Περίληψη : Χρονολόγηση 5ος-12ος/13ος αιώνας. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Εισαγωγή

Περίληψη : Το νομισματοκοπείο της Χερσώνος λειτούργησε με διακοπές κατά τη διάρκεια της Πρώιμης, Μέσης και πιθανόν της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου. Η λειτουργία του μπορεί να συνδυαστεί με το ρόλο που διαδραμάτισε η πόλη ως «φυλάκιο» στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Το νομισματοκοπείο παρήγε αποκλειστικά χάλκινα νομίσματα μετά την αρχική κοπή και στη συνέχεια τη χύτευσή τους προορίζονταν για τοπικής εμβέλειας κυκλοφορία. Τα νομίσματα παρουσιάζουν ιδιαίτερα μετρολογικά και εικονογραφικά χαρακτηριστικά, χάρη στα οποία διακρίνονται σαφώς από τα προϊόντα άλλων αυτοκρατορικών νομισματοκοπείων. Χρονολόγηση 5ος-12ος/13ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Χερσών, Κριμαία 1. Εισαγωγή Το νομισματοκοπείο της Χερσώνος, ενεργό από τον 4ο αι. π.χ., σταμάτησε την παραγωγή την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Γαλλιηνού (253-268). 1 Η επανέναρξη της νομισματοκοπίας κατά τη Βυζαντινή περίοδο μπορεί να συνδεθεί μόνο με το νέο ρόλο της πόλης ως προπύργιου στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Τα νομίσματά του παράγονταν με σκοπό να ανταποκριθεί στις τοπικές ανάγκες και κυκλοφορούσαν σχεδόν αποκλειστικά στη χερσόνησο της Κριμαίας. Αν και στις περισσότερες περιπτώσεις η νομισματική παραγωγή της Χερσώνος μπορεί με ασφάλεια να ταυτιστεί εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας της στο τοπικό νομισματικό υλικό, ακόμη παρουσιάζουν προβλήματα η χρονολόγηση, η διάρκεια κυκλοφορίας και οι αξίες των νομισμάτων. Οι δύο περίοδοι παραγωγής νομισμάτων που διακρίνονται είναι η Πρώιμη και η Μέση/Ύστερη Βυζαντινή περίοδος. 2. Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος 2.1. 5ος αιώνας Κάποιοι ερευνητές θεωρούν ότι η κοπή νομισμάτων στη Χερσώνα είχε ξαναρχίσει τα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Ζήνωνος (474-491) 2 και αποδίδουν στο τοπικό νομισματοκοπείο μια ομάδα χάλκινων κοπών που απαντώνται συχνά στην περιοχή. Τα νομίσματα ανήκουν στην AE2 υποδιαίρεση και φέρουν την κατά κρόταφον προτομή του αυτοκράτορα στον εμπροσθότυπο, ενώ στον οπισθότυπο εικονίζεται ο αυτοκράτορας να προχωρά κρατώντας δόρυ προς αιχμάλωτο. Η σύνθεσή τους και έως ένα βαθμό η εικονογραφία τους αποτελεί συνέχεια των χάλκινων νομισμάτων του Θεοδοσίου Β (408-450) και του Λέοντος Α (457-474) που παράχθηκαν από το κωνσταντινουπολίτικο νομισματοκοπείο με σκοπό την κυκλοφορία στη Χερσώνα. 3 Για αυτό το λόγο πρόσφατες έρευνες τείνουν να θεωρήσουν τα νομίσματα του Ζήνωνος που στερούνται διακριτικού του νομισματοκοπείου ως μητροπολιτικό προϊόν προορισμένο για κυκλοφορία στη Χερσώνα. 4 Σε κάθε περίπτωση έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η υιοθέτηση της σύνθεσης του βαρύτερου AE2 για το νόμισμα της Χερσώνος, υποδιαίρεση που ήδη είχε σταματήσει να κυκλοφορεί οπουδήποτε αλλού μετά το 395, δηλώνει την ειδική νομισματική κατάσταση στην περιοχή, ένα γεγονός επίσης ενισχυμένο από τη μεταγενέστερη χρήση του πεντανουμμίου ως βάσης του τοπικού νομισματικού συστήματος. 2.2. 6ος αιώνας 2.2.1. Πεντανούμμια Για την εποχή του Αναστασίου Α (491-518) δε μας είναι γνωστά νομίσματα από το νομισματοκοπείο της Χερσώνος. Επί Ιουστίνου Α (518-527) το τοπικό νομισματοκοπείο εξέδωσε μία μοναδική υποδιαίρεση χωρίς διακριτικό της αξίας. 5 Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 1/11

Ωστόσο, κρίνοντας από τη διακύμανση βάρους (3,2-1,7 γραμμ.) αυτά τα νομίσματα πρέπει να αποτελούσαν πεντανούμμια. Η εικονογραφία τους συνέχισε την υστερορωμαϊκή παράδοση με την κατά κρόταφον προτομή στην εμπρόσθια όψη και την όρθια μορφή στην οπίσθια όψη, όπως είναι και η περίπτωση των πρωιμότερων κοπών της Χερσώνος επί Ιουστινιανού Α (527-565) [εικ. 1]. Και οι δύο τύποι εμφανίζονται συχνά στην Κριμαία και όχι κάπου αλλού. Κάποια στιγμή τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού Α, εισήχθη ένας νέος τύπος που έφερε στον οπισθότυπο ένα ελληνικό μονόγραμμα: ΠOΛΙC ΧΕΡCΩΝΟC [εικ. 2]. 6 Η κυκλοφορία αυτού του μονογράμματος αντί του ονόματος του αυτοκράτορα είχε πιθανότατα στόχο την επίδειξη της αυτονομίας της πόλης. 