Νομίσματα Ελασσόνων Ελληνιστικών Βασιλείων

Transcript

1 Περίληψη : Οι νομισματικές κοπές που έθεσαν σε κυκλοφορία οι βασιλείς του Περγάμου, της Βιθυνίας, του Πόντου και της Καππαδοκίας διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη νομισματική κυκλοφορία στη Μικρά Ασία, συμπληρώνοντας τις μείζονες νομισματικές εκδόσεις των Σελευκιδών και του Λυσιμάχου. Από την αρτιότερα χρονολογημένη νομισματική σειρά των αργυρών νομισμάτων στο όνομα του Μιθριδάτη ΣΤ Ευπάτορος διαφαίνεται ότι ο πρωταρχικός ρόλος των νομισμάτων αυτών ήταν η πληρωμή στρατευμάτων η πλειονότητα των στρατευμάτων ωστόσο δεν πληρωνόταν σε νόμισμα. Χρονολόγηση 323 π.χ. Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Γενική επισκόπηση Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (10 Ιουνίου 323 π.χ.), η Μικρά Ασία, σε μεγαλύτερο βαθμό από τα υπόλοιπα τμήματα της γιγάντιας νεόκτητης αυτοκρατορίας, διήλθε μια μακροχρόνια περίοδο στρατιωτικών αναταραχών και πολιτικής αστάθειας. Η νευραλγική της θέση τη μετέτρεψε στο πλέον πρόσφορο πεδίο μάχης για πολλές δεκαετίες. Μόλις μετά το θάνατο του Λυσιμάχου στη μάχη του Κουροπεδίου (281 π.χ.) η περιοχή, που βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των Σελευκιδών, απέκτησε ένα κάπως πιο μόνιμο πολιτικό πλαίσιο. Από νομισματική πλευρά, αξίζει να γίνει αναφορά σε διάφορα σύγχρονα φαινόμενα: από τους θησαυρούς διαφαίνεται ότι οι νομισματικές κοπές στο όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τόσο οι σύγχρονες όσο και οι μετά το θάνατό του, εξακολούθησαν να αποτελούν το κυρίαρχο νόμισμα για περισσότερο από έναν αιώνα. Αυτό δε σημαίνει ότι οι Διάδοχοι η πρώτη γενιά των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή οι μεταγενέστεροι μονάρχες δεν έκοψαν νομίσματα με τους δικούς τους τύπους. Φαίνεται ότι οι νομισματικές κοπές των τελευταίων αποτελούσαν μάλλον περιθωριακό φαινόμενο, σε σύγκριση με τον τεράστιο όγκο των νομισμάτων στο όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Νομίσματα δεν έκοψαν όλοι οι στρατιωτικοί ηγέτες των Ελληνιστικών χρόνων, όπως, για παράδειγμα, ο Ευμένης της Καρδίας. Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται σύνοψη των πληθωρικότερων ή των πιο φημισμένων βασιλικών κοπών της Μικράς Ασίας κατά την Ελληνιστική περίοδο. Από αυτές εξαιρούνται οι μεγάλες κοπές του Λυσιμάχου ή οι σελευκιδικές κοπές, παρά το γεγονός ότι και οι δύο αυτές εκδότριες αρχές έκοψαν νομίσματα στο Πέργαμο, για παράδειγμα. Παραλείψαμε επίσης τα ελάσσονα βασίλεια της Ύστερης ή της Όψιμης Ελληνιστικής περιόδου, όπως η Γαλατία ή η Παφλαγονία. 