Το Αϊβαλί του Κόντογλου και του Yorulmaz: Η προσφυγική ταυτότητα στην ελληνική και τουρκική λογοτεχνία* Fahrettin Cengizalp Gözde Alkan Η ανταλλαγή του 1923 µεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας επηρεάζει δραµατικά τους ανθρώπους, καθώς είναι αναγκασµένοι να εγκαταλείψουν τον γενέθλιο τόπο χωρίς τη θέλησή τους. Με τη συµφωνία αυτή λαµβάνεται µια ιστορική απόφαση για την τύχη των Ελλήνων και των Τούρκων. Αµέσως µετά, η «προσφυγιά» γίνεται κεντρικό θέµα της ελληνικής λογοτεχνίας, ενώ στην τουρκική εµφανίζεται αρκετά αργότερα. Η µυθοποίηση της ανταλλαγής και των επιπτώσεών της καθυστερούν στην τουρκική λογοτεχνία εξαιτίας των ιστορικών και πολιτικών συνθηκών που επικρατούν τότε. Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι µια τραγωδία για την Ελλάδα ενώ για την Τουρκία, ο αντίστοιχος Πόλεµος της Ανεξαρτησίας, είναι ένας θρίαµβος που σηµατοδοτεί την έναρξη του σύγχρονου έθνουςκράτους. Έτσι, η ελληνική λογοτεχνία στρέφεται τάχιστα στα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και του ξεριζωµού. Η πεζογραφία της λεγόµενης γενιάς του 30 επικεντρώνεται στο παραπάνω ιστορικό πλαίσιο. Πεζογράφοι µε καταγωγή από την Μικρασία, όπως ο Φώτης Κόντογλου, εµπνέονται κυρίως από τον τόπο καταγωγής τους και ο χρόνος της µυθιστορηµατικής δράσης δεν απέχει πολύ από τον χρόνο της συγγραφής. Την ίδια περίοδο το κυρίαρχο θέµα στην τουρκική λογοτεχνία είναι η νίκη εναντίον των ιµπεριαλιστικών δυνάµεων. Στα πρώτα χρόνια της Τουρκικής Δηµοκρατίας η λογοτεχνία ενστερνίζεται την ιδεολογία του νεοσύστατου κράτους και προσπαθεί να συµβάλει στη συγκρότηση της τουρκικής εθνικής ταυτότητας 1. Έως τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο το ζήτηµα της «προσφυγιάς» σχεδόν απουσιάζει. Στη συνέχεια απασχολεί περισσότερο ή λιγότερο µια µικρή οµάδα Τούρκων συγγραφέων 2. Ένας από αυτούς είναι ο Ahmet Yorulmaz 3. Στο έργο του ασχολείται συστηµατικά µε την ανταλλαγή και τη ζωή των προσφύγων µετά τη µοιραία µετανάστευση, ζητήµατα που σταδιακά κερδίζουν έδαφος στην τουρκική λογοτεχνία 4. *Ευχαριστούµε θερµά τον κ. Θανάση Β. Κούγκουλο, διδάσκοντα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Trakya Üniversitesi, για τη πολύπλευρη βοήθειά του. 1 Για την ιστορία της σύγχρονης τουρκικής λογοτεχνίας βλ. Α. Özkırımlı, Çağdaş Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir 1996. 2 Βλ. και Η. Μήλλας, «The Exchange of Populations in Turkish Literature}}, στο R. Hirschon (επιµ.), Crossing The Aegean, Part III, Berghahn Books, New York 2003, σσ. 221-227. 3 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε τον Ahmet Yorulmaz βλ. H. Millas, Türk Romanı ve "Öteki", Ulusal Kimlikte Yunan imajı, Sabancı Üniversitesi, Detay Basım Ltd., İstanbul 2000, σ. 197. 4 D. Demirözü, "The Other Woman's Choice: an alternative approach to the other society's woman throught the analysis of Greek and Turkish heroines in Nikos Kazantzakis's and Ahmet Yorulmaz's work", στο K. Papatheu (επιµ.), Creci e Turchi. Appunti fra letteratura, musica e storia, Bonanno, Acireale - Roma 2007, σσ. 79-115. 1