7 2.2.2. Φόλλεις και ημιφόλλεις Η επόμενη φάση στη νομισματική ιστορία της Χερσώνος ήταν η εισαγωγή των φόλλεων και των ημιφόλλεων. Όλες μοιράζονται την ίδια εικονογραφία: ιστάμενες μορφές του αυτοκρατορικού ζεύγους στην εμπρόσθια όψη και μία μικρότερη ιστάμενη μορφή με το διακριτικό της αξίας στην οπίσθια όψη. Χάρη στις διαφορές στην επιγραφή και στα διακριτικά αξίας, τρεις διαφορετικές εκδόσεις μπορούν να διακριθούν με σαφήνεια: η πρώτη φέρει την επιγραφή ΧΕΡCΩΝΟC στον εμπροσθότυπο και το διακριτικό αξίας M (40) για τους φόλλεις και K (20) για τους ημιφόλλεις η δεύτερη περιλαμβάνει το όνομα της πόλης με ένα όμικρον (ΧΕΡCOΝΟC) και τα διακριτικά αξίας H (8) [εικ. 3] και Δ (4) [εικ. 4], ενώ η βασική μονάδα ήταν το πεντανούμμιον και όχι το νούμμιον 8 τέλος, η τρίτη έκδοση παρουσιάζει τα ίδια χαρακτηριστικά με τη δεύτερη, μόνο που το όνομα της πόλης στον εμπροσθότυπο έχει αντικατασταθεί από την επιγραφή D(ominus) N(oster) MAVRIC(ius) P(er)P (etuus) AVG(ustus). Αυτή η τελευταία έκδοση είναι η μοναδική που μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια. Ως προς τις δύο πρώτες ανώνυμες εκδόσεις, μόνο η σχετική σειρά τους μπορεί να αποκατασταθεί με σιγουριά: οι κυκλοφορίες M/K, βάσει της αυτοκρατορικής μονάδας που χρησιμοποιούνταν σε όλη την αυτοκρατορία, προηγούνται των κοπών H/Δ, η μονάδα των οποίων αργότερα υιοθετήθηκε από τις τοπικές κοπές του Μαυρικίου. Η ταύτιση του αυτοκρατορικού ζεύγους στην εμπρόσθια όψη, καθώς και της μικρότερης μορφής στην οπίσθια, αποτελούν άλλο ένα πρόβλημα σχετιζόμενο με τις ανώνυμες εκδόσεις. Διαφορετικές γνώμες έχουν διατυπωθεί από τους ερευνητές αναφορικά με αυτό. Σύμφωνα με τη νεότερη θεωρία, το αυτοκρατορικό ζεύγος είναι ο Ιουστίνος Β και η Σοφία, ενώ η μορφή στον οπισθότυπο αναπαριστά πάλι τον αυτοκράτορα. 9 Εάν αυτό ισχύει, η κοπή των φόλλεων και των ημιφόλλεων στη Χερσώνα πρέπει να ξεκίνησε επί Ιουστίνου Β (565-578). 10 Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς οι εκδόσεις M/K αντικαταστάθηκαν από τις εκδόσεις H/Δ ή για πόσο χρονικό διάστημα εκδόθηκε η τελευταία από αυτές. Ωστόσο, με δεδομένο το μεγάλο αριθμό δειγμάτων των ανώνυμων εκδόσεων H/Δ είναι πιθανό η παραγωγή τους να συνεχίστηκε την εποχή του Τιβερίου Β Κωνσταντίνου (578-582) 11 ή και αργότερα. 12 Όπως ήδη έχει αναφερθεί, μόνο τα νομίσματα H/Δ του Μαυρικίου (582-602) μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια. Θα πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι η απόδοσή τους στο νομισματοκοπείο της Χερσώνος έχει πρόσφατα αποτελέσει αντικείμενο αμφισβήτησης. Έχει αντιπροταθεί η απόδοσή τους στο Βόσπορο (σημερινό Kερτς), εξαιτίας της υπεροχής των κοπών αυτών στο νομισματικό υλικό που προέρχεται από την πόλη και τα περίχωρά της. 13 2.3. 7ος αιώνας 2.3.1. Φόλλεις Καμία κοπή από το νομισματοκοπείο της Χερσώνος δεν μπορεί να αποδοθεί με ασφάλεια στην περίοδο βασιλείας του Φωκά (602-610), αν και συγκεκριμένοι ερευνητές αποδίδουν σε αυτό μερικά παραδείγματα που ανήκουν στις ανώνυμες σειρές που φέρουν το όνομα της πόλης. 14 Επί Ηρακλείου (610-641), φόλλεις με το διαγνωστικό της αξίας H αποδίδονται στο νομισματοκοπείο της Χερσώνος. Φέρουν τη συνηθισμένη ιστάμενη μορφή του αυτοκράτορα και του γιου του Ηρακλείου Κωνσταντίνου με την κυκλική επιγραφή DD NN HER ET HERACON (Domini nostri Heraclius et Heraclius Constantinus) στον εμπροσθότυπο και την όρθια μορφή της Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 2/11

Μαρτίνας, δεύτερης συζύγου του Ηρακλείου, με το διαγνωστικό αξίας H στην οπίσθια όψη. 15 Παρά τη σχεδόν πλήρη απουσία τους από το αρχαιολογικό υλικό της Χερσώνος και των περιχώρων της, αυτές οι κοπές παραδοσιακά αποδίδονται στο νομισματοκοπείο της πόλης εξαιτίας της ξεχωριστής χρήσης των πεντανουμμίων ως βασικής μονάδας, ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει προηγούμενες κοπές του νομισματοκοπείου. 16 Ωστόσο, πρόσφατα ο V. Sidorenko πρότεινε να αποδοθούν σε κάποιο νομισματοκοπείο του Βοσπόρου, από όπου προέρχονται οι περισσότερες γνωστές παραλλαγές. 17 Άλλο ένα χαρακτηριστικό της κριμαϊκής παραγωγής νομισμάτων επί Ηρακλείου είναι η επισήμανση παλαιότερων νομισμάτων με το μονόγραμμα του αυτοκράτορα. Από τη στιγμή που επισημάνσεις προστίθενται κυρίως σε τοπικές κοπές, η διαδικασία πρέπει να συντελέστηκε στην Κριμαία. Τόσο η Χερσώνα όσο και ο Βόσπορος έχουν θεωρηθεί πιθανοί υποψήφιοι. 18 Έχει προταθεί η άποψη ότι οι τελευταίες αυτοκρατορικές εκδόσεις της Χερσώνος την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο αποτελούνται από σπάνιους τύπους του Κώνσταντος Β (641-668). 