ΚΑΤ ΕΠΙΛΟΓΗΝ ΜΑΘΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ I&II Τομέας Βασικών Ιατρικών Επιστημών, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ

ΚΑΤ ΕΠΙΛΟΓΗΝ ΜΑΘΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ I&II Τομέας Βασικών Ιατρικών Επιστημών, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ Υπεύθυνος μαθήματος: Αναπλ. Καθηγητής Θ.Κ. Πίτσιος Διδάσκοντες: Θ. Πίτσιος, Κ. Μερδενισιάνος (ΠΔ 407/80), Β. Ζαφείρη (ΠΔ 407/80) και W. Henke (Socrates/Erasmus) Διδασκαλία αμφιθεάτρου Η επανασύσταση του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας, ως κατ επιλογήν υποχρεωτικού μαθήματος, έγινε το 1985 με ευθύνη του υπογράφοντος. Την περίοδο 1985-2002 το μάθημα διδάχτηκε ανελλιπώς με μεγάλη συμμετοχή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής (κατά προσέγγιση 300-500 φοιτητές ανά ακαδημαϊκό έτος), με παράλληλη διάθεση πανεπιστημιακών σημειώσεων από τον υπεύθυνο του μαθήματος. Από το ακαδημαϊκό έτος 2002-2003, η ύλη του μαθήματος αναβαθμίστηκε και μοιράστηκε σε δύο νέα κατ επιλογήν υποχρεωτικά μαθήματα, ως ακολούθως: Α) Φυσική Ανθρωπολογία Ι (Εξέλιξη του Ανθρώπου), μάθημα διδακτέο στο χειμερινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους, και Β) Φυσική Ανθρωπολογία ΙΙ (Σκελετική και Πληθυσμιακή Ανθρωπολογία), μάθημα διδακτέο στο εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους. Παράλληλα έγινε δυνατή η συγγραφή και διάθεση εξειδικευμένου και σύγχρονου συγγράμματος Ανθρωπολογίας για τους φοιτητές του μαθήματος (Θ.Πίτσιος, «Εξελικτική Ανθρωπολογία» 2002). Στην περίοδο αυτή (2002-2010), ο αριθμός των φοιτητών που συμμετείχαν στο μάθημα, ανά ακαδημαϊκό έτος, κυμάνθηκε μεταξύ 250 και 300 ατόμων. 600 500 400 300 Αριθμός φοιτητών 200 100 0 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007 2010 (1986-2009,) Αριθμός ενεργών φοιτητών στο κατ επιλογήν μάθημα της Φυσικής Ανθρωπολογίας 1

Εκπαιδευτικές δραστηριότητες Στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας, πέρα από τις προβλεπόμενες διαλέξεις αμφιθεάτρου, και τις συναφείς εργαστηριακές ασκήσεις, έχει διοργανωθεί σημαντικός αριθμός προπτυχιακών και μεταπτυχιακών εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, όπως: >Εργαστηριακές ασκήσεις >Προπτυχιακές πρακτικές εργασίες >Εκπαιδευτικές εκδρομές >Ερευνητικές αποστολές >Προπτυχιακά και μεταπτυχιακά σεμινάρια >Εκπόνηση διδακτορικών διατριβών >Επιστημονικά συμπόσια >Διεθνή συνέδρια >Συμμετοχή στο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό πρόγραμμα Socrates/Erasmus Εργαστηριακές ασκήσεις Από το 1989 μέχρι σήμερα, η από αμφιθεάτρου διδασκαλία του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας συμπληρώθηκε με εργαστηριακές ασκήσεις Πληθυσμιακής Γενετικής (αχρωματοψίας, γευστικής ικανότητας PTC και δερματογλυφικών γνωρισμάτων), Σκελετικής Ανθρωπολογίας (Προσδιορισμού βιολογικής ηλικίας, διάγνωσης φύλου και παλαιοπαθολογικών ευρημάτων) και Εξελικτικής Ανθρωπολογίας (προσδιορισμός βιολογικού είδους). Εκπαιδευτικές εκδρομές 26-28.7.1997, Εκπαιδευτική εκδρομή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής σε παλαιοανθρωπολογικές θέσεις