόσφαιρα. Το υπόλοιπο φτάνει στην επιφάνεια της γης μετά από διάχυση στην ατμόσφαιρα που οφείλετε στην περιεχόμενη σκόνη και τους υδρατμούς και ονομάζεται διάχυτη ακτινοβολία. Θερμοκρασία Αέρα Σε επίπεδο ορισμού η θερμοκρασία είναι το μέτρο της θερμικής κατάστασης ενός υλικού και η μετάδοσή της γίνεται με συναγωγή, μεταφορά και ακτινοβολία. Η θερμοκρασία του αέρα εξαρτάται από τα αέρια ρεύματα που εισέρχονται σε αυτήν οδηγούμενα από τα καιρικά συστήματα και από τοπικές κλιματικές εισροές ενέργειας. Ανάλογα με την ταχύτητα των αέριων ρευμάτων η θερμοκρασία εξαρτάται περισσότερο ή λιγότερο από την ανακλώμενη ακτινοβολία του εδάφους. Με υψηλές ταχύτητες ρευμάτων αυτός ο παράγοντας επηρεάζει λιγότερο την θερμοκρασία του αέρα. Άνεμος Οι αέριες μάζες λόγω πολλών παραγόντων παρουσιάζουν διαφορετικές θερμοκρασίες και πιέσεις και λόγω της αρχής της ισορροπίας των δυνάμεων οι αέριες μάζες με υψηλότερη πίεση κινούνται προς τις περιοχές με την χαμηλότερη πίεση. Η κίνηση αυτή είναι γνωστή ως 13

άνεμος. Επίσης οι τοπικές συνθήκες και κυρίως η γεωμορφολογία τροποποιούν την κίνηση του ανέμου δημιουργώντας αποκλίσεις από την γενική κατεύθυνση του ανέμου καθώς και διαφορές στην θερμοκρασία και την πίεση. Σε αστικό επίπεδο, η ταχύτητα του ανέμου είναι αισθητά μικρότερη λόγω των κτιρίων, σε μικρό όμως ύψος πάνω από τα κτίρια η ταχύτητα του ανέμου επανέρχεται σε φυσιολογικά επίπεδα. Υγρασία Ένα από τα κύρια συστατικά της ατμόσφαιρας είναι και οι υδρατμοί, το ποσοστό των υδρατμών στην ατμόσφαιρα αποκαλείται απόλυτη υγρασία. Την πιο κοινή έκφραση της ατμοσφαιρικής υγρασίας αποτελεί η σχετική υγρασία του αέρα. Αυτή χαρακτηρίζει το λόγο των υδρατμών που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα σε μια δεδομένη τιμή θερμοκρασίας και πίεσης σε σχέση με την μέγιστη ποσότητα των υδρατμών την οποία ο αέρας είναι ικανός να κρατήσει στις ίδιες συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας. Μια μεταβολή στη σχετική υγρασία του ατμοσφαιρικού αέρα μπορεί να προκληθεί με ένα από τους δυο παρακάτω τύπους: Αν υπάρχει μια ελεύθερη επιφάνεια νερού, η υγρασία μπορεί να αυξηθεί με την εξάτμιση. Αυτή η διεργασία είναι βαθμιαία και προϋποθέτει τη διάχυση των υδρατμών μέσα στην ατμόσφαιρα. Όταν αυξάνει η θερμοκρασία του αέρα, παράλληλα αυξάνει και η ικανότητα του να συγκρατεί περισσότερη υγρασία. Σε μια τέτοια περίπτωση εφόσον δεν προστίθενται καινούρια ποσά υδρατμών η σχετική υγρασία θα ελαττωθεί, αντίθετα με τη μείωση της θερμοκρασίας η σχετική υγρασία αυξάνεται γιατί μειώνεται η ικανότητα κατακράτησης υδρατμών από τον αέρα. 14