19 Στην εμπρόσθια όψη απεικονίζονται η ιστάμενη μορφή του αυτοκράτορα και του γιου του Κωνσταντίνου Δ, ενώ στην οπίσθια όψη παρατηρούμε πάλι την απεικόνιση του Κώνσταντος Β με τα γράμματα K B. Δεδομένης της γνωστής προέλευσης, φαίνεται ότι η έκδοση μεταφέρθηκε στο νομισματοκοπείο του Βοσπόρου, ενώ τα γράμματα K B του οπισθότυπου αντιστοιχούν στα ονόματα του αυτοκράτορα και του νομισματοκοπείου. 20 2.3.2. Σόλιδοι Όλες οι εκδόσεις που αναφέρθηκαν έως αυτό το σημείο αφορούν χάλκινες κοπές. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια στοιχεία αναφορικά με χρυσές κοπές (σόλιδοι) που κυκλοφόρησαν από το νομισματοκοπείο της Χερσώνος. Ο W. Hahn αναφέρεται σε μια σπάνια παραλλαγή σολίδων του Ηρακλείου και του Κώνσταντος Β με το γράμμα X ερμηνευόμενο ως το αρχικό του νομισματοκοπείου μετά τη συνηθισμένη επιγραφή CONOB. 21 Εξαιτίας της άγνωστης προέλευσης, ωστόσο, η απόδοση παραμένει αμφισβητήσιμη. 22 2.4. 8ος αιώνας 2.4.1. Χυτές απομιμήσεις Τέλος, πρέπει να γίνει αναφορά στην τοπική παραγωγή χυτών νομισμάτων που απομιμούνται τις ανώνυμες κοπές ημιφόλλεων του 6ου αιώνα από τη Χερσώνα με το διαγνωστικό αξίας Δ. Παλαιότερα είχαν χρονολογηθεί στη βασιλεία του Μαυρικίου, αν και φαίνεται ότι χρονολογούνται αργότερα. Σίγουρα προηγούνται χρονικά της δημιουργίας του θέματος της Χερσώνος (834), αλλά δεν είναι πολύ μεταγενέστερα από αυτό το γεγονός, καθώς η τεχνική τους χρησιμοποιείται για τις κοπές της Χερσώνος κατά τον 9ο αιώνα (βλ. παρακάτω). Συνεπώς, μπορούν να χρονολογηθούν στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα. 23 3. Μέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδος (9ος-12ος/13ος αιώνας) Η δημιουργία θέματος με πρωτεύουσά του τη Χερσώνα οδήγησε στην ανανέωση της νομισματικής δραστηριότητας στην πόλη αυτή. Οι κοπές αυτής της περιόδου διαφέρουν σημαντικά από τις υπόλοιπες της αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας όσον αφορά την τεχνική, τη σύνθεση του μετάλλου και την εικονογραφία: Τα νομίσματα είναι χυτά, 24 κατασκευασμένα από φτωχό κράμα χαλκού και μολύβδου, 25 ενώ οι τύποι τους αποτελούνται κυρίως από αρχικά ή μονογράμματα των αυτοκρατόρων. Αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό δημιουργεί αμφιβολία ως προς την απόδοση συγκεκριμένων τύπων σε περιόδους βασιλείας, καθώς το όνομα Ρωμανός και ο συνδυασμός Βασίλειος και Κωνσταντίνος απαντώνται δύο φορές μεταξύ του 866 και του 989. Εκτός από την ταξινόμηση σε περιόδους βασιλείας, η ακρίβεια των υποδιαιρέσεων που αυτές οι εκδόσεις παρουσιάζουν Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 3/11

είναι εξίσου προβληματική, καθώς ποικίλλουν σε μέγεθος και βάρος. 26 Επιπρόσθετα, είναι ασαφές πότε έπαψαν οι τύποι να παράγονται έχουν προταθεί διάφορες χρονολογίες, που ποικίλλουν από το 10ο έως το 13ο αιώνα. Ο τόπος κοπής τους, παρά ταύτα, μπορεί ασφαλώς να εντοπιστεί βάσει της γνωστής προέλευσης: τα νομίσματα απαντώνται μόνο στη Χερσώνα και την Κριμαϊκή χερσόνησο. 3.1. 9ος αιώνας Είναι γενικά αποδεκτό ότι η νομισματική δραστηριότητα στη Χερσώνα ξεκίνησε πάλι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ (842-867) με μικρά νομίσματα να φέρουν στη μία όψη ένα Π (για το ΠΟΛΙC) και στην άλλη ένα X (για το ΧΕΡCΩΝΟC) [εικ. 5]. 27 Η επανενεργοποίηση του νομισματοκοπείου της Χερσώνος συνέπεσε με προσωρινή παύση της κοπής χάλκινων νομισμάτων στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και με την εμφάνιση ενός νέου εχθρού στην περιοχή, τους Ρως αυτά τα δύο γεγονότα δημιούργησαν ειδικές ανάγκες για τοπική νομισματική κυκλοφορία. 28 Αν και ανώνυμη, αυτή η πρώτη έκδοση μπορεί να χρονολογηθεί χάρη στην ομοιότητα με το δεύτερο τύπο της Χερσώνος επί βασιλείας Μιχαήλ με τα αρχικά των δύο αυτοκρατόρων, του Μιχαήλ και του Βασιλείου, στον οπισθότυπο. 29 Το μέγεθος και ο τύπος αυτής της τελευταίας έκδοσης φτάνει έως την περίοδο του Βασιλείου Α (867-886): η πρώτη του έκδοση φέρει στον εμπροσθότυπο τα αρχικά του αυτοκράτορα και ένα σταυρό, ενώ στον οπισθότυπο εμφανίζεται το γράμμα Π να στέφεται από ένα μικρό o (για το ΠΟΛΙC) πλαισιωμένο μερικές φορές από σταυρούς. Στην επόμενη έκδοση, το μονόγραμμα της πόλης στο εμπροσθότυπο αντικαθίσταται από ένα σταυρό σε βαθμιδωτή βάση [εικ. 6], ένα στοιχείο που μπορεί να παρατηρηθεί και στη νομισματοκοπία των διαδόχων του. Δύο εκδόσεις οι οποίες συνδυάζουν τα αρχικά B και K (για το Βασίλειος και το Κωνσταντίνος) έχουν επίσης αποδοθεί σε αυτή τη βασιλεία από τον Ph. Grierson, αλλά αυτή η απόδοση έχει αμφισβητηθεί. 30 3.2. 10ος αιώνας Όλοι οι αυτοκράτορες του 10ου αιώνα αντιπροσωπεύονται στη νομισματική παραγωγή του νομισματοκοπείου της Χερσώνος. 