της Λακωνίας, στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 27-28.9.1998, Εκπαιδευτική εκδρομή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής σε παλαιοανθρωπολογικές θέσεις της Μάνης, στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 24-26.5.2002, Εκπαιδευτική εκδρομή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής σε παλαιοανθρωπολογικές θέσεις της Ναυπλίας, της Τρίπολης και της Σπάρτης, στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 22-28.5.2003, Εκπαιδευτική εκδρομή σε οικισμούς του Σουλίου και της ευρύτερης περιοχής, στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 20-22.5.2005, Εκπαιδευτική εκδρομή στο σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα, στα πλαίσια του μαθήματος επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 8-10.5.2006, Εκπαιδευτική εκδρομή Νότιας Πελοποννήσου. Επίσκεψη παλαιοανθρωπολογικών θέσεων της Λακωνίας, στα πλαίσια του μαθήματος επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας. 14-17.11.2008, Εκπαιδευτική εκδρομή σε θέσεις ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος της Κεντρικής και βόρειας Ελλάδας, στα πλαίσια του μαθήματος επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας. Εκπαιδευτικές αποστολές 1-14.5.1995, Επιτόπιες εργασίες παλαιοανθρωπολογικής ανασκαφής Αγίου Ιωάννη στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, με τη συμμετοχή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ. 18-25.8.96, Ανθρωπολογική μελέτη πληθυσμιακού δείγματος Βλάχων, στο Κεφαλόβρυσο Πωγωνίου, με τη συμμετοχή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ. 2

15-18.5.1997, Εξέταση οστών νεκρικών καύσεων σε παλαιοανθρωπολογική ανασκαφή της αρχαίας Μεσσήνης, με τη συμμετοχή φοιτητών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ 2003-2006, Ανασκαφή και μελέτη σκελετικών ευρημάτων του αρχαίου Καιάδα, με τη συμμετοχή συνεργατών του Ανθρωπολογικού Μουσείου και μεταπτυχιακών σπουδαστών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ Ερευνητική ομάδα στην είσοδο του σπηλαιοβαράθρου του Καιάδα 2005-2008: Ανασκαφή και μελέτη σκελετικών ευρημάτων Πρωτοελλαδικού νεκροταφείου Αστεριών Γλυφάδας, με τη συμμετοχή συνεργατών του Ανθρωπολογικού Μουσείου και μεταπτυχιακών σπουδαστών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ 20-22.1.2008: Επίσκεψη αρχαιολογικού μουσείου και ανασκαφής Προϊστορικού και Κλασικού νεκροταφείου Πέλλας, Μακεδονίας με τη συμμετοχή μεταπτυχιακών σπουδαστών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ 21.1.2008: Επίσκεψη εργαστηρίου και αρχαιολογικού μουσείου των βασιλικών τάφων της Βεργίνας, με τη συμμετοχή μεταπτυχιακών σπουδαστών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ Διοργάνωση φοιτητικών συμποσίων 25.4.1999, 1ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. Παλιό Πανεπιστήμιο-Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πλάκα 29.9.2002, 2η Επιστημονική Συνάντηση φοιτητών Ανθρωπολογίας. Παλιό Πανεπιστήμιο-Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πλάκα 22.11.2003, 3ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών 6.6.2006, 4ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. Αίθουσα Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών 3

