Σατιρικές αιχμές θα βρο με χι λίγες στο σ νολο έργο του

APAPTHMA 1 Δ ÙÈÚÈÎ ÌÓ ÛÌ Ù Î È Ë ÓÙ Í ÙÔ ÛÙÔ ÒÚÔ ÙË Û ÙÈÚ Σατιρικές αιχμές θα βρο με χι λίγες στο σ νολο έργο του Παλαμά: στο ποιητικ, στα άρθρα και στις μελέτες, στα δημοσιογραφικά του γραψίματα. Αιχμές διάσπαρτες μεν, αλλά συχνά οξ τατες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πάντα: μία ακ μη πτυχή του παλαμικο έργου που μαζί με αρκετές άλλες δεν έχει εξετασθεί με κάποια επάρκεια. Πάντως, πυκνή σατιρική δραστηρι τητα του ποιητή διαπιστώνουμε σε δ ο φάσεις της σχεδ ν εβδομηντάχρονης πνευματικής του ζωής. Η πρώτη, νεανική και δημοσιογραφική, παράγει πεζά κυρίως κείμενα (κυρίως, αλλά χι μ νο) και εκτείνεται απ το 1881 περίπου ώς το 1883 διαμορφώνεται, ώς ένα βαθμ, απ το επαγγελματικ περιβάλλον μέσα στο οποίο δρα ο νεαρ ς δημοσιογράφος: τα σατιρικά ακριβώς φ λλα Ραμπαγάς και Μη Χάνε- 169

KΩΣTH ΠAΛAMA ΣATIPIKA ΓYMNAΣMATA σαι 1. Η δε τερη σατιρική περίοδος του Παλαμά είναι αυτή που, μεταξ άλλων, γεννά τα Σατιρικά Γυμνάσματα: 1907-1909 2. Τα Σατιρικά Γυμνάσματα (στο εξής ΣΓ) ποτέ δεν εκδ θηκαν αυτοτελώς τυπώθηκαν μαζί με τη συλλογή Καημοί της Λιμνοθάλασσας δ ο φορές, το 1912 και το 1925. πως φαίνεται απ το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων στις σελίδες τίτλου και των δ ο εκδ σεων, ο ποιητής τα θεωρο σε επίμετρο της συλλογής. Εξάλλου, δεν τα είχε δίχως λ γο βαφτίσει γυμνάσματα:δε φαίνεται να τους είχε και μεγάλη εμπιστοσ νη. Σήμερα μπορο με μάλλον να επιμείνουμε τι ο ποιητής αδικο σε το έργο του: δειγματοληπτικά, ο Κ. Θ. Δημαράς χαρακτηρίζει τα ΣΓ ως τη «γενναι τερη πολιτική σάτιρα που έχει να επιδείξει η νέα μας λογοτεχνία» 3, και, κατά την ταπεινή μου γνώμη, τα περισσ τερα ΣΓ συνιστο ν χι μ νο μια γενναία πολιτική πράξη, αλλά και ένα υψηλής ποι τητας και αποτελεσματικ τητας ποιητικ επίτευγμα. Αυτ βέβαια δεν έχει, αυτήν εδώ τη στιγμή, και τ ση σημασία. Ενδιαφέρει μως, πως θα δο με, το γεγον ς τι αυτή η έλλειψη εμπιστοσ νης του ποιητή απέναντι στο έργο 1. Βλ. το μελέτημά μου «Ρουσφετολογία και αντιμοναρχισμ ς: ψεις της σάτιρας του εικοσιτριάχρονου Παλαμά», εδώ, Παράρτημα 3. 2. Για τις δ ο σατιρικές περι δους του Παλαμά βλ. και το μελέτημά μου «Κωστής Παλαμάς» στον τ μο Σάτιρα και πολιτική στη νε τερη Ελλάδα: Απ τον Σολωμ ώς τον Σεφέρη, 1979,σ.181-206. 3. Στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 1975 6,σ.404 βλ. και «Kωστής Παλαμάς»,.π., σ. 196 και 206. 170