2. Πέργαμον Ο γιος του Αττάλου Φιλέταιρος εξεγέρθηκε κατά του Λυσιμάχου λίγο πριν από το θάνατο του τελευταίου στο Κουροπέδιο. Έχοντας τον έλεγχο του φρουρίου του Περγάμου και όντας επίτροπος των αμύθητων θησαυρών που είχε αφήσει εκεί ο Λυσίμαχος (9.000 τάλαντα, δηλαδή περισσότερους από 200 τόνους καθαρού αργύρου), κατόρθωσε να συγκροτήσει ένα προσωποπαγές βασίλειο στους ταραγμένους εκείνους χρόνους, αναγνωρίζοντας αρχικά την εξουσία του Σελεύκου. Ο βραχώδης λόφος του Περγάμου, που μέχρι τότε ήταν μια απομακρυσμένη και ασήμαντη τοποθεσία, έγινε για ενάμιση αιώνα η πρωτεύουσα μιας εξαιρετικής δυναστείας και ένα από τα σημαντικότερα κέντρα τέχνης. Στη διάθεσή μας έχουμε έναν αριθμό πολύ διαφορετικών, σύντομων περγαμηνών κοπών: τετράδραχμα που έκοψε ο Σέλευκος μετά τη νίκη του, με εντυπωσιακούς τύπους: μια κεφαλή αλόγου κι έναν ελέφαντα (281 π.χ.) τετράδραχμα Αλεξάνδρου στο όνομα του Σελεύκου, που κόπηκαν από το Φιλέταιρο (περ π.χ.) τέλος, τετράδραχμα του Ευμένη Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 1/5

2 Α, του επόμενου Ατταλίδη βασιλιά, που έφεραν στην εμπρόσθια όψη τη μεγάλη, τραχιά κεφαλή του Φιλεταίρου. Η κεφαλή αυτή διατηρήθηκε πάνω στα νομίσματα για περισσότερο από έναν αιώνα, 1 όπως και η κεφαλή του Πτολεμαίου Α Σωτήρος, του ιδρυτή της δυναστείας των Λαγιδών. Ο Ευμένης Α (περ π.χ.), ο Άτταλος Α (περ π.χ.) και ο Ευμένης Β (περ π.χ.) έκοψαν τα μεγάλα αυτά τετράδραχμα σε ολοένα και λιγότερο σποραδική κλίμακα (με μέσο όρο 1,5 μήτρα εμπροσθοτύπου το χρόνο αρχικά και με περίπου 5 μήτρες το χρόνο στη δεκαετία του 190 π.χ.). Προφανώς η κοπή αυτή, η οποία δεν περιλαμβάνει μικρότερες υποδιαιρέσεις, δεν προοριζόταν για τοπικές ή καθημερινές συναλλαγές. Την ίδια περίοδο τέθηκαν σε κυκλοφορία και άλλες νομισματικές κοπές, πόλεων και βασιλέων. Λίγο μετά τη μάχη της Μαγνησίας (189 π.χ.) και τη συνακόλουθη ειρήνη της Απάμειας (188 π.χ.), που προσδιόρισε την πολιτική που επέβαλε η Ρώμη στην περιοχή, ο Ευμένης Β, που εισήγαγε μια εξαιρετική κοπή με το όνομά του και το πορτρέτο του (περ π.χ.), επέφερε μεταρρυθμίσεις στη νομισματική του πολιτική. Εισήγαγε ένα νέο τύπο νομισμάτων, τα κιστοφορικά: μολονότι το βάρος των νομισμάτων αυτών ισοδυναμούσε μόλις με τα 3/4 του βάρους των αττικών τετραδράχμων, τα δύο νομίσματα λογίζονταν ισότιμης αξίας. Όλοι μάλιστα υποχρεώθηκαν να μετατρέψουν τα μεγαλύτερης αξίας αττικά νομίσματά τους σε αυτό το υπερτιμημένο νόμισμα παρόμοια εξάλλου πρακτική ήταν ήδη σε εφαρμογή στην Αίγυπτο και στη Ρόδο την ίδια περίπου περίοδο. Προφανώς η εφαρμογή κλειστής νομισματικής πολιτικής αυτού του τύπου πρέπει να συνέβαλε στη βελτίωση των εσόδων του βασιλείου Βιθυνία Μετά την κατάρρευση του περσικού κράτους ως αποτέλεσμα της εισβολής του Αλεξάνδρου, παρατηρήθηκε κενό εξουσίας σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας (στα βόρεια κυρίως τμήματα). Επωφελούμενοι από την αστάθεια αυτή, ορισμένοι καιροσκόποι αναγορεύθηκαν βασιλείς. Μεταξύ αυτών, ο Ζιποίτης αναγορεύθηκε βασιλιάς της Βιθυνίας. Ο γιος του Νικομήδης Α (περ π.χ.) έκοψε αργυρές και χάλκινες υποδιαιρέσεις. Ο γιος και διάδοχος του Νικομήδη Ζιαήλας (περ π.