12.4.2008, 5ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. Αθήνα, Λαϊκό Πανεπιστήμιο 15.11.2008, 6ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. Κομοτηνή, Δημοκρίτειο Πανεπ. Θράκης 17.1.2009, 7ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας (συνέχεια Κομοτηνής. Αθήνα, Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων Αττικής Διοργάνωση μεταπτυχιακών Σεμιναρίων Εαρινό Εξάμηνο 2000-2001: Μεταπτυχιακό σεμινάριο Φυσικής Ανθρωπολογίας, με ακροατές και εκτός της Ιατρικής Σχολής Αθηνών Χειμερινό εξάμηνο 2004-2005: Μεταπτυχιακό σεμινάριο Ανθρωπολογικής Μεθοδολογίας, με ακροατές και εκτός της Ιατρικής Σχολής Αθηνών Χειμερινό εξάμηνο 2004-2005: Μεταπτυχιακό σεμινάριο Ανθρωπολογικής Μεθοδολογίας, με ακροατές και εκτός της Ιατρικής Σχολής Αθηνών Εαρινό εξάμηνο 2006-2007: Προπτυχιακό σεμινάριο Παλαιοπαθολογίας για φοιτητές της Ιιατρικής Σχολής Εαρινό εξάμηνο 2007-2008: Προπτυχιακό σεμινάριο Παλαιοπαθολογίας για φοιτητές της ιατρικής Σχολής Εκπόνηση Διατριβών ΜΕΡΔΕΝΙΣΙΑΝΟΥ Κ.: "Η Παλαιοπαθολογική μελέτη του σκελετικού πληθυσμού από το Βυζαντινό νεκροταφείο των Αβδήρων, Θράκη". Ιατρική Σχολή Αθηνών (2004) 4

ΛΑΠΠΑ Ε.: «Βιο-ιατρική ψηφιακή βιβλιοθηκονομία και πληροφόρηση. Διερεύνηση μεθόδων αναζήτησης και ανάκτησης βιο-ιατρικών στοιχείων σε ηλεκτρονική μορφή και αξιοποίηση ψηφιακών ιατρικών και βιολογικών βάσεων δεδομένων». Ιατρική Σχολή Αθηνών (2008) ΖΑΦΕΙΡΗ Β.: «Οδοντική Ανθρωπολογία - Προσδιορισμός βιολογικής ηλικίας σε σκελετικό υλικό και σύγχρονο πληθυσμιακό δείγμα». Ιατρική Σχολή Αθηνών (2008) (υπό εξέλιξη) ΜΑΝΙΑΤΗ Μ.: «Διερεύνηση της διατροφής με τη συνδυασμένη χρήση ισοτοπικών αναλύσεων και μορφολογικών παρατηρήσεων σε αρχαία σκελετικά ευρήματα». Ιατρική Σχολή Αθηνών ΚΡΙΚΩΝΗ-ΚΥΡΙΤΣΗ Β.: «Ιστολογική ανάλυση παλαιοπαθολογικών μεταβολών σε ευρήματα αρχαίου σκελετικού υλικού του Ελλαδικού χώρου». Ιατρική Σχολή Αθηνών ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ Ν.: «Παλαιοπαθολογική μελέτη σε σκελετικούς πληθυσμούς της Μεσαιωνικής Ρόδου». Ιατρική Σχολή Αθηνών ΚΟΛΛΙΑ Μ.: «Τρόφιμα και διαιτητικές συνήθειες στην αρχαία Ελλάδα». Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών ΜΟΥΓΝΑΙ Μ.: «Θεωρία της βιολογικής εξέλιξης και σχέση με το θρησκευτικό στοιχείο». Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών (Σε εξέλιξη) Συμβάσεις εκπαιδευτικού προγράμματος Socrates/Erasmus 1999-2000, Εκπαιδευτική συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου του Mainz (Γερμανία), στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Socrates/Erasmus. 2000-2006, Εκπαιδευτική συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου του Mainz (Γερμανία), στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Socrates/Erasmus. 2007-2010, Ανανέωση εκπαιδευτικής συνεργασίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου του Mainz (Γερμανία), στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Socrates/Erasmus. 