Με βάση τις αρχές της συγκριτικής γραµµατολογίας µελετούµε τη συλλογή αφηγηµάτων του Φώτη Κόντογλου Το Αϊβαλί η πατρίδα µου (1962) και το µυθιστόρηµα του Ahmet Yorulmaz Kuşaklar ya da Ayvalık Yaşantısı - Γενιές ή η Ζωή στο Αϊβαλί (1999). Και τα δύο βιβλία αναφέρονται στο Αϊβαλί. Ο Κόντογλου περιγράφει τη ζωή των Ρωµιών πριν την αναγκαστική φυγή και ο Yorulmaz την έλευση των Τούρκων προσφύγων στον τόπο που εγκαταλείπουν οι Ρωµιοί. Ο χώρος είναι κοινός, η εµπειρία της προσφυγιάς επίσης, αλλά µε αντίστροφη κίνηση. Ο Κόντογλου απεικονίζει το ελληνικό Αϊβαλί, σχολιάζει τα επαγγέλµατα των κατοίκων του, τον εθιµικό τους κύκλο, τον οδυνηρό ξεριζωµό και παραθέτει µια ενδιαφέρουσα εικόνα για τον Τούρκο ως Άλλο. Ο Yorulmaz, πρόσφυγας δεύτερης γενιάς, εστιάζει στην ανταλλαγή των πληθυσµών και στην περίοδο που την ακολουθεί, δραµατοποιώντας τη δύσκολη επιβίωση και για τις δύο πλευρές. Η πόλη του Αϊβαλιού βρίσκεται στα βορειοανατολικά παραλία του Αιγαίου και, σύµφωνα µε τη λογοτεχνική περιγραφή του Κόντογλου και του Yorulmaz, χαρακτηρίζεται από την αρµονία του φυσικού της περιβάλλοντος, τη µοναδική ατµόσφαιρα που δηµιουργούν οι κάτοικοι της πόλης και έναν ανεπανάληπτο συνδυασµό του µπλε και του πράσινου. Το σηµαντικό ιστορικό της παρελθόν αποτελεί µία από τις πλέον θεµελιώδεις συνιστώσες της µυθοποίησής της και από τους δύο. Κατά την ανταλλαγή, οι Έλληνες του Αϊβαλιού και του Μοσχονησίου µεταναστεύουν στην Ελλάδα, κυρίως στη Λέσβο, και εγκαθίστανται εκεί Τούρκοι που προέρχονται από την Κρήτη, τη Λέσβο και ελάχιστοι από τη Ρούµελη. Ο Κόντογλου περιγράφει τον τόπο του και τη σχέση του χριστιανικού µε το µουσουλµανικό στοιχείο ως εξής: Τ' Αϊβαλί ήτανε µια πολιτεία κάµποσο µεγάλη, γιατί είχε σαράντα χιλιάδες, όλο Έλληνες. Τούρκους ντόπιους δεν είχανε, µονάχα όσοι ήτανε υπάλληλοι στο Διοικητήριο, στην Αστυνοµία και στο Κουµέρκι, δηλαδή στο Τελωνείο. Οι κακόµοιροι ήτανε τόσο µαλακοί, που δεν τούς λογάριαζε κανένας, και µιλούσανε στους έλληνες σα να 'τανε αφεντικά τους 5. Από την άλλη, ο Yorulmaz απεικονίζει η φύση και τα ελληνικά µνηµεία του φιλόξενου τόπου που δέχτηκε τους Τούρκους της Κρήτης: 5 Φ. Κόντογλου, Το Αϊβαλί η πατρίδα µου, Εκδ. Αγκύρα, Αθήνα 2009 (πρώτη έκδοση: Αθήνα 1962), σ. 181. 2
Το νησί του Tavuk 6, το στενό στο Ταλιάνι µπροστά στο Μοσχονήσι, η σχεδία που µετακινεί τους ανθρώπους και τα ζώα στο στενό που λέγεται Ντουλάπι- το πέτρινο µοναστήρι και το νησί που είναι γνωστό ως Taşlı Manastır ή Tımarhane Adası, δηλαδή Αγιά- Παρασκευή 7 Τόσο ο Κόντογλου όσο και ο Yorulmaz αντλούν τη θεµατολογία των έργων τους από την ανταλλαγή, την υποχρεωτική µετανάστευση, τον πόνο και την αγάπη για την πατρίδα που χάνεται µέσα στη δίνη του πολέµου. Κατά τον Κόντογλου οι πρόσφυγες από το Αϊβαλί ποτέ δεν ξέχασαν τις συνήθειες του γενέθλιου τόπου στη νέα πατρίδα τους. Στον Yorulmaz, ο ήρωας Hasanaki συζητά µε την Κυρά Μαριγώ από την Κρήτη, η οποία έρχεται ως επισκέπτρια στο Αϊβαλί. Οι δύο πρώην συµπατριώτες αναζητούν