ΠAPAPTHMATA του χι μ νο διακρίνεται σε κάποιους στίχους των ΣΓ, αλλά και διαμορφώνει ορισμένα απ αυτά τα ποιήματα. Ο αναγνώστης στα 1912, ή χτες, ή και σήμερα, διαπιστώνει αμέσως τι τα σαράντα τέσσερα ΣΓ, παρά τον τίτλο τους, δεν είναι λα σατιρικά. Μερικά εντάσσονται ε κολα σε ευδιάκριτες κατηγορίες, που η θεματική τους σχέση με τη σάτιρα είναι είτε αν παρκτη είτε πολ απ μακρη. πως, λ.χ., το Α5, που προτρέπει τον κυβερνήτη να στυλώσει της Πολιτείας το σαλεμένο σπίτι χι με τα καράβια και με τα φουσάτα, αλλά με τη σωστή παιδεία: δάσκαλος γίνε, αλφαβητάρι κράτα. Ο στ χος είναι, πως θα περιμέναμε, διπλ ς: η υποστήριξη της δημοτικής γλώσσας και η απ κρουση της αρχαιολατρίας.το ποίημα κλείνει ως εξής: Τρανοί κι αν είναι οι τάφοι, τάφοι θα ναι. // Στον ήλιο τ πο θέλουμε κι εμείς. Στην ίδια συμβουλευτική κατηγορία ανήκει και το Β17. Αρχίζει: Γυναίκα, αν θες αντρίκεια να δουλέψεις / για τον ξεσκλαβωμ σου, πρέπει να κάψεις το τριπλ ξ ανο που τους δο λους κάνει, / Συνήθεια, Κέρδος, Πρ ληψη. Και τελειώνει κολακευτικά και, κατά την αίσθησή μου, μέσα σε κλίμα πλάγιου αλλά σαφο ς machismo: Α! τα μεστά καμαρωτά σου στήθια / βραχνάς τα πνίγει, πνίχ τον, πολεμίστρα / για την Αγάπη και για την Αλήθεια. // Πάντα μαζί σου κι η Ομορφιά η μεθ στρα. Η θεματική αυτή κατηγορία, που θα την τιτλοφορο σαμε «οδηγίες-συμβουλές: διδαχή» (στον Πίνακα της σ. 179 τα ποιήματα της κατηγορίας αυτής σημειώνονται με τη συντομογραφία διδακτ.), οπωσδήποτε δεν εντάσσεται στο χώρο 171

KΩΣTH ΠAΛAMA ΣATIPIKA ΓYMNAΣMATA της σάτιρας. Προκ πτει ωστ σο, απ μιαν άποψη, μέσα απ τη στάση και την κατάσταση του σατιριστή: ταν καυτηριάζεις τη γ ρω σου κατάντια, είναι φυσικ να αναζητάς, παράλληλα, και πιθανο ς συμμάχους και να τους καθοδηγείς. Στην ομάδα των διδακτικών ποιημάτων ανήκουν επίσης το Α9, το ζε γος Β7-8 και το Β16 κατά ένα του τμήμα (το τελευταίο πρέπει, νομίζω, να ενταχθεί και στην κατηγορία των ποιημάτων ενθάρρυνσης ). Οδηγίες και συμβουλές θα συναντήσουμε και σε άλλα ποιήματα μ νο που εδώ ο ποιητής, αντιμετωπίζοντας το δ σκολο έργο της σάτιρας, καθοδηγεί τον εαυτ του: Στην αστ χαστη πλέμπα μην πλερώνεις, / Σατιριστή, του σκλάβου το χαράτσι (Α3) ή, στο αμέσως επ μενο ποίημα: χι λ για χοντρά και λ για κο φια (Α4) ή Ξ πνα κι εμπρ ς! οι στάβλοι νά του Αυγεία! (Α10). Ο ποιητής αυτοεγκαρδιώνεται: Σατιριστή κι εκδικητή, καρδιά! (Α3 στον Πίνακα αυτή η κατηγορία σημειώνεται με τις συντομογραφίες: προς εαυ.