χ.) δε γνωρίζουμε να έκοψε αργυρά νομίσματα. Στην πραγματικότητα οι βασιλικές κοπές της Βιθυνίας άρχισαν με τον εγγονό του Προυσία Α (περ π.χ.), ο οποίος θεωρείται ο σημαντικότερος βασιλιάς της δυναστείας. Κατά τη βασιλεία του τελευταίου ο Πύρρος, μετά την ήττα του από τους Ρωμαίους, προσέφυγε στη βιθυνική αυλή. Η βιθυνική δυναστεία χαρακτηρίζεται από την απρόσκοπτη διαδοχή πατέραγιου καθ όλη τη διάρκειά της. Από νομισματικής πλευράς, οι τελευταίοι βασιλείς (Νικομήδης Β, Νικομήδης Γ και Νικομήδης Δ ) έκοψαν χρονολογημένα αργυρά τετράδραχμα (που τοποθετούνται στο 149 π.χ., αλλά αντιστοιχούν στο φθινόπωρο του 297 π.χ. βάσει του τοπικού χρονολογικού συστήματος), στο όνομα και με το πορτρέτο του Νικομήδη (Α ). Ο νομισματικός αυτός τύπος κυκλοφόρησε για περισσότερα από 70 χρόνια Πόντος Παρόμοια ήταν η διαχρονική εξέλιξη και του βασιλείου του Πόντου. Ο πρόγονος αυτού που αναδείχθηκε στη μιθριδατική δυναστεία ήταν ένας δυνάστης από την Κίο στην Προποντίδα, ο οποίος υποστήριζε ότι είχε περσική καταγωγή. Δεν είναι περίεργο το ότι δεν έχουμε στη διάθεσή μας κανένα νόμισμα των δύο πρώτων βασιλέων (Μιθριδάτης Α και Αριοβαρζάνης), καθώς ο εκχρηματισμός της οικονομίας στην περιοχή του Πόντου ήταν για μεγάλο διάστημα πολύ περιορισμένος. Γνωρίζουμε ότι τρεις μόλις πόλεις από ολόκληρη την ακτή της Μαύρης θάλασσας ανατολικά της Αμάστριδος έκοψαν νομίσματα πριν από το τέλος του 2ου αι. π.χ.: η Σινώπη, η Αμισός και η Τραπεζούντα. Και σίγουρα στην αρχή της Ελληνιστικής περιόδου οι πόλεις αυτές δεν έκοψαν χάλκινα νομίσματα παρά μόνο μεγάλες αργυρές υποδιαιρέσεις, προφανώς για την κάλυψη στρατιωτικών εξόδων. Συγκριτικά με τη Βιθυνία, τόσο οι κοπές βασιλέων όσο και αυτές των πόλεων ήταν, μέχρι την εποχή του Μιθριδάτη ΣΤ Ευπάτορος, πολύ περιορισμένες και ακατάλληλες για την κάλυψη καθημερινών συναλλαγών. Τα πρώτα νομίσματα των βασιλέων του Πόντου ήταν χρυσοί στατήρες με τους τύπους του Αλεξάνδρου και με το όνομα του Μιθριδάτη (Β ή Γ, περ. 220 π.χ.). Είναι ενδιαφέρον το ότι παρουσιάζουν ακριβώς τους ίδιους συνδυασμούς συμβόλων με αυτούς στα αργυρά νομίσματα της Αμισού, ενός νομισματοκοπείου που χρησιμοποιήθηκε από σατράπες την περίοδο της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας. Οι επόμενοι βασιλείς, ο Φαρνάκης (περ π.χ.) και ο Μιθριδάτης Δ (περ Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 2/5

3 π.χ.), έκοψαν νομίσματα με εξαιρετικά πορτρέτα τους αποδοσμένα με εξεζητημένο ρεαλισμό. Έκπληξη προκαλεί το ότι από τη μακρά περίοδο βασιλείας του Μιθριδάτη Ε (περ π.χ.) σώζεται μόνο ένα νόμισμα, εάν μάλιστα λάβουμε υπόψη τις εξελίξεις κατά την περίοδο αυτή. Η σημαντικότερη προσωπικότητα της δυναστείας είναι προφανώς ο Μιθριδάτης ΣΤ Ευπάτωρ, ο επονομαζόμενος Μέγας (περ π.