2007-2010, Επαιδευτική συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου της Ljubljana (Σλοβενία), στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Socrates/Erasmus. Συνολικά, στην περίοδο 1999-2010, έχουν μετακινηθεί από την Ιατρική Σχολή Αθηνών στην Ιατρική Σχολή του πανεπιστημίου του ΜΑΙΝΖ Γερμανίας, με υποτροφία του προγράμματος Socrates/Erasmus, περίπου σαράντα φοιτητές του μαθήματος. Επίσης έχει πραγματοποιηθεί αριθμός εκπαιδευτικών επισκέψεων του υπογράφοντος προς το Πανεπιστήμιο του ΜΑΙΝΖ, καθώς και αντίστοιχων εκπαιδευτικών επισκέψεων του υπεύθυνου του μαθήματος στο Πανεπιστήμιο του ΜΑΙΝΖ προς την Ιατρική Σχολή Αθηνών, με ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα. Διδακτικά συγγράμματα ΠΙΤΣΙΟΣ Θ. 1981: Συνοπτικές σημειώσεις Φυσικής Ανθρωπολογίας για τους φοιτητές του μαθήματος της Γενικής Βιολογίας, στην Ιατρική Σχολή Αθηνών (σελίδες 15) ΠΙΤΣΙΟΣ Θ. 1986: «Σημειώσεις Φυσικής Ανθρωπολογίας", για τους φοιτητές του μαθήματος επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας. Αθήνα (σελίδες 98) 5

ΠΙΤΣΙΟΣ Θ. 1994: «Σημειώσεις Φυσικής Ανθρωπολογίας» για τους φοιτητές του μαθήματος επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας. Αθήνα (σελίδες 125) ΠΙΤΣΙΟΣ Θ. 2002: «Εξελικτική Ανθρωπολογία - Πορίσματα και βασικές έννοιες της σύγχρονης ανθρωπολογικής έρευνας» για τους φοιτητές των μαθημάτων επιλογής της Φυσικής Ανθρωπολογίας Ι (=Εξέλιξη του Ανθρώπου) και της Φυσικής Ανθρωπολογίας ΙΙ (=Σκελετική και Πληθυσμιακή Ανθρωπολογία). Αθήνα (σελίδες 666) Διδακτέα ύλη Γνωστικό αντικείμενο της Φυσικής Ανθρωπολογίας Ι (Εξέλιξη του ανθρώπου) αποτελεί η διερεύνηση της εξελικτικής πορείας των Ανθρωπιδών (Hominidae) και η ποικιλότητα των βιολογικών χαρακτήρων του γένους Homo, μέσα στο χώρο και το χρόνο. Ιδιαίτερα η περίοδος των τελευταίων 5εκ. χρόνων σηματοδοτεί τον αποχωρισμό της εξελικτικής γραμμής του ανθρώπου από αυτή των ανθρωποειδών πιθήκων και περιλαμβάνει τις προ-ανθρώπινες μορφές των Αυστραλοπιθήκων (Australopithecus) και στη συνέχεια όλες τις ανθρώπινες απολιθωμένες μορφές του από τον Homo habilis και τον Homo ergaster, στο γεωγραφικό χώρο της Αφρικής, μέχρι τις ασιατικές μορφές του Homo erectus και τις ευρωπαικές μορφές του Homo antecessor, του Homo heidelbergensis και του Homo neanderthalensis. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη Δαρβινική θεωρία, στους παράγοντες που επηρεάζουν τις εξελικτικές διεργασίες όπως είναι η Φυσική επιλογή, η βιολογική προσαρμογή και η δημιουργία νέων βιολογικών ειδών, μέσω της ειδογένεσης. Καθώς και στο ευρύτερο πλαίσιο της εξέλιξης του ανθρώπου, της συστηματικής ταξινόμησής του ως αναπόσπαστου τμήματος της βιολογικής εξέλιξης των ζωντανών οργανισμών και της ιδιαίτερης ένταξής του στην ομοταξία των θηλαστικών και την τάξη των Πρωτευόντων, ήδη, από την εποχή του Αριστοτέλη. Το γνωστικό αντικείμενο της Φυσικής Ανθρωπολογίας ΙΙ (Προϊστορική και Ιστορική Ανθρωπολογία) ασχολείται με τη βιοποικιλότητα του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens), μελετώντας τόσο τους σκελετικούς πληθυσμούς που φέρνουν στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές, όσο και τους ζωντανούς πληθυσμούς, τη γεωγραφική τους διαφοροποίηση στη διάρκεια των τελευταίων 6