[τ ν], εγκαρδ.[ίωση] και ενθάρρ.[υνση]). Ζητά απ τον εαυτ του να βρει το θάρρος και την παρρησία που είχαν οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, ταν κατακερα νωναν τους παραστρατημένους ομοθρήσκους των: Στήσου προφήτης, ρίξου των Εβραίων! (Α4). Ενθαρρ νει τον εαυτ του και τον εξυψώνει: σημαίνεις [ ] / μια καινο ργια θρησκεία με νέα καμπάνα (Α8) ή: Το φως. Κι εγώ προφήτης του Ησα ας (Β16) ή: Με ολανοιγμένην αγκαλιά μια Νίκη / σε προσμένει (Α13). Στο δε τερο ήδη ποίημα των ΣΓ ο ποιητής απευθ νεται χι προς εαυτ ν, αλλά προς το Στίχο του (κάτι που δεν είναι 172

ΠAPAPTHMATA και τ σο διαφορετικ!): του ζωντανο του Λ γου παλικάρι / πλάσου κι ορθώσου κι αρματώσου, ω Στίχε! (Α2). Και σε άλλα σημεία των ΣΓ ο Παλαμάς περιγράφει πώς είναι, πώς θα (πρέπει να) είναι η σάτιρά του: ποιος στοχαστικ ς, σα γιαταγάνι / το στοχασμ του αντρίκεια ας τ νε βγάζει. / Πες τα και ακέρια και γυμνά δε φτάνει // να λάμπ η αλήθεια πρέπει και να σφάζει (Β13 στο Β16 θα ξανασυναντήσουμε την ίδια μεταφορά: του Λ γου το σπαθί) ή αλλο, στα πλαίσια της φροντίδας του για το στίχο των ΣΓ: στο Λ γο απάνου δο λευε γερά / και γνωστικά το στίχο σου, τεχνίτης (Α12) αλλο πάλι απευθ νεται προς την άμυαλη Μάνα, του κ σμου το σκ βαλο, την πατρίδα της αμαρτίας, και αναφέρεται στην υιοθέτηση, για τα ΣΓ, της τερτσίνας απ την Κ λαση του Δάντη: Χορδή στη σιδερένια μου τη λ ρα, / σκληρή και λαμπερή σαν το διαμάντι, / ταίριασα κι άλλη μια για σένα πήρα // το τρίστιχο απ την Κ λαση του Δάντη (Α19). Στη σχέση του με το στίχο, και γενικ τερα με την ποίησή του, αναφέρεται ο ποιητής και στο Β18 το ποίημα είναι ένα είδος λυρικο απολογισμο κάτι που ο Παλαμάς το συνηθίζει, και μ νο οι δ ο τελευταίοι στίχοι (και π τε ωμά [το στίχο μου] τον αμολά ο θυμ ς μου // φασκέλωμα στα μάτια των ανθρώπων) σχετίζονται με τη σάτιρα. Μερικά απ τα ποιήματα, που αποσπάσματά τους μ λις χρησιμοποιήσαμε, είναι σαφώς ποιήματα ποιητικής, πως τα λέμε: τα Α2, Α12, Β13 και Β18 (στον Πίνακα σημειώνονται με τη συντομογραφία ποι.[ήματα] ποιητ.[ικής]). Τα Α2 και Α12 δεν είναι σατιρικά ποιήματα.των άλλων δ ο, Β13 και Β18, 173