31 Εκδόσεις του Λέοντος Γ (886-912) και του Αλεξάνδρου (912-913) συνεχίζουν την παράδοση των αυτοκρατορικών αρχικών στον εμπροσθότυπο και της ύπαρξης σταυρού σε βαθμιδωτή βάση στον οπισθότυπο, αν και ο Λέων εισήγαγε ένα νέο τύπο που φέρει την προτομή του αυτοκράτορα στην εμπρόσθια όψη [εικ. 7]. Αυτός ο τύπος είχε μικρή περίοδο προτίμησης, καθώς υπάρχουν νομίσματα με την προτομή του Κωνσταντίνου Ζ (913-959) και του Ρωμανού Α (920-944) συνδυαζόμενες με ένα μονόγραμμα [εικ. 8] ή την προτομή του συντρόφου τους στην οπίσθια όψη. Επί Κωνσταντίνου Ζ και Ρωμανού Β (959-963) προτιμήθηκαν πιο πολύπλοκα μονογράμματα, σε μια προσπάθεια να περιλάβουν όσο το δυνατό περισσότερα γράμματα του ονόματος του αυτοκράτορα. Έγιναν ιδιαίτερα περίπλοκα κατά τη βασιλεία του Νικηφόρου Β (963-969), του Ιωάννη Α (969-976) και του Βασιλείου Β (976-1025) [εικ. 9]. 32 Παραδοσιακά θεωρείται ότι η περίοδος του Βασιλείου Β, και συγκεκριμένα η κατάληψη της Χερσώνος από το Ρώσο πρίγκιπα Βλαδίμηρο (989), σημειώνει το τέλος της νομισματικής δραστηριότητας της πόλης. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες αινιγματικές εκδόσεις, οι οποίες είναι γενικότερα γνωστές ως νομίσματα με το μονόγραμμα Ρ, οι οποίες καταδεικνύουν συνέχιση της τοπικής παραγωγής αρκετά μέσα στο 12ο ή ακόμη και το 13ο αιώνα. 3.3. Νομίσματα με το μονόγραμμα Ρ Τα νομίσματα με το μονόγραμμα Ρ είναι τα βαρύτερα και τα πιο πολυάριθμα ανάμεσα στις εκδόσεις της Χερσώνος. Η σειρά οφείλει το όνομά της στην παρουσία των ελληνικών γραμμάτων Ρ και Ω στην πρόσθια όψη, δημιουργώντας κατακόρυφα τη λέξη ΡΩΜΑΝΟC. Στην οπίσθια όψη υπάρχει η λέξη ΔΕCΠΟΤΗC (Δ Π) [εικ. 10] ή ένας σταυρός σε βαθμιδωτή βάση. Αυτά τα νομίσματα παραδοσιακά αποδίδονται στο Ρωμανό Α. 33 Κάποιες παρατηρήσεις, ωστόσο, καθιστούν την ταύτιση μη αποδεκτή: Η βαρύτερη μήτρα αυτών των νομισμάτων, το γεγονός ότι πολλά από αυτά έχουν υποβληθεί σε ειδική διαδικασία δημιουργίας σκυφωτής επιφάνειας (ένα γνώρισμα της αυτοκρατορικής βυζαντινής νομισματοκοπίας από τον 11ο αιώνα και Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 4/11

εξής), 34 η απουσία τους από θησαυρούς του 10ου αιώνα και η σημαντική παρουσία τους σε υστερότερους χρονολογημένους ακόμα και στα μέσα του 13ου αιώνα 35 υποδηλώνουν ότι η χρονολόγηση της παραγωγής και της κυκλοφορίας των σειρών πρέπει να αναθεωρηθεί. Ωστόσο, δεν είναι ξεκάθαρο πότε ακριβώς άρχισε ή σταμάτησε η παραγωγή τους, ενώ έχουν προταθεί από τους ερευνητές πιθανές χρονολογίες που κυμαίνονται από τον 11ο έως το 13ο αιώνα. 36 Απαιτείται περαιτέρω έρευνα για να αποσαφηνιστεί η χρονολόγηση. Σε κάθε περίπτωση οι εκδόσεις με το μονόγραμμα Ρ αντιπροσωπεύουν το τελευταίο προϊόν του βυζαντινού νομισματοκοπείου της Χερσώνος. 1. Μια σύνοψη της νομισματικής της Χερσώνος κατά την Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα παρέχεται στο Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980). 2. Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 17-18 Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 89. 3. Αν και τα AE2 νομίσματα του Θεοδοσίου Β και του Λέοντος Α βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά στη Χερσώνα, φέρουν διακριτικό του κωνσταντινουπολίτικου νομισματοκοπείου που τα ταυτίζει με μητροπολιτικά προϊόντα. Kent, J.P.C., The Roman Imperial Coinage X: The Divided Empire and the Fall of Western Parts AD 395-491 (London 1994), σελ. 92, 105 Grierson, P. Mays, M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. From Arcadius and Honorius to the accession of Anastasius (Washington D.C. 1992), σελ. 164. 4. Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 414 Grierson, P. Mays, M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. From Arcadius and Honorius to the accession of Anastasius (Washington D.C. 1992), σελ. 174 Kent, J.P.C., The Roman Imperial Coinage X: The Divided Empire and the Fall of Western Parts AD 395-491 (London 1994), σελ. 119-120. 5. Ο V. Anokhin πιστεύει ότι τα νομίσματα που αποδίδονται στον Ιουστίνο Α είναι στην πραγματικότητα παραλλαγές της ιουστινιάνειας νομισματοκοπίας με φθαρμένες επιγραφές. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 90. Ωστόσο, σε αρκετά δείγματα που ήρθαν στο φως μετά την έκδοση του V. Anokhin το όνομα του αυτοκράτορα διακρίνεται καθαρά. Hahn, W., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Wien 2000), σελ. 39 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 41-42. 