100χιλ. χρόνων και τους προσαρμοστικούς μηχανισμούς τους, πάντοτε κάτω από το πρίσμα της εξελικτικής προοπτικής τους. Όπως είχε τονίσει ο Theodosius Dobzansky, τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόημα, εάν δεν ιδωθεί στο φως της εξελικτικής του θέσης. Ιδιαίτερα ερευνητικά πεδία της Φυσικής Ανθρωπολογίας ΙΙ αποτελούν η οντογένεση και η ανατομία του ανθρώπινου σκελετού, η μορφομετρική ανάλυση των οστών του, η διάγνωση του φύλου και ο καθορισμός της βιολογικής ηλικίας του σκελετού, κατά τη στιγμή του θανάτου. Κατεξοχήν ενδιαφέρον και εκτενές ερευνητικό πεδίο της σκελετικής Ανθρωπολογίας αποτελεί η Παλαιοπαθολογία, η οποία αποτελεί κοινό ερευνητικό τόπο Ανθρωπολόγων και Γιατρών. Τέλος, η μελέτη των σύγχρονων πληθυσμών του ανθρώπου σε σχέση με τις οικολογικές τους συνθήκες, οι διεργασίες γεωγραφικής και γενετικής απομόνωσης, οι διαδικασίες φυσικής επιλογής, οι μεταναστεύσεις, οι τυχαίοι ή κατευθυνόμενοι παράγοντες γεννητικότητας και θνησιμότητας, τα πολύπλοκα γαμήλια συστήματα, και, κυρίως, πολιτισμικοί παράμετροι και κοινωνικές προδιαγραφές επηρεάζουν καθοριστικά όχι μόνο το μέγεθος αλλά και τη βιολογική συγκρότηση των ανθρώπινων πληθυσμών, που μεταβάλλονται μέσα στο χρόνο. Εκθεσιακοί χώροι του Ανθρωπολογικού Μουσείου Οι εκθεσιακοί χώροι του Ανθρωπολογικού Μουσείου που ανακαινίσθηκαν εκ βάθρων και εκσυγχρονίστηκαν επιστημονικά και αισθητικά, το έτος 1998, απηχούν τις σύγχρονες τάσεις μουσειακής εκπαίδευσης και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ανθρωπολογικής εκπαίδευσης για τους φοιτητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άποψη της μόνιμης έκθεσης του Ανθρωπολογικού Μουσείου Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου περιλαμβάνει στα εκθέματά της, εκμαγεία των πιο σημαντικών παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων από όλο τον κόσμο και καταγράφει τις νεότερες επιστημονικές απόψεις για την εξέλιξη του ανθρώπου, στη διάρκεια των τελευταίων 5εκ. χρόνων. -για προφανείς λόγους- Δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην παρουσίαση των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων και των εξελικτικών διεργασιών του ευρωπαϊκού χώρου, με κατεξοχήν επίκεντρο του σχετικού 7

ενδιαφέροντος, την κατάλληλη προβολή και την ανάδειξη της επιστημονικής σημασίας των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων του ελλαδικού χώρου. Η περιοδική έκθεση του Ανθρωπολογικού Μουσείου χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Raphael της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το έτος 1998, και παρουσιάζει διεξοδικά το χρονικό των παλαιοανθρωπολογικών ερευνών της δυτικής Μάνης, αναδεικνύοντας τη μεγάλη επιστημονική σημασία των ανθρώπινων απολιθωμένων μορφών του Homo heidelbergensis και του Homo sapiens, που ήρθαν στο φως στη διάρκεια ανασκαφικών εργασιών, την περίοδο 1980-1989. 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1998-2010, Αριθμός επισκεπτών Ανθρωπολογικού Μουσείου Συνέπεια του γεγονότος αυτού, την περίοδο 1998-2010, ήταν η πραγματοποίηση εκπαιδευτικών ξεναγήσεων μεγάλου αριθμού μαθητών στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης, προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, επιστημονικών συλλόγων, ερευνητών κ.