KΩΣTH ΠAΛAMA ΣATIPIKA ΓYMNAΣMATA κάποιοι στίχοι τους εντάσσονται, πως σημειώσαμε, στο χώρο της σάτιρας. Απ τα υπ λοιπα ποιήματα που αναφέραμε, σατιρικά είναι, δίχως αμφιβολίες, τα Α3, Α4, Α8 και Α19.Το Α10 μπορεί, χάρη στους δ ο τελευταίους στίχους, να θεωρηθεί σατιρικ. Και το Β16, στους μισο ς περίπου στίχους του, είναι σατιρικ. Έως εδώ τα μη σατιρικά ΣΓ είναι οχτώ: απ την πρώτη σειρά τα 2, 5, 9, 12 και 13 απ τη δε τερη τα 7-8 και το 17.Κατά κατηγορίες, τα διδακτικά είναι πέντε (Α5, Α9, Β7-8, Β17) ένα είναι ποίημα ενθάρρυνσης (Α13) και δ ο ποιήματα ποιητικής (Α2, Α12). Δίπλα στο ποίημα ενθάρρυνσης, το Α13, υπάρχουν και κάποια ακ μη, ενταγμένα στο χώρο της σάτιρας αυτά, που ο ποιητής καθοδηγεί, εγκαρδιώνει, ενισχ ει, εξυψώνει τον εαυτ του: τα Α3 (Σατιριστή κι εκδικητή, καρδιά!), Α4 (Στήσου προφήτης), Α8 (σημαίνεις μια καινο ργια θρησκεία), Α10 (εμπρ ς! οι στάβλοι νά του Αυγεία!), Α13 (μια Νίκη / σε προσμένει). Έτσι σχηματίζεται μια ομάδα πέντε ποιημάτων που θα τα έλεγα της αυτοεγκαρδίωσης. Πίσω ακριβώς απ αυτή την ανάγκη του ποιητή να δώσει οδηγίες και κουράγιο στον εαυτ του, την ώρα που καταπιάνεται με τη σάτιρα, διακρίνεται, αν δεν κάνω λάθος, αυτ που επισήμανα νωρίτερα: η έλλειψη εμπιστοσ νης προς το έργο που επιχειρεί. Ο Παλαμάς το ήξερε βέβαια τι τα ΣΓ δεν είναι λα σατιρικά. Και αρκετά νωρίς φρ ντισε, φευγαλέα αλλά μαζί και ουσιαστικά ( πως θα δο με), να σχολιάσει το γεγον ς. 174

ΠAPAPTHMATA Τα ΣΓ εκδίδονται ως επίμετρο, πως είπαμε, της συλλογής Καημοί της Λιμνοθάλασσας στις αρχές του 1912 4.Τον Απρίλιο του 1912 ο Παλαμάς σε άρθρο του στο Νουμά αυτοσχολιάζεται: υπάρχουν, γράφει, σε κάποιες «σειρές ποιημάτων» του ορισμένα ποιήματα που «κάπως ξεχωρίζουν στο περιεχ μεν τους απ τ άλλα τ αδέρφια της σειράς» φέρνει ένα παράδειγμα απ την Ασάλευτη Zωή του 1904, και συνεχίζει: «Το θεματικ το το άλλασμα το συχνοβλέπουμε και σε άλλα έργα του ποιητή» χρησιμοποιεί άλλο ένα παράδειγμα, απ την Ασάλευτη Zωή κι αυτ ( που μάλιστα είναι «ν απορεί κανείς πώς [τα δ ο ποιήματα του παραδείγματ ς του] μπήκαν εκεί μέσα χωρίς να είν εκεί ο τ πος τους»), αλλάζει παράγραφο και περνάει στα φρεσκοτυπωμένα ΣΓ: Ó Ó Ù ÙÔÈÔ ÏÏ ÛÌ ÓÈÒıÔ Ì ÎfiÌ Î È ÛÙ «ÙÈÚÈÎ ÌÓ ÛÌ Ù»Ø appleô ÂÓÒ Ú Ô Ó Ì appleúfiıâûë Ó Ù apple ÛÔ Ó appleúfiûˆapple Î È ÓÙÈΠÌÂÓ Û ÔÚÈÛÌ Ó apple ÓÔ Û ÓÙ Ú ÙÈÎ ËÙ Ì Ù