τους υπαίτιους της οδυνηρής ανταλλαγής. Ο Hasanaki αισθάνεται απέραντη θλίψη για τον εκτοπισµό του και λαχτάρα για την περασµένη ζωή του στο αγαπηµένο νησί. Και για τους δύο συγγραφείς ο πόλεµος επιδρά πάνω στους ανθρώπους. Κανείς δεν είναι από τη φύση του κακός αλλά το πολεµικό κλίµα τον εξαγριώνει. Για τον Κόντογλου αυτό συνέβη µε τους Τούρκους: Οι Τούρκοι είναι καλοί και πονόψυχοι από φυσικό τους, πλην ο πόλεµος είναι σαν µια αρρώστια που χτυπά και τους καλούς και τους κακούς και τους αγριεύει. (σ.299) Η αφήγηση δεν µεταφέρει µόνο την αίσθηση της αγάπης και της λαχτάρας για την πατρίδα. Εστιάζει και στα δραµατικά γεγονότα της περιόδου. Για παράδειγµα, ο Κόντογλου αναφέρεται στις δύσκολες µέρες του 1922: Ήτανε Δεκαπενταύγουστος που φύγαµε από την Ανατολή και γινήκαµε από τότε πρόσφυγες, 14Αυγούστου 1922. (σ. 301) Στα 1922, σαν γίνηκε ο καταραµένος ο διωγµός, πέρασε στα ελληνικά τα µέρη κι ο µπαρµπα-γιαννακός. Ίσαµε που πέθανε, δεν αλλάξανε µηδέ τα σαλβάρια του, µηδέ το φέσι του, µηδέ τα τσουράπια του. Μα το πιο παράξενο είναι, που πήγε και τα κονόµησε κείνα τα παπούτσια, τις πάπιες, που σκανταλίζανε τους Παλιοελλαδίτες. (σ. 288) 6 Η ελληνική ονοµασία του νησιού είναι Τ' Αγιού-Γιαννιού ή Μπαγίρα. 7 A.Yorulmaz, Kuşaklar ya da Ayvalık Yasantısı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2004 (πρώτη έκδοση: Geylan Kitabevi, İstanbul 1999), σ. 6. Η µετάφραση των τουρκικών παραθεµάτων έγινε από την G. Alkan.
Ρωµιούς: Για τον Yorulmaz, αντίστοιχα, ο πόλεµος δηµιούργησε επεκτατικές τάσεις στους Κυρ-Hasan, έχεις πράγµατα που νοσταλγείς από την Κρήτη; Βεβαίως... Όσο θυµάµαι, καίγεται το σπλάχνο µου. Το χωριό µου, από την πλευρά του ποτάµου που παίξαµε, τον κήπο µας... Ακόµη και το νερό που ήπια! Τα Χανιά που µεγάλωσα... Κυρία Μαριγώ, ο πόνος µου είναι τόσο µεγάλος που θέλω να πω µια παλιά κατάρα για τους ανθρώπους που µας έδιωξαν από την πατρίδα µας. Θα το επαναλάβω, αλλά µη σε πειράξει, λέω γι' αυτούς- για τα παιδιά τους, για τα εγγόνια τους να ταλαιπωρηθούν σ' αυτόν τον κόσµο! Λάθος είναι αυτό που σκέφτεσαι! Πρώτα, αν οι Ρωµιοί της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας δεν υποστήριζαν την Ελλάδα για να καταπατήσει τη Μικρασία µε τη βοήθεια της Δύσης, κι αν δεν έβαζαν την ελληνική σηµαία, δεν θα υπήρχε ανταλλαγή πληθυσµών- θα συνυπήρχαν άνετα µε την ταυτότητα του χριστιανού ορθόδοξου Ρωµιού.. (σ. 199-200) Πέρα από τις όποιες πολιτικές προεκτάσεις, σηµασία έχει ότι τα προβλήµατα τα προκαλεί ο πόλεµος και όχι το αντίθετο, καµία από τις δύο πλευρές δεν κατηγορείται ουσιαστικά ότι έχει φιλοπόλεµη ψυχοσύνθεση. Η εικόνα του Τούρκου στον Κόντογλου κατά βάση είναι θετική. Μερικές φορές όµως ανεβαίνει στην επιφάνεια ένα είδος πικρίας, ανάλογο µ' αυτό που σηµειώνεται στον Yorulmaz, όταν επιχειρεί να επιµερίσει την ευθύνη για την ανταλλαγή. Η πικρία είναι ως ένα βαθµό αναµενόµενη λόγω των τραγικών ιστορικών γεγονότων που ξεπερνούν τους ανθρώπους. Έτσι, κάποιες στιγµές ο Ρωµιός αισθάνεται αδικηµένος: Οι χαραµοφάγοι πήρανε τα