6. Η ακριβής χρονολογία αυτής της αλλαγής δεν είναι γνωστή, αλλά κάποια στιγμή κατά τη δεκαετία του 540 υποδεικνύεται η εισαγωγή του νέου τύπου από τη σχετική συχνότητα των δύο τύπων του Ιουστινιανού (1:3) και την εικονογραφική ομοιότητα μεταξύ του τύπου με το μονόγραμμα και των χρονολογημένων κοπών των νομισματοκοπείων της Νικομήδειας και της Κωνσταντινούπολης. Белова, Л.Н., Неизданные монеты Херсонеса, Советская археология 7 (1941), σελ. 326-329 Hahn, W., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Wien 2000), σελ. 65 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 79. 7. Hahn, W., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Wien 2000), σελ. 65. 8. Η χρήση ενός νομισματικού συστήματος που βασιζόταν σε υποδιαίρεση διαφορετική από το κοινό νούμμιον δεν περιοριζόταν στη Χερσώνα: Περίπου την ίδια περίοδο, η Αίγυπτος διέθετε ένα σύστημα βασισμένο στο δωδεκανούμμιον (12 νούμμοι) και για κάποιο διάστημα επί Ιουστινιανού η Θεσσαλονίκη έκοψε μια ιδιόμορφη σειρά αξιών. Βλ. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 4. 9. Αυτές οι θεωρίες συνοψίζονται στο Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 79-81 Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 414-415, 471-472 Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 91-93. Τελευταία ο W. Hahn, ο οποίος αρχικά υποστήριζε την ταύτιση της μορφής στον οπισθότυπο με τον Τιβέριο, που ήταν καίσαρας από το 574 έως το 578, τείνει να ταυτίσει τη μορφή αυτή με τον αυτοκράτορα, ο οποίος θα έπρεπε να απεικονίζεται και στις δύο όψεις του νομίσματος σύμφωνα με την τοπική παράδοση. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 137. Η ίδια άποψη έχει εκφραστεί και στο Salamon, M., Eine Wende in der Münzgeschichte Chersons unter Justin II, στο Kluge, B. Weisser, B. (επιμ.), XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997. Akten Proceedings Actes II (Berlin 2000), σελ. 869-870. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 5/11

10. Salamon, M., Eine Wende in der Münzgeschichte Chersons unter Justin II, στο Kluge, B. Weisser, B. (επιμ.), XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997. Akten Proceedings Actes II (Berlin 2000), σελ. 871-872. 11. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 93 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 137, 148. 12. Βάσει των πολιτικών εξελίξεων στη χερσόνησο της Κριμαίας, ο V. Sidorenko έχει πρόσφατα προτείνει τη χρονική τοποθέτηση της έναρξης της κυκλοφορίας της δεύτερης ανώνυμης έκδοσης στη δεκαετία του 590. Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 80-81. Ως προς τη διάρκεια της κοπής, με βάση τα στοιχεία της μελέτης των διακριτικών σημείων επί Ηρακλείου, πρότεινε την παράτασή της έως τη βασιλεία αυτού του αυτοκράτορα. Sidorenko, V., ό.π., σελ. 91-93. 13. Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 86-89. 14. Σύμφωνα με το W. Hahn, δείγματα του τύπου H/Δ με την επιγραφή ΧΕΡCΩΝΟC χαρακτηρίζονται από μικρότερη επιφάνεια σφραγίδας, απουσία φωτοστεφάνων από τις κεφαλές των μορφών και απλούστερο σταυρό στον οπισθότυπο. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 204. Επίσης η I. Sokolova αποδίδει τμήμα της ανώνυμης σειράς H/Δ με ορισμένα χαρακτηριστικά χαμηλότερο βάρος, τραχύτητα του δίσκου, ανορθογραφία στο όνομα της πόλης κ.λπ. στην περίοδο του Φωκά. Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 24-26. Ο V. Sidorenko, ωστόσο, αποδίδει αυτές τις κοπές στη βασιλεία του Ηρακλείου, καθώς ανευρέθησαν σε σύνολα του 7ου αιώνα. Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 86, 92-93. 15. Η ταύτιση από το W. Hahn της απεικονιζόμενης μορφής διαφέρει λίγο, εφόσον θεωρεί ότι η θηλυκή μορφή παριστάνεται στην εμπρόσθια όψη. Hahn, W., Moneta imperii Byzantini. Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptisch-tabellarischer Grundlage III (Wien 1973-1980), σελ. 121. Μία νέα ερμηνεία της θηλυκής μορφής στα νομίσματα του Ηρακλείου έχει προταθεί από το C. Zuckerman, ο οποίος βλέπει όχι τη Μαρτίνα αλλά την κόρη του αυτοκράτορα Επιφάνια-Ευδοκία. Zuckerman, C., La petite augusta et le Turc. Epiphania-Eudocie sur les monnaies d Héraclius, Revue Numismatique 150 (1995), σελ. 113-126. 16. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 2: Phocas to Theodosius III, 602-717 (Washington D.C. 1968), σελ. 38, 381, αρ. 311 Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 414-415, 471-472 Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 94 Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 120. 17. Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 88-90. 