χ.). Το γεγονός ότι το νόμισμα που έθεσε σε κυκλοφορία χρονολογείται με πρωτοφανή ακρίβεια [ανά έτος (ακολουθώντας το βιθυνικό ημερολόγιο) και ανά μήνες!] μας επιτρέπει, περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση την περίοδο αυτή, να μελετήσουμε το ρυθμό της νομισματικής παραγωγής. Το συμπέρασμα μπορεί εν συνόψει να διατυπωθεί ως εξής: ο όγκος των νομισματικών κοπών προοριζόταν όντως για την πληρωμή στρατευμάτων, ωστόσο τα περισσότερα στρατεύματα δεν αμείβονταν σε νόμισμα. Απλώς δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία και πρέπει να αποδώσουμε το φαινόμενο αυτό στην περιορισμένη χρήση νομίσματος. Στην περίπτωση αυτή οι μισθοφόροι πρέπει να ήταν οι προφανέστεροι αποδέκτες πληρωμών σε νόμισμα κατά την Ελληνιστική περίοδο. 5. Καππαδοκία Η ιδιαίτερα στρατηγική θέση της Καππαδοκίας δεν επέτρεπε στους καιροσκόπους να εγκατασταθούν στην περιοχή χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Παρ όλα αυτά, στη δεκαετία του 330 π.χ., και με τις προσπάθειες των γιων και εγγονών του Αριαράθη, τελευταίου Πέρση σατράπη της Καππαδοκίας, έγινε δυνατό να αναδυθεί έπειτα από μισό αιώνα αναταραχών ένα ανεξάρτητο βασίλειο υπό την επίβλεψη των Σελευκιδών βασιλέων. Σε αντίθεση με τους περισσότερους από τους υπόλοιπους βασιλείς (συμπεριλαμβανομένων αυτών του Περγάμου, της Βιθυνίας ή του Πόντου), τα πρώτα νομίσματα που έκοψαν οι Καππαδόκες ηγεμόνες ήταν χάλκινα (Αριαράμνης και Αριαράθης Γ ). Ο σκοπός των περιορισμένων αυτών κοπών παραμένει αινιγματικός. Οι διάδοχοί τους έκοψαν αργυρά νομίσματα, κυρίως δραχμές και σπανιότερα τετράδραχμα αυτό είναι ακόμη ένα ειδοποιό στοιχείο των καππαδοκικών βασιλικών νομισματοκοπιών Βλ. Westermark, U., Das Bildnis des Philetairos von Pergamon. Corpus der Münzprägung (Stockholm 1960). 2. Βλ. Le Rider, G., La politique monétaire du royaume de Pergame après 188, JS (1989), σελ Reinach, T., Essai sur la numismatique des rois de Bithynie, RN (1887), σελ , Βλ. Simonetta, B., The Coinage of the Cappadocian Kings (Typos Monographien zur antiken Numismatik 2, Fribourg 1977), και Mørkholm, O., "Some Cappadocian Problems", NC (1962), σελ Βιβλιογραφία : de Callataÿ F., L Histoire des Guerres Mithridatiques vue par les monnaies, Louvain-la-Neuve 1997 Simonetta Β., The Coinage of the Cappadocian Kings, Fribourg 1977, Typos Monographien zur antiken Numismatik 2 Boehringer C., Zur Chronologie mittelhellenistischer Münzserien, v.chr., Berlin 1972, AMUGS 6 de Callataÿ F., Depeyrot G., Villaronga L., L argent monnayé d Alexandre le Grand à Auguste, Bruxelles 1993 Davis N., Kraay C.M., The Hellenistic Kingdoms. Portrait coins and history, London 1973 Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 3/5