α. επισκεπτών του Ανθρωπολογικού Μουσείου. Επίσης, από το έτος 2000 μέχρι σήμερα, στις ξεναγήσεις του Μουσείου έχουν προστεθεί προβολές οπτικο-ακουστικού υλικού συναφούς ανθρωπολογικού περιεχομένου, που έχει δημιουργηθεί από τους συνεργάτες του Μουσείου και αφορά ερευνητικές δραστηριότητες των συνεργατών του, τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ερευνητικό έργο Το πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Ανθρωπολογικού Μουσείου, τις τελευταίες δεκαετίες, μπόρεσε να συμπεριλάβει ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα από τα παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα τα της Μάνης μέχρι τη μελέτη του σύγχρονου ελλαδικού πληθυσμού από την Πελοπόννησο μέχρι την Πίνδο περιλαμβάνοντας μια πλειάδα εθνογραφικών πληθυσμιακών ομάδων του ελλαδικού χώρου, όπως οι Τσάκωνες, οι Μανιάτες, οι Βλάχοι, οι Αρβανίτες και οι Καρακατσάνοι. Το ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, ανάμεσα στις απολιθωμένες μορφές του ελλαδικού χώρου και το ζωντανό πληθυσμό του, συνδέει με πολύτιμες πληροφορίες για τη βιολογική διαμόρφωση, τη δημογραφία και κυρίως την Παλαιοπαθολογία των αρχαίων σκελετικών πληθυσμών του ελλαδικού χώρου. 8

(1986) Απήδημα Μάνης (Homo heidelbergensiw vs neanderdalensis Σημαντικό μέρος της ανθρωπολογικής θεματολογίας που προσφέρεται για την εκπαίδευση των φοιτητών της Ιατρικής Σχολής, καθώς και μεγάλο μέρος των περιεχομένων του βασικού συγγράμματος Ανθρωπολογίας για τους φοιτητές μας, αφορούν αποτελέσματα πρωτότυπων ερευνητικών δραστηριοτήτων του γράφοντος και των συνεργατών του Ανθρωπολογικού Μουσείου, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Γεγονός που εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή αμεσότητα ενιαίας προσέγγισης, κατανόησης και ερμηνείας των σχετικών ανθρωπολογικών θεμάτων για το φοιτητή της Ιατρικής Σχολής, στο πλαίσιο των νεότερων μεθοδολογικών αναλύσεων και των σύγχρονων θεωρητικών αντιλήψεων. Πρακτική άσκηση σπουδαστών ΤΕΙ (1993-96) Στα πλαίσια εκπαιδευτικής συνεργασίας με το ΤΕΙ Αθηνών, πραγματοποιήθηκαν στο χώρο του Ανθρωπολογικού Μουσείου: ΒΑΦΕΙΔΟΥ Δ., ΤΕΙ Αθηνών, Τμήμα Φωτογραφίας. Εξαμηνιαία πρακτική άσκηση στη φωτογράφηση μουσειακών συλλογών ΜΑΥΡΕΔΑΚΗ π., ΤΕΙ Αθηνών, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων. Εξαμηνιαία πρακτική άσκηση στη συντήρηση σκελετικών ευρημάτων ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΧΡ., ΤΕΙ Αθηνών, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων. Εξαμηνιαία πρακτική άσκηση στη συντήρηση σκελετικών ευρημάτων Επιστημονικά συμπόσια και διεθνή συνέδρια Επιστημονική ημερίδα «Παλαιοανθρωπολογικές έρευνες στο Απήδημα Λακωνίας». Αθήνα, 18.4.1989 Επιστημονική ημερίδα «Σπηλαιολογικές και Προϊστορικές έρευνες του Adalbert Markovits στην Ελλάδα, 1925-1940». Αμφιθέατρο Ι. Δρακόπουλου ΕΚΠΑ, 30.11.1993 Επιστημονικό Συμπόσιο «Φυσική Ανθρωπολογία-Εκπαιδευτική και Ερευνητική καλλιέργεια του γνωστικού αντικειμένου στη χώρα μας. Αίθουσα Ι. Δρακόπουλου (ΕΚΠΑ), 28.9.2002 9