4. Αστικό περιβάλλον Γενικότερα το περιβάλλον μπορούμε να το χωρίσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Στο φυσικό περιβάλλον περιέχονται όλοι οι φυσικοί σχηματισμοί καθώς και οι κλιματολογικές συνθήκες κατά τόπους. Στο ανθρωπογενές περιβάλλον περιέχονται όλες οι επεμβάσεις του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον και οι κλιματολογικές διαφορές που παρουσιάζει από το φυσικό, δηλαδή το λεγόμενο δομημένο ή αστικό περιβάλλον. Έτσι το ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων στρέφετε στο αστικό περιβάλλον καθώς είναι το πεδίο δράσης τους. Οι μεγαλύτερες διαφορές εμφανίζονται στο επίπεδο της πόλης αφού οι μικροί οικισμοί δεν μπορούν να αλλάξουν το μεσοκλίμα της περιοχής που βρίσκονται. Για να γίνουν αντιληπτές οι διαφορές του αστικού περιβάλλοντος σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον αξίζει να αναφερθούν μερικά χαρακτηριστικά στατιστικά: η μέση ετήσια θερμοκρασία στις πόλεις είναι κατά 1-3 C υψηλότερη από την ύπαιθρο, η μέση σχετική υγρασία κατά 8% υψηλότερη το καλοκαίρι και κατά 2% χαμηλότερη το χειμώνα ενώ η ταχύτητα του ανέμου είναι έως 30% μειωμένη από την ύπαιθρο και οι νηνεμίες αυξημένες έως 20%. Αν σε αυτά τα δεδομένα προσθέσουμε και τους ρυπογόνους παράγοντες που εκτός της συμβολής τους στην αύξηση της θερμοκρασίας συμβάλουν στην αίσθηση της δυσφορίας της ατμόσφαιρας τότε μπορούμε να έχουμε μία γενική εικόνα της διαφοράς του κλίματος μίας πόλης σε σχέση με την ύπαιθρο. 15

4.1. Αστικό μικροκλίμα Τα αστικά μικροκλίματα είναι ιδιαίτερα περίπλοκα εξαιτίας του αριθμού και της ποικιλίας των παραγόντων που παρεμβαίνουν σε αυτά. Έτσι εκτός από το τοπικό περιβάλλον που καθορίζει την ηλιακή ακτινοβολία, τη θερμοκρασία και τις συνθήκες ανέμου, καθώς και την τοπογραφική διαμόρφωση, παράγοντες που κατά κύριο λόγω είναι γνωστοί και συγκεκριμένοι για κάθε περιοχή, το αστικό μικροκλίμα διαμορφώνετε από πολλούς παράγοντες που καθορίζονται από την δομή της πόλης. Οι κυριότεροι εξ αυτών είναι η πυκνότητα της δόμησης, η έλλειψη χώρων πρασίνου, η αυξημένη παραγωγή ρύπων και η απορριπτόμενη θερμότητα από τις ανθρωπογενής δραστηριότητες. Επίσης ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι τα δομικά υλικά και οι τελικές επιφάνειες των κτιρίων και των οριζόντιων επιφανειών. 4.2. Περιβαλλοντικά προβλήματα 4.2.1. Το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας Ως αστική θερμική νησίδα χαρακτηρίζετε μια περιοχή όπου η θερμοκρασία είναι υψηλότερη από την θερμοκρασία των περιοχών που την περιβάλουν. Η εμπειρία μας δείχνει ότι σε μία μεγαλύτερη πόλη οι θερμοκρασίες τους θερινούς μήνες είναι υψηλότερες σε σχέση με μικρότερες πόλεις καθώς και σε σχέση με τα χωριά. Η αυξημένη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας για δροσισμό και κλιματισμό αυξάνει και την παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα και άλλων ρύπων. Έτσι η θερμοκρασία του αέρα σε πυκνά δομημένες περιοχές είναι συνήθως υψηλότερη από την θερμοκρασία σε περιαστικές περιοχές. Το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας παρατηρείται σε όλες τις πόλεις και είναι μάλλον η πιο έκδηλη από τις επιπτώσεις που προκαλεί η αστικοποίηση. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις γενικότερες κλιματικές συνθήκες της περιοχής που βρίσκετε η πόλη καθώς και το ανάγλυφο της περιοχής, για το λόγο αυτό παρουσιάζει και συνεχείς μεταβολές στον χρόνο και στον χώρο. Η αύξηση της θερμοκρασίας είναι αποτέλεσμα ενός θερμικού 16