18. Χερσών: Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 96-99 Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 28-29. Βόσπορος: Golenko, K., Gegenstempel auf chersoner Münzen des Maurikios Tiberios, Hamburger Beiträge zur Numismatik 18/19 (1964-1965), σελ. 11 Grierson, P., The Crimean Countermarks of Heraclius, The Numismatic Chronicle, ser. 7 6 (1966), σελ. 221-224 Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 521 Hahn, W., Moneta imperii Byzantini. Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptischtabellarischer Grundlage III (Wien 1973-1980), σελ. 122, 235 Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 120 Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 90-94. 19. Morrisson, C., Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliothèque Nationale 1 (Paris 1970), σελ. 371, αρ. 1 Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 521-522 Guruleva, V.V., Coins of Constans II Struck in Cherson, στο Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W.K. (επιμ.), Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991) IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science (Shepherdstown 1996), σελ. 252-257. 20. Προγενέστερη βιβλιογραφία καθώς και ένας επικαιροποιημένος κατάλογος με τις θέσεις όπου βρέθηκαν νομίσματα περιλαμβάνονται στο Sidorenko, V., The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659), στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris 18-25 August 2001) (Kiev Simferopol Paris 2007), σελ. 94-97. 21. Hahn, W., The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey, Numismatic Circular 86 (1978), σελ. 521. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 6/11

22. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 93. 23. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 94-95 με την προηγούμενη βιβλιογραφία. 24. Για αυτή την ιδιόμορφη τεχνική παραγωγής νομισμάτων που είναι βασισμένη στη χρήση παλαιότερων νομισμάτων ως μητρών σφραγίσματος, βλ. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 102-104. 25. Μια ανάλυση που πραγματοποιήθηκε από το L. Sabatier το 19ο αιώνα έδωσε 72% χαλκό, 22% μόλυβδο και το υπόλοιπο ψευδάργυρο και κασσίτερο. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 91-92. 26. Ποικίλλουν από περίπου 10 χιλιοστά έως 25 χιλιοστά σε διάμετρο και από περίπου 2 γραμμάρια έως 7 γραμμάρια σε βάρος. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 91. 27. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 91, 460 Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 37-39 Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 187. Ωστόσο, ο V. Anokhin θεωρεί ότι η κοπή ξεκίνησε νωρίτερα: Αποδίδει στο νομισματοκοπείο της Χερσώνος και στη βασιλεία του Θεοφίλου (829-842) νομίσματα που φέρουν στον εμπροσθότυπο την επιγραφή DN/TH (για το DOMINUS NOSTER THEOPHILUS) και στον οπισθότυπο Π Λ (για το ΠΟΛΙC). Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 105. 28. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 460. 29. Η συμβασιλεία του Μιχαήλ Γ και του Βασιλείου Α διήρκεσε μόνο ένα έτος (866-867). Δεδομένου αυτού του γεγονότος και της πληθώρας κοπών στο νομισματικό υλικό της περιοχής, ο V. Anokhin προτείνει την ερμηνεία των αρχικών ως ΜΙΧΑΗΛ ΒΑCΙΛΕΩC και την απόδοση της έκδοσης στην αποκλειστική βασιλεία του Μιχαήλ. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 105. Επίσης, αποδίδει σε αυτή τη βασιλεία και μια σειρά εξίσου μικρών νομισμάτων που φέρουν στον εμπροσθότυπο διαφορετικά γράμματα (Μ, A, Π) και στον οπισθότυπο ένα σταυρό. Anokhin, V.A., ό.π., σελ. 106-107. 30. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 485-486. Για τις ενστάσεις και την πρόχειρη απόδοση αυτών των τύπων στο 10ο αιώνα, βλ. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 112, 114. 31. Αν και οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν με αυτό το γεγονός, οι αποδόσεις τύπων σε συγκεκριμένες βασιλείες διαφέρουν σημαντικά από τη μία μελέτη στην άλλη, ιδιαίτερα για τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Ζ και των συντρόφων του. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 538-540, 575 Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 108-116 Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), σελ. 187-188 Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 44-63. 32. Σε αυτές τις τρεις τελευταίες εκδόσεις τα μονογράμματα του εμπροσθότυπου συνοδεύονται στον οπισθότυπο από μονογράμματα που δηλώνουν τον τίτλο του αυτοκράτορα: ΔΕCΠΤ ή ΔΕCΠΟΤΟV. 33. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3: Leo III to Nicephorus III, 717-1081 (Washington D.C. 1973), σελ. 539 (Παραλλαγές 5 και 6). 34. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 113. 35. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 113 Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 54-57 Gilevich, A.M., Coin Hoards of Medieval Cherson, στο Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W.K. (επιμ.), Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991) IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science (Shepherdstown 1996), σελ. 249-251. Νομίσματα που φέρουν το μονόγραμμα Ρ εμφανίζονται ως Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 7/11

μεμονωμένα ευρήματα ακόμα και σε σύνολα του ύστερου 13ου αιώνα. Alekseenko, N.A., On the Question of Currency Circulation and the Development of Chersonese Trade Ties in the Thirteenth Century, στο Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W.K. (επιμ.), Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991) IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science (Shepherdstown 1996), σελ. 242-243. 36. Ο V. Anokhin αποδίδει τις πρώτες κοπές στο Ρωμανό Γ (1028-1034), αλλά θεωρεί ότι τα νομίσματα συνέχισαν να κόβονται ως type immobilisé έως το τέλος του 11ου-αρχές 12ου αιώνα. Anokhin, V.A., The Coinage of Chersonesus, IV Century B.C. - XII Century A.D. (BAR International Series 69, Oxford 1980), σελ. 113-116. Η I. Sokolova από την άλλη μεριά χρονολογεί τη σειρά στον ύστερο 11ο-πρώιμο 13ο αιώνα. Соколова, И.В., Монеты и печати византийского Херсона (Ленинград 1983), σελ. 53-63. Βιβλιογραφία : Grierson P., Byzantine Coins, London Berkeley Los Angeles 1982 Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 3. Leo III to Nicephorus III, 717-1081, Washington D.C. 1973 Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 2. Phocas to Theodosius III, 602-717, Washington D.C. 1968 Grierson P., Mays M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. From Arcadius and Honorius to the Accession of Anastasius, Washington D.C. 1992 Kent J., The Roman Imperial Coinage 10. The Divided Empire and the Fall of the Western Parts A.D. 395-491, London 1994 Anokhin V.A., The Coinage of Chersonesus. IV Century B.C.-XII Century A.D., Oxford 1980, BAR International Series 69, Bartlett Wells, H. (μτφρ.) Hahn W., Moneta imperii Byzantini, Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptisch-tabellarischer Grundlage, Band I-III, Wien 1973-1980 Hahn W., Metlich M.A., Mοney of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565), Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000 Hahn W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches, Anastasius I. bis Phocas und Heraclius- Revolte, 491-610, Wien 2005 Morrisson C., Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliothèque Nationale, v. 1-2, Paris 1970 Alekseenko N.A., "On the Question of Currency Circulation and the Development of Chersonese Trade Ties in the Thirteenth Century", Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W. K. (eds), Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991). Volume IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science, Shepherdstown 1996, 239-244 Анохин В.А., Монетное дело Херсона (IV в. до н.э. XII в. н.э.), Киев 1977 Белова Л.Н., "Неизданные монеты Херсонеса", Советская археология, 7, 1941, 326-329 Gilevich A.M., "Coin Hoards of Medieval Cherson", Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W. K. (eds), Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 8/11

Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991). Volume IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science, Shepherdstown 1996, 245-251 Golenko K., "Gegenstempel auf chersoner Münzen des Maurikios Tiberios", Beiträge zur Numismatik, 18/19, 1964-1965, 5-12 Grierson P., "The Crimean Countermarks of Heraclius", The Numismatic Chronicle, ser. 7, 6, 1966, 221-224 Guruleva V.V., "Coins of Constans II Struck in Cherson", Ševčenko, I. Litavrin, G.G. Hanak, W. K. (eds), Acts. XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Selected Papers (Moscow 1991). Volume IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science, Shepherdstown 1996, 252-257 Hahn W., "The Numismatic History of Cherson in Early Byzantine Times a Survey", Numismatic Circular, 86, 1978, 414-415, 471-472, 521-523 Орешников А.