International symposium on «Paleoanthropology of the Mani Peninsula». Athens-Areopolis, 25-28.9.1998 International Congress, Homo sapiens Past, Present and Future. Paleoanthropology and modern Human populations of Eastern Mediterranean. Hellenic Anthropological Association, Athens. 21-23.11.2003 Επιστημονικό Συμπόσιο «Καιάδας, από το Μύθο στην Ιστορία». Σπάρτη- Τρύπη, 20-22.5.2005 International Congress, «Human Evolution and Population Bio-diversity in SE- Europe». Hellenic Anthropological Association, Athens-Laconia, 5-10.6.2006 5-10.6.2006, Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας Προπτυχιακές πρακτικές εργασίες (επιλεκτικό δείγμα) 1. ΣΩΤΗΡΙΑΔΗΣ ΕΛΠ.: "Μελέτη της βιολογικής ηλικίας σκελετικών ευρημάτων αρχαιολογικών ανασκαφών της Ρόδου" (EE 87) 2. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ.: "Βασικά γνωρίσματα δερματογλυφικών των δακτύλων σε δείγμα φοιτητών της Ιατρικής Σχολής" (EE 87) 10

3. ΚΑΠΡΑΛΟΣ Π.: "Κεφαλικός δείκτης στον πληθυσμό της Πελοποννήσου" (XE 87-88) 4. ΛΑΠΠΟΣ ΣΠ., ΤΖΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ι.:"Μελέτη σκελετικών ευρημάτων ανασκαφών της Μεσαιωνικής πόλης της Πόδου - Αγιος Μάρκος" (ΧΕ 94-95) 5. ΤΕΜΠΕΡΙΚΙΔΗΣ ΠΡ., ΒΑΛΑΚΑΣ Γ.:"Εργασία Φυσικής Ανθρωπολογίας. Ανθρωπολογικά ευρήματα Ρωμαικής Λάρνακας. Ακρόπολη Αθηνών" (XE 94-95) 6. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ Δ., ΝΙΚΑΙΝΑ ΕΙ.: "Σκελετικά ευρήματα τάφου καταδέσμων. Νέα πόλη Ρόδου" (EE 95) 7. ΒΡΑΧΝΗΣ Σ., ΠΛΑΤΣΗΣ Γ.: "Εξέταση σκελετικού υλικού από τις αρχαιολογικές ανασκαφές Αγησάνδρου και Αγ. Κωνσταντίνου της Ρόδου" (EE 95) 8. ΠΙΣΙΜΙΣΗΣ Γ.: "Ανάπλαση Νεολιθικού κρανίου από τα Αγιωργήτικα Αρκαδίας" (EE 95) 9. ΜΠΑΒΕΛΛΑΣ Β.: "Πλειστοκαινικές αποθέσεις στην περιοχή Αρβανιτιάς Ναυπλίου" (XΕ 95-96) 10.ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ Δ., ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ Σ.: "Συντήρηση και μελέτη ανθρώπινων οστών από την αρχαιολογική ανασκαφή Μακρυγιάννη" (ΧΕ 96-97) 11.ΘΕΟΥΛΑΚΗΣ Π., ΨΑΡΡΑ ΕΥ. "Ανθρωπολογική μελέτη σκελετικού υλικού καύσεων της αρχαίας Ιθώμης" (ΧΕ 97-98) 12.ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Γ., ΦΕΡΡΑ Δ. "Μελέτη κατανομής του ρινικού δείκτη στον πληθυσμό της Πελοποννήσου" (ΧΕ 97-98) 13.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ζ., ΖΗΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Α., ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Σ. "Μεσαιωνικές περιπλανήσεις στη Ρόδο των Ιπποτών" (ΕΕ 98) 14.ΛΑΔΑΣ Α., ΜΟΥΚΑΣ Ι. "Ανθρωπολογική μελέτη οστών κτιστών ορθογώνιων τάφων που βρέθηκαν στο οικόπεδο Μακρυγιάννη Ακροπόλεως" (ΕΕ 98) 15.ΛΕΒΕΝΤΑΚΗ Β., ΠΑΤΣΙΛΙΝΑΚΟΥ ΣΤ. "Γεωγραφική εξάπλωση του Νεάντερταλ" (ΕΕ 98) 16.ΜΑΚΡΥΘΑΝΑΣΗΣ Π., ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Τ. "Παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα από το Απήδημα Μάνης και συσχέτισή τους με την εξέλιξη του ανθρώπου" (ΧΕ 98-99) 17.ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ Σ., ΠΡΟΜΠΟΝΑ Μ. "Σκελετικά ευρήματα του Homo erectus" (ΧΕ 98-99) 18.