πλεονάσματος, που προκαλεί διαταραχή στον θερμικό ισοζύγιο των πόλεων. Οι κύριοι παράγοντες που συνεισφέρουν στην εμφάνιση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας είναι: Η γεωμετρία των κτιρίων και των αστικών δρόμων είναι υπαίτια για τον εγκλωβισμό μεγάλου μέρους της ενέργειας που απορροφούν αλλά και εκπέμπουν. Οι συνεχείς ανακλάσεις που γίνονται παγιδεύουν την ακτινοβολία και δεν διαφεύγει στην ατμόσφαιρα, έτσι αυξάνετε το θερμικό πλεόνασμα του συνόλου των επιφανειών και άρα η θερμοκρασία τους. Λόγω των οπτικών και θερμικών ιδιοτήτων πολλών υλικών, απορροφάται από αυτά μεγάλο μέρος της προσπίπτουσας ακτινοβολίας και επανακτινοβολείται σαν θερμότητα στην ατμόσφαιρα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας, τόσο κατά την διάρκεια της ημέρας όσο και κατά την διάρκεια της νύχτας. Οι οπτικές ιδιότητες είναι η υφή και το χρώμα της επιφάνειας του υλικού, όσο πιο λεία και ανοιχτόχρωμη είναι τόσο λιγότερη ενέργεια απορροφά σε σχέση με μία πιο τραχειά και σκούρα επιφάνεια του ίδιου υλικού. Οι θερμικές ιδιότητες εξαρτώνται από την χημική και φυσική σύσταση του υλικού και καθορίζουν την συμπεριφορά του στις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος, στο ποσό της ενέργειας που αποθηκεύει στη μάζα του καθώς και την ακτινοβολούμενη ενέργεια στο περιβάλλον. Γενικά όσο πιο βαρύ είναι ένα υλικό τόσο πιο πολύ ενέργεια μπορεί να αποθηκεύσει στη μάζα του, η ιδιότητα αυτή ονομάζεται θερμοχωρητικότητα και εξαρτάται από την πυκνότητα και το ειδικό βάρος του υλικού. Ο ρυθμός απόδοσης ενέργειας μέσω της ακτινοβολίας δίνεται από την διαχυτότητα του υλικού και εξαρτάται από την θερμοχωρητικότητα και τον συντελεστή θερμικής αγωγιμότητας. Η τέλος ο μεταφοράς ενέργειας μέσω επαφής δίνεται από την επίχυση, ιδιότητα που εξαρτάται επίσης από την θερμοχωρητικότητα και τον συντελεστή θερμικής αγωγιμότητας. Η απορριπτόμενη θερμότητα από τις ποικίλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες είναι ο δεύτερος σημαντικός παράγοντας. Οι δραστηριότητες αυτές απαιτούν κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, όπως ο δροσισμός, κλιματισμός, φωτισμός, καύσεις καυσίμων από αυτοκίνητα και σταθερές πηγές. Η κατανάλωση αυτή παράγει μεγάλα ποσά ενέργειας τα 17

οποία αποβάλλονται στο άμεσο περιβάλλον και έτσι συμβάλουν και αυτές στην αύξηση του θερμικού πλεονάσματος. Ένα κοινό χαρακτηριστικό πολλών πόλεων είναι η έλλειψη χώρων πρασίνου και επιφανειών νερού. Αυτό έχει διπλή σημασία για το μικροκλίμα των περιοχών της πόλης καθώς οι επιφάνειες πρασίνου και νερού απορροφούν μεγάλα ποσά ενέργειας μειώνοντας έτσι την θερμοκρασία του αέρα, ενώ ταυτόχρονα η ακτινοβολούμενη ενέργεια είναι μικρότερη και βραδύτερη έτσι διατηρούν χαμηλά την θερμοκρασία του άμεσου περιβάλλοντός τους. Ταυτόχρονα μέσω της διαπνοής αυξάνεται η σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας και έτσι μειώνει την αισθητή θερμοκρασία. Λειτουργούν δηλαδή σαν ρυθμιστές της θερμοκρασίας και της υγρασίας στην πόλη. Αξίζει να αναφερθούν οι επιφανειακές θερμοκρασίες που αναπτύσσουν 3 διαδεδομένα υλικά στον σχεδιασμό δημόσιων χώρων. Η χλόη αναπτύσσει 38 C, η άσφαλτος 61 C και ο τεχνητός χλοοτάπητας 73 C. Κατά μέσο όρο ένα δέντρο μεγάλου μεγέθους εξατμίζει περίπου 1460 κιλά νερού σε μία μέρα με ηλιοφάνεια που ισοδυναμεί με 870 MJ ψυκτικής χωρητικότητας 6. Τα δύο αυτά στοιχεία μπορούν να γίνουν κατανοητά με την αίσθηση που έχουμε όταν μπαίνουμε σε ένα πάρκο από έναν δρόμο τους καλοκαιρινούς μήνες, η αισθητή θερμοκρασία είναι κατά πολύ χαμηλότερη. 6 «Ενέργεια στην αρχιτεκτονική, το ευρωπαϊκό εγχειρίδιο για τα παθητικά ηλιακά κτίρια», Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996 18