4 Westermark U., Das Bildnis des Philetairos von Pergamon. Corpus der Münzprägung, Stockholm 1960 Bauslaugh R., "The unique portrait tetradrachm of Eumenes II", ANSMN, 27, 1982, Le Rider G., "La politique monétaire du royaume de Pergame après 188", JS, 1989, Le Rider G., "Les tétradrachmes attalides au portrait de Philétaire", Nilsson, H. (επιμ.), Florilegium Numismaticum. Studia in Honorem U. Westermark Edita, Stockholm 1992, Le Rider G., "Sur un aspect du comportement monétaire des villes libres d Asie Mineure occidentale au IIe siècle", Bresson, A. et al. (επιμ.), Les cités d Asie Mineure occidentale au IIe siècle av. J.-C., Bordeaux 1999, Mørkholm O., "Some Cappadocian Problems", NC, 1962, Mørkholm O., Early Hellenistic Coinage from the Accession of Alexander to the Peace of Apamea B.C., Cambridge 1991 Nicolet-Pierre H., "Monnaies de Pergame", G. Le Rider et al. (επιμ.), Kraay-Mørkholm Essays, Louvain-la- Neuve 1989, Reinach T., "Essai sur la numismatique des rois de Bithynie", RN, 1887, , Westermark U., "The portrait coin of Eumenes II of Pergamon", Fischer, T. Ilisch, P. (επιμ.), LAGOM. Festschrift für Peter Berghaus, Münster 1981, Δικτυογραφία : Coins from the Hellenistic Kingdoms Γλωσσάριo : δραχμή, η 1. Αρχαίο ελληνικό νόμισμα. 2. Αρχαία μονάδα βάρους ίση περίπου με το 1/400 της οκάς (3,89 γραμμάρια) ή το 1/8 της ουγγιάς. θησαυρός, ο (1. αρχιτεκτονική, 2. νομισματική) 1. Ναόσχημο οικοδόμημα αναθηματικού χαρακτήρα, που το ανήγειραν οι διάφορες πόλεις σε μεγάλα ιερά (Δελφοί, Ολυμπία, Δήλος), το οποίο προοριζόταν για τη φύλαξη των πολύτιμων αφιερωμάτων των πόλεων και των μικρών αναθημάτων των πολιτών τους. 2. Κλειστό σύνολο ευρημάτων, συνήθως νομισμάτων ή μεταλλικών αντικειμένων. σατράπης, ο Ο τίτλος είχε την έννοια του αντιπροσώπου του Πέρση βασιλιά και στην περσική γλώσσα χρησιμοποιούνταν ευρύτατα. Στους αρχαίους συγγραφείς ο όρος προσδιορίζει συνήθως έναν αξιωματούχο του περσικού κράτους που έχει την ανώτατη πολιτική και στρατιωτική εξουσία στη διοικητική του περιφέρεια, τη σατραπεία. Στα Ελληνιστικά χρόνια ο Μέγας Αλέξανδρος εισήγαγε το θεσμό στην οργάνωση της αυτοκρατορίας του στην Ανατολή. Τη Ρωμαϊκή περίοδο με τον ίδιο όρο δηλώνεται το κληρονομικό αξίωμα του Aρμένιου ευγενή, κυβερνήτη αρμενικού κλίματος (καντόνι, ιστορικογεωγραφική ενότητα), που στις αρμενικές περιοχές εντός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ασκούσε περιορισμένη εξουσία υπό την επικυριαρχία του Ρωμαίου αυτοκράτορα. στατήρας, ο Ο όρος στατήρας χρησιμοποιήθηκε σε αρκετά μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου για να δηλώσει είτε μια σταθερή μονάδα βάρους είτε το σημαντικότερο νόμισμα σε πολύτιμο μέταλλο (χρυσός, άργυρος, ήλεκτρο) ενός συστήματος. Το ακριβές βάρος και συνακόλουθα η τιμή του στατήρα διέφεραν σημαντικά από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με το σταθμητικό κανόνα που ίσχυε. Για το λόγο αυτό ήταν απαραίτητο κάθε στατήρας να προσδιορίζεται με το όνομα της αρχής που τον εξέδωσε (π.χ. αιγινητικός, αττικός, βοιωτικός, κορινθιακός). τάλαντο, το Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 4/5

5 Νομισματική μονάδα. Το αργυρό τάλαντο ισοδυναμούσε με 60 μνες ή δραχμές. Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 5/5