appleôïèùèî Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎ, fiûô appleúô ˆÚÔ Ó ÙÚ ÈfiÓÙ È applefi ÛÙÔ ÛÙÈÎ ÁÂÓÈÎfiÙËÙÂ Î È appleôóôëùèî ÂÈÎfiÓ 5. Έτσι λοιπ ν: τα ΣΓ παρασ ρονται-τραβι νται, σο προχωρο ν, προς στοχαστικές γενικ τητες και προς υπονοητικές εικ νες. 4. Η έκδοση αναγγέλλεται στην εφημερίδα Αθήναι στις 7 Ιανουαρίου και στην εφημερίδα Πατρίς στις 29 Φεβρουαρίου ο Ξεν πουλος κρίνει τη συλλογή στην εφημερίδα Καιροί στις 5 Μαρτίου: Κ. Γ. Κασίνη, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1911-1925), 1973,αρ.1835 και 1844. 5. Άπαντα, 10, 463. 175

KΩΣTH ΠAΛAMA ΣATIPIKA ΓYMNAΣMATA Ας δο με πώς μπορο με να εφαρμ σουμε στη «σειρά ποιημάτων» ΣΓ τις δ ο κατηγορίες, στοχαστικές γενικ τητες και υπονοητικές εικ νες, που μας προτείνει το αυτοσχ λιο του ποιητή. Στις στοχαστικές γενικ τητες θα μπορο σαν βέβαια να ενταχθο ν τα διδακτικά ποιήματα, τα ποιήματα ποιητικής και το ένα ενθαρρυντικ. Ποια άλλα τραβι νται-παρασ ρονται έξω απ το χώρο της σάτιρας; Κάποια ΣΓ που θα τα λέγαμε της σκέψης ή φιλοσοφικά (στον Πίνακα σημειώνονται με τη συντομογραφία φιλοσ.[οφικά]): το Β10, που κλείνει με τον ωραίο στίχο,τι δεν αγαπο με, δεν υπάρχει το Β20, που καταλήγει στη διαβεβαίωση Τα πάντα υπάρχουν απ τη στιγμή // που βλέπονται σε νου τρανο καθρέφτη και το ζευγάρι του, το Β21, που κηρ σσει το ακριβώς αντίθετο: αυτ που έχει σημασία είναι χι ο φιλ σοφος νους, αλλά η καρδιά και το συναίσθημα: οι καρδιές με τα πάθια, νά τα αιώνια! Στις εικ νες που ο Παλαμάς τις λέει υπονοητικές (ένα καλ συνώνυμο θα ήταν, νομίζω, υπαινικτικές ) υπάγονται τα εξής τέσσερα μη σατιρικά (τουλάχιστον ευθέως) ΣΓ: το Α11, που η μυρσινιά περηφανε εται που στα κλωνάρια της έκρυψε το σπαθί του ο τυραννοκτ νος Αρμ διος το Α14, που ο ποιητής συναντάει στην ακάθαρτη αγορά έναν παλαι του έρωτα και, παρά το γεγον ς τι ο ίδιος είναι σωμένος ψαρ τριχος και αυτή μια χοντρή γυναίκα τσακισμένη, ο περασμένος π θος ξαναζωντανε ει για μιαν ελάχιστη στιγμή και το Β23, που αυτ ς που ριζε την Π λη, τώρα τυφλ ς και απ 176