4.2.2. Το φαινόμενο της αστικής χαράδρας Ένας βασικός παράγοντας στα κλιματολογικά δεδομένα είναι και ο άνεμος, σε ένταση και σε κατεύθυνση. Τα δομικά υλικά και οι επιφάνειες των κτιρίων επηρεάζουν τους ανέμους. Οι συμπαγείς όγκοι των κτιρίων μειώνουν την μέση ταχύτητα του ανέμου και δημιουργούν στροβίλους, η μείωση της ταχύτητας περιορίζει τον αερισμό και τον δροσισμό των πόλεων και οι στρόβιλοι τις συνθήκες θερμικής άνεσης στο άμεσο αστικό περιβάλλον. Ένα φαινόμενο που παρατηρείται στη φύση είναι η αύξηση της έντασης του ανέμου σε χαράδρες και φαράγγια. Στις πόλεις οι συμπαγείς όγκοι που διαμορφώνουν τις πλευρές οδικών αξόνων λειτουργεί με τον ίδιο μηχανισμό, έτσι η ένταση του ανέμου σε μεγάλους οδικούς άξονες είναι ισχυρή, ταυτόχρονα οι θερμοκρασίες που αναπτύσσουν οι κατακόρυφες όψεις των κτιρίων μεταβάλλουν την στρωμάτωση των θερμοκρασιών στους δρόμους που περιβάλλουν και διαφοροποιούν τα ανεμολογικά δεδομένα της περιοχής που βρίσκεται η πόλη. Το φαινόμενο αυτό ονομάζετε φαινόμενο της αστικής χαράδρας. 4.3. Το κλίμα της Αθήνας Το κλίμα της Αθήνας χαρακτηρίζεται ως θερμό μεσογειακό με ήπιους, σχετικά υγρούς χειμώνες και θερμά και ξηρά καλοκαίρια. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία του αέρα παίρνει τιμές 29,8 C για τον μήνα Ιούνιο, 32,5 C για τον μήνα Ιούλιο και 32,6 C για τον μήνα Αύγουστο. Η μέση σχετική υγρασία 19

του αέρα είναι αντίστοιχα 52% για τον Ιούνιο, 47% για τον Ιούλιου και 48% για τον Αύγουστο. Πρέπει να τονιστεί ότι οι τιμές αυτές της σχετικής υγρασίας είναι κατά 10% με 15% υψηλότερες από τις μέσες ελάχιστες τιμές που παρουσιάζονται κατά τις 14:00 με 15:00 το μεσημέρι και αντιστοιχούν στις μέγιστες τιμές της θερμοκρασίας. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι κατά την διάρκεια του 24ώρου, η σχετική υγρασία παρουσιάζει πολύ μεγάλη διακύμανση που μπορεί να φτάσει και τις 40 ποσοστιαίες μονάδες. 7 Συγκεκριμένα για την Αθήνα η υπερθέρμανση του κέντρου αυξάνει δραματικά την απαραίτητη ενέργεια για τον κλιματισμό των κτιρίων. Το φορτίο δροσισμού στο κέντρο της Αθήνας είναι σχεδόν διπλάσιο από το αντίστοιχο στην περιοχή των προαστίων. Υπολογίζεται ότι το πρόσθετο οικολογικό αποτύπωμα της Αθήνας, λόγω του φαινομένου της θερμικής νησίδας, εκτιμάται ίσο με 1.5 2 φορές την έκταση της πολιτικής περιοχή της πόλης. 8 Με βάση τα μετεωρολογικά δεδομένα της Αθήνας για τα έτη 1994 έως 1999 που συλλέχθηκαν και οργανώθηκαν από τον Τομέα Υδάτινων Πόρων του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών προκύπτουν ότι για τους καλοκαιρινούς μήνες: Η εμφάνιση των μέγιστων θερμοκρασιών συμπίπτει με την εμφάνιση των ελάχιστων σχετικών υγρασιών και παρουσιάζεται ανάμεσα στις 14:00 με 15:00 το μεσημέρι Οι μέγιστες θερμοκρασίες παίρνουν συνήθως τιμές ανάμεσα στους 25 C και 40 C με μέσο όρο τους 30 C περίπου Οι ελάχιστες σχετικές υγρασίες παίρνουν συνήθως τιμές ανάμεσα στο 20% και το 40% με μέσο όρο που κυμαίνεται από 30% έως 35% 7 «Χρήση συστημάτων δροσισμού με εξάτμιση και με ακτινοβολία για τη βελτίωση του μικροκλίματος σε υπαίθριους χώρους και σε κτίρια», Οικονόμου Αινείας, ΔΠΜΣ, ΕΜΠ, 2002, σελ. 7 8 «Χάρτα πρασίνου της Αθήνας», Δήμος Αθηναίων, άρθρο 1 ο, σελ. 2 20