ΠΑΡΑΗΣ ΣΤ., ΚΟΥΦΑΔΑΚΗ ΑΘ. "Μελέτη του αναστήματος στον πληθυσμό της Πελοποννήσου" (ΧΕ 98-99) 19.TΣΑΓΚΟΣ I., KOKKOΡH Z. "Στατιστική επεξεργασία ανθρωπολογικών γνωρισμάτων στον πληθυσμό της Πελοποννήσου" (ΕΕ 99) 20.ΤΣΑΛΑΠΑΚΗ ΧΡ., ΧΑΒΟΥΤΗ Φ. "Εξέλιξη Αυστραλοπιθήκου και Homo habilis" (ΕΕ 99) 21.ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ Θ., ΛΕΒΙΣΙΑΝΟΥ Δ.: Κατανομή αναστήματος στον ελλαδικό χώρο. (ΧΕ 99-00) 22.ΓΚΑΜΑΛΕΤΣΟΥ Μ., ΚΩΣΤΑ ΧΡ.: Συγκριτική ανάλυση του δείκτη παλάμης με τις διαστάσεις σώματος- ανάστημα και βάρος- φοιτητών της Ιατρικής. (ΧΕ 99-00) 23.ΜΣΑΟΥΕΛ Π.-ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ. 2000: «Τα δακτυλικά αποτυπώματα ως εκφραστές μοναδικότητας του ανθρώπινου οργανισμού». 2ο Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας, 29/9/2002 24.ΑΣΣΙΩΤΗΣ Α. - ΚΟΥΤΣΟΥΛΙΔΗΣ Τ.: «Ανθρωπολογική μελέτη των δερματογλυφικών γνωρισμάτων του πληθυσμού της Κύπρου». 2ο Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας, 29/9/2002 25.ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Ν-ΚΑΤΣΑΡΓΥΡΗΣ Θ. 2002: «Σκελετικά ευρήματα ενηλίκων και παιδικών ταφών του αρχαίου νεκροταφείου της πλατείας Κοτζιά (1987)». 2ο Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας 26.ΜΑΥΡΑΓΑΝΗ ΚΛΕΙΩ 2002: «Περίπτωση Οστεομυελίτιδας σε μεσαιωνικό σκελετικό δείγμα της Ρόδου». 2ο Συμπόσιο Φοιτητών Ανθρωπολογίας 11

27.ΚΟΥΤΣΟΥΛΙΔΗΣ Τ. 2003: "Συχνότητες ομάδων αίματος στον πληθυσμό του Σουλίου και της ευρύτερης περιοχής". 3ο Συμπόσιο Φοιτητών Φυσικής Ανθρωπολογίας 28.ΠΛΑΣΤΗΡΑΣ Α., Ν. ΜΑΜΑΣ 2003: "Μελέτη αχρωματοψίας στην περιοχή του Σουλίου". 3ο Συμπόσιο Φοιτητών Φυσικής Ανθρωπολογίας 29.ΚΑΤΣΑΡΑΣ Γ., Ε. ΓΕΩΡΓΙΟΥ 2003: "Μελέτη των δερματογλυφικών των δακτύλων των κατοίκων Θεσπρωτίας Πρεβέζης". 3ο Συμπόσιο Φοιτητών Φυσικής Ανθρωπολογίας 30.ΚΑΛΛΙΡΟΗ ΟΥΡ. 2003: "Δοκιμασία γευστικής ικανότητας σε πληθυσμιακό δείγμα της ευρύτερης περιοχής Σουλίου". 3ο Συμπόσιο Φοιτητών Φυσικής Ανθρωπολογίας 31.Γ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ, Α. ΞΥΝΟΣ: «Εργαστηριακή μελέτη και μορφολογική ανάλυση του σκελετικού υλικού βυζαντινού οστεοφυλάκιου Ιαλυσίας Ρόδου», (ΕΕ 2004) 32.Κ. ΣΔΡΙΜΑΣ, Κ. ΤΣΑΝΑΣΙΩΤΗ: «Εργαστηριακή μελέτη και μορφολογική ανάλυση σκελετικού υλικού Καιάδα. Προσδιορισμός φύλου, ηλικίας και παθολογικών ευρημάτων» (ΕΕ 2004) 33.Ν. ΣΓΟΥΡΟΣ, ΓΡ. ΧΑΤΖΗΛΥΜΠΕΡΗΣ: «Εργασία Σκελετικής Ανθρωπολογίας σε υλικό από το Σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα Λακωνίας», (ΧΕ 04-05) 34.Α. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ, Ε. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ 2003: "Μελέτη και σύγκριση των δακτυλικών αποτυπωμάτων μονοζυγωτικών και διζυγωτικών διδύμων". 3ο Συμπόσιο Φοιτητών Φυσικής Ανθρωπολογίας Σύνολο φοιτητικών εργασιών 1990-2008 (ν=285) Περισσότερες πληροφορίες για το μάθημα της Φυσικής Ανθρωπολογίας μπορούν να αναζητηθούν στον ιστοχώρο E-class του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις ιστοσελίδες http://anthropology-museum.med.uoa.gr, http://anthropology-museum.uoa.gr, www.med.uoa.gr, καθώς και στην ηλεκτρονική διεύθυνση anthropologymuseum@med.uoa.gr 12