χωράφια, πήρανε τ' αµπέλια, δεν αφήσανε γης µηδέ για µνηµούρι. Έτσι είναι ο νόµος του πόλεµου για τον Τούρκο. (σ. 18) Και τα δύο έθνη, στα εξεταζόµενα κείµενα, µε αρκετά ήπιο αλλά ξεκάθαρο τρόπο προσπαθούν να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Ο Κόντογλου, εντούτοις, είναι λάτρης της Ανατολής. Η Ανατολή εκ των πραγµάτων εµπεριέχει τους Τούρκους κι εποµένως αυτό και µόνο απαλύνει τις διαφορές. Ο τόπος σφραγίζει και αναζωογονεί ηθικά τους ανθρώπους του: 4
Στεριανοί και θαλασσινοί είχανε την Ανατολή για βλογηµένη, γιατί εκεί γεννήθηκε ο Χριστός, κι από κει βγαίνει ο ήλιος, κι όσοι άνθρωποι γεννιούνται στην Ανατολή, είναι βλογηµένοι, Έλληνες και Τούρκοι. (σ. 107) Στον Yorulmaz η κατάσταση είναι περίπου ίδια. Οι ήρωές του επιζητούν την ειρήνη αλλά θεωρούν πως οι Έλληνες δεν στηρίζουν όσο πρέπει µια τέτοια προοπτική. Ο Hasanaki παρατηρεί στη ελληνίδα φίλη του: Αντιστέκεστε στην λέξη Istanbul και λέτε Κωνσταντινούπολη... Αν συνεχίσετε έτσι, πες µου πώς οι πόλεµοι θα τελειώσουν, πώς θα ειρηνεύουµε. Έλα, πες µου... (σ. 206) Η ελληνίδα φίλη ως πρόσωπο είναι οπωσδήποτε θετικό. Εξάλλου έχει ερωτικό δεσµό µε τον κεντρικό Τουρκοκρητικό ήρωα, τον Hasanaki. Η διάπλαση του χαρακτήρα της όµως δεν είναι απαλλαγµένη από στερεοτυπικές αντιλήψεις, που προβάλλει ο Τούρκος για τον Έλληνα. Ωστόσο, ο Hasanaki είναι πάνω απ' όλα ειρηνιστής και παλεύει για την ειρήνη. Εννοείται ότι και ο Yorulmaz είναι ειρηνιστής. Όταν µας παραχώρησε ευγενικά µια συνέντευξη µε την ευκαιρία της παρούσας µελέτης, τόνισε: Θέλω να ζήσω µες στα εθνικά σύνορα χωρίς πόλεµο και ειρηνικά µε τους ανθρώπους από οποιαδήποτε φυλή. Η προσφυγική ταυτότητα στην ελληνική και τουρκική λογοτεχνία είναι ένα ειδικότερο θέµα της εικόνας του Έλληνα και του Τούρκου στην λογοτεχνία της άλλης όχθης. Οι προθέσεις και από τις δύο λογοτεχνίες είναι έντιµες. Ωστόσο, η πληγωµένη ιστορική µνήµη και η πολιτική φόρτιση δυσκολεύουν την αβίαστη προσέγγιση, τουλάχιστον τη δυσκολεύουν πολύ περισσότερο απ' ότι σ' ένα ερωτικό µυθιστόρηµα, όπως αυτά που εµφανίστηκαν πρόσφατα και στις δύο χώρες 8. Ο Κόντογλου έζησε µαζί µε τους Τούρκους και είναι σίγουρο ότι τους γνωρίζει καλά. Το ίδιο ισχύει και για τον Yorulmaz, ο οποίος επιπλέον είναι ένας από τους σηµαντικότερους µεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα. Φυσικά η εικόνα για τον Άλλο, Έλληνα ή Τούρκο, στη λογοτεχνία µε προσφυγική θεµατολογία, σύµφωνα τουλάχιστον µε τα δύο παράλληλα έργα του Κόντογλου και του 8 Σε ό,τι αφορά την ελληνική πεζογραφία για τη σταδιακή µετάβαση από την εικόνα του Τούρκου ως εχθρού στην θετική του απεικόνιση βλ. Θ. Β. Κούγκουλος, «Τα Γιάννινα της οθωµανικής περιόδου στη σύγχρονη πεζογραφία: Η εικόνα του Τούρκου συµπολίτη», Ταυτότητες στον ελληνικό κόσµο (από το 1204 έως σήµερα), Α' Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Γρανάδα 9-12 Σεπτεµβρίου 2010, υπό δηµοσίευση.
8 Yorulmaz, δεν είναι αρνητική ούτε δυσφηµιστική. Αλλά, από την άλλη, πιστεύουµε ότι δεν έχει παραµεριστεί εντελώς κάθε στερεότυπο ή προκατάληψη.