В., "Херсоно-византийские монеты", Труды Московского нумизматического общества, 3, 1905, 359-373 Соколова И. В., Монеты и Печати византийского Херсона, Ленинград 1983 Zuckerman C., "La petite augusta et le Turc. Epiphania-Eudocie sur les monnaies d Héraclius", Revue Numismatique, 150, 1995, 113-126 Salamon M., "Eine Wende in der Münzgeschichte Chersons unter Justin II", Kluge, B. Weisser, B. (eds), XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997. Akten Proceedings Actes II, Berlin 2000, 868-873 Sidorenko V., "The Copper Coinage of Byzantine Bosporos (ca 590-659)", Aibabin, A. Ivakin, H. (eds), Kiev Cherson Constantinople. Ukrainian Papers at the XXth International Congress of Byzantine Studies (Paris, 18-25 August 2001), Kiev Simferopol Paris 2007, 77-105 Δικτυογραφία : Byzantine Coins of Cherson (Kherson) http://esty.ancients.info/cherson/ Γλωσσάριo : διακριτικό της αξίας, το Γράμμα ή αριθμός που τοποθετείται στο νόμισμα προκειμένου να δηλώσει την αξία του. διακριτικό του νομισματοκοπείου, το Γράμμα ή σύμβολο που απεικονίζεται στο νόμισμα, προκειμένου να δηλώσει τον τόπο κοπής του. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο πρόκειται συνήθως για συντομευμένη εκδοχή του ονόματος του νομισματοκοπείου. εμπροσθότυπος, ο Η όψη του νομίσματος που φέρει την πιο σημαντική απεικόνιση. Λόγω αμφιβολιών, πολλοί νομισματολόγοι προτιμούν να χρησιμοποιούν τον όρο για την όψη που τυπώθηκε από την κάτω μήτρα. επισήμανση Γράμμα, μονόγραμμα ή άλλο σημείο που προστίθεται εκ των υστέρων στην όψη ενός ήδη κομμένου νομίσματος, συνήθως με σκοπό την επισήμανση της αλλαγής της αξίας του. ημιφόλλις (εικασινούμμιον) Ημιφόλλις ονομάζεται το χάλκινο νόμισμα αξίας μισού φόλλεως ή 20 νουμμίων. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 9/11

νούμμος, ο Ονομασία λατινικής προέλευσης που αρχικά σήμαινε νόμισμα. Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο ο όρος χρησιμοποιήθηκε για τη μικρότερη χάλκινη υποδιαίρεση, που αντιστοιχούσε στο 1/40 του φόλλεως. οπισθότυπος, ο Η οπίσθια όψη ενός νομίσματος, στην οποία συνήθως χαράσσεται και το όνομα της εκδότριας αρχής. πεντανούμμιον, το Πρώιμο βυζαντινό νόμισμα, χάλκινη υποδιαίρεση αξίας 5 νουμμίων. σόλιδος, ο Χρυσό νόμισμα. τύπος, ο Η κύρια απεικόνιση σε καθεμιά από τις δύο όψεις ενός νομίσματος. Κατ επέκταση, «τύπος» μπορεί να ονομαστεί μια ομάδα νομισμάτων που χαρακτηρίζονται από την ίδια απεικόνιση σε μία από τις δύο όψεις τους. φόλλις, η Ονομασία λατινικής προέλευσης που κατά τη Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιήθηκε για τη μεγαλύτερη χάλκινη υποδιαίρεση, αρχικά αξίας 40 νουμμίων. χυτά νομίσματα Νομίσματα που παράγονταν με χρήση μήτρας. Βοηθ. Κατάλογοι ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: πεντανούμμιον Ιουστινιανού Α (527 565). Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 159. Εικ. 2: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: πεντανούμμιον Ιουστινιανού Α (527 565) με το μονόγραμμα της πόλης. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 160. Εικ. 3: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: ανώνυμος φόλλις που φέρει το διαγνωστικό αξίας H. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 161. Εικ. 4: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: ανώνυμος ημιφόλλις που φέρει το διαγνωστικό αξίας Δ. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 163. Εικ. 5: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: χάλκινη κοπή Μιχαήλ Γ (842 867). Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 865. Εικ. 6: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: χάλκινη κοπή Βασιλείου Α (867 886). Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 870. Εικ. 7: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: χάλκινη κοπή Λέοντος Στ (886 912). Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 873. Εικ. 8: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: χάλκινη κοπή Ρωμανού Α (920 944). Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 10/11

Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 879. Εικ. 9: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: χάλκινη κοπή Βασιλείου Β (976 1025). Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 890. Εικ. 10: Νομισματοκοπείο Χερσώνος: νόμισμα που φέρει μονόγραμμα Ρ. Grierson, P., Byzantine Coins (London Berkeley Los Angeles 1982), αρ. 882. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 11/11