ΠAPAPTHMATA το χέρι εν ς παιδιο συρμένος, τραβά το δρ μο του, σα για να μπει στα πρώτα παλάτια του και ο τελευταίος στίχος αναρωτιέται: είναι για θάμασμα ή για κλάμα; Σωστά ο Παλαμάς χαρακτηρίζει υπονοητικές τις εικ νες του. Τέλος, πέρα απ σα επισήμανε ο ποιητής, υπάρχει και μια ομάδα τριών μη σατιρικών ποιημάτων που θα μπορο σαν να υπαχθο ν σ αυτ που ο ίδιος ο Παλαμάς θα ονομάσει αργ τερα «κασσιανισμ»: μια «συνείδηση του αγιάτρευτου ξεπεσμο» μέσα στην οποία «ο ποιητής αυτοστιγματίζεται, αυτοκατακρίνεται, αυτοχτυπιέται, μαστιγώνεται» 6. Τα τρία «κασσιανικά» ποιήματα (που στον Πίνακα σημειώνονται με τη συντομογραφία κασσ.) είναι το Α6: Ανήμπορος εγώ είμαι και με τρώει / στην πολυθρ να τη στενή ριμμένο / με ασκητικ στα χέρια κομπολ ι / κορμιο ή ψυχής κάποιο κακ κρυμμένο. // Τη σκηνή της αρρώστιας μου κτλ. το Α15, που ο ετοιμοθάνατος ποιητής μοιράζει στους κληρον μους του τα σ νεργα και τις περιοχές της τέχνης του: την άρπα, το μαντολίνο των καημών, τη βουνίσια φλογέρα, την τραχιά σάλπιγγα, το βο νευρο, ένα χρυσ κοντ λι μένει 6. Βλ. «Β, Ο λυρισμ ς του εγώ», στο «Μέρος δε τερο, Οι τρεις λυρισμοί» της Ποιητικής μου, α έκδ. 1933 το «Γ, Ο λυρισμ ς των λων» έχει στο τέλος την ένδειξη «1920», η οποία μπορεί να αφορά και το «Β, Ο λυρισμ ς του εγώ» και που μάλλον είναι χρονολογία γραφής (στη Βιβλιογραφία του Κατσίμπαλη, αρ. 2112-2302, δε βρίσκω σχετικ δημοσίευμα μέσα στο 1920). Στα Άπαντα ο ρος «κασσιανισμ ς»: 10,515 τα άλλα δ ο παραθέματα: 10,514. 177

KΩΣTH ΠAΛAMA ΣATIPIKA ΓYMNAΣMATA ο έβδομος και τελευταίος κληρον μος, απέναντι στον οποίο ο ποιητής κραυγάζει: Μα εσ ; Μα εσ μολε εις τον αέρα // σ εσένα την κατάρα μου και το Β12, που οι στίχοι μέσα μου κλειώ [ ] / κάτι που δε μπορώ να το σκοτώσω, // το σίχαμα, το σίχαμα. Σκουλήκι και το ποίημα κλείνει: Σιχαίνομαι την πλάση την Ελένη, / τη Λάμια πλάση, τη χαρά, τα νι τα, / σιχαίνομαι,τι ζει κι,τι πεθαίνει. // Κι εμένα πιο πολ κι απ λα πρώτα. Πολλά θα είχαν, φαντάζομαι, να πουν ειδικοί και μη ειδικοί γι αυτή την πτυχή της παλαμικής ποίησης. Δεν είναι μως αυτ το θέμα μας. Αθροίζοντας θα βρο με, με τα αναποφε κτως απλουστευτικά μέτρα που χρησιμοποιήσαμε, τι απ τα σαράντα τέσσερα ΣΓ τα δεκαοχτώ δεν εντάσσονται στο χώρο της σάτιρας ποσοστ λίγο πιο πάνω απ το 40%. Πρέπει ωστ σο, και παράλληλα, να σημειώσουμε τι τα πιο πολλά απ τα δεκαοχτώ μη σατιρικά γυμνάσματα είναι σημαντικά ποιήματα. Η διαπίστωση τι τ σα ΣΓ δεν είναι σατιρικά δε σημαίνει καθ λου τι η ποιητική σ νθεση που ονομάζεται ΣΓ θα κέρδιζε, αν απουσίαζαν αυτά τα δεκαοχτώ ποιήματα. Κάθε άλλο: ο συνδυασμ ς σατιρικών και μη μερών κάνει, κατά την εκτίμησή μου, την λη σ νθεση ιδιαίτερα γοητευτική. 178