ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΠΕΔΙΟ: ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΤΑΞΗ: Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΑΛΤΣΙΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ K o r i f e o. gr Ο Μ Α Δ Α Α ' Θ Ε Μ Α Α.1 Να δοθεί το περιεχόμενο των όρων Οργανισμός, Πατριαρχική Επιτροπή, Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως, Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής (1923) Θ Ε Μ Α Α. 2 Να απαντήσετε με Σωστό / Λάθος ( Μ ο ν ά δ ε ς 1 0 ) Α. Το Μαρτιο του 1914 οι διωγμοί των Ελλή νων της Ανατολικής Θράκης επεκτάθηκαν και στη Δ. Μικρα Ασία με το πρόσχημα της εκκένωσης της περιοχής απέναντι από τα νησιά του Α. Αιγαίου για στρατιωτικούς λόγους Β. Τα τάγματα εργασίας επάνδρωσαν άνδρες άνω των 40 ετών που δε στρατεύονταν Γ. Το Νοε του 1919 υπογράφηκε η Συνθήκη του Νειγυ που προέβλεπε τη παραχώρηση της Δ. Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα Δ. Τον Ιούλιο του 1917 ιδρύθηκε το Υπουργείο Πρόνοιας και Αναλήψεως Ε. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Λοζάνης, οι ανταλλάξιμοι πρόσφυγες δεν είχα δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους. ( Μ ο ν ά δ ε ς 5 ) Θ Ε Μ Α B.1 Π ο ι α η σ η μ α σ ί α τ ω ν π ρ οσφυγικών μετ α κι ν ή σ ε ω ν τ ο υ 1 9 ου α ι ώ ν α ( Μ ο ν ά δ ε ς 15) Θ Ε Μ Α B.2 Τ ι γ ν ω ρ ί ζ ε τ ε γ ι α τους π ρ όσφυγες π ου έ φ τ α σ α ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ ον 20 ο α ι ώ ν α α π ό α. τ η Β ουλγαρία β. τ η Ρ ουμανία γ. τ η Ρ ω σ ί α ( Μ ο ν ά δ ε ς 20)
ΟΜΑΔΑ Β Θ Ε Μ Α Γ.1 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να παρουσιάσετε: α) Την αστική στέγαση των προσφύγων, όπως αυτή ξεκίνησε, με πρωτοβουλία του κράτους και της ΕΑΠ, από την Αθήνα και τον Πειραιά, με τη δημιουργία νέων συνοικισμών (μονάδες 13) και β) τον τρόπο στέγασης των ευπόρων προσφύγων, καθώς και των απόρων που δεν είχαν ακόμη αποκατασταθεί (μονάδες 12). ΚΕΙΜΕΝΟ Α Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καισαριανή ανταν ακλά τη γενική κατάσταση στην Ελλάδα, της αδιαφορίας και της εγκατάλειψης. Η μοναδική παρηγοριά των κατοίκων ήταν ο καθαρός αέρας. Ίσως αν δεν υπήρχε το φυσικό αυτό δώρο να είχε νεκρωθεί ο συνοικισμός, καθώς οι συνθήκες διαβίωσης χαρακτηρίζονται από άθλιες έως αβίωτες. Αρχικά οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε σκηνές, όπου παρέμειναν για αρκετό χρονικό διάστημα. Κατόπιν κατασκευάστηκαν από το κράτος 500 ξύλινα παραπήγματα και 1000 πλινθόκτιστα δωμάτια. Η επιτροπή αποκαταστάσεως ανέλαβε να βελτιώσει τη θέση των προσφύγων και κατασκεύασε 350 σπίτια με τρεις ή τέσσερις κατοικίες διαφόρων τύπων. [...] Η κατάσταση των ανθρώπων που έμεναν στα παραπήγματα ήταν απελπιστική, αρκεί να σημειωθεί ότι σε κάθε ξύλινο σπιτάκι κατοικούσαν δύο οικογένειες. [...] Η ύδρευση του προσφυγικού αυτού πληθυσμού γινόταν με βυτία του δήμου και τις ελλείψεις τις αναπλήρωναν οι υδροπώλες, οι οποίοι εμπορεύονταν το νερό. [...] Στο μεγάλο ρεύμα 1 οι ακαθαρσίες, τα σκουπίδια, τα ράκη της ταπητουργίας παρουσίαζαν φρικτό θέαμα. Σπ. Τζόκας, «Η έντα ξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η εγκατάσταση στην Καισαριανή», στο: Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. ΚΕΙΜΕΝΟ Β Πολύ λίγοι [πρόσφυγες] είναι σε θέση να ξεφύγουν από τη λύση της πρόχειρης κατασκευής νοικιάζοντας ή ακόμη καλύτερα αναλαμβάνοντας οι ίδιοι τηνοικοδόμηση των κατοικιών τους. Στους τελευταίους παρέχονται οικόπεδα και δάνεια, ενώ το κράτος αναλαμβάνει τα έργα υποδομής. Οι περιπτώσεις της Νέας Σμύρνης, της Καλλίπολης και της Νέας Καλλικράτειας (στο νότιο άκρο της Πειραϊκής) ανήκουν σ αυ τή την 1 Ρ ε ύ μ α : Ρ έ μ α, κ ο ί τ η χ ε ι μ ά ρ ρ ο υ. 2
κατηγορία. Το παράδειγμα της Νέας Σμύρνης είναι χαρακτηριστικό. Σμυρναίοι πρόσφυγες από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα στην πατρίδα τους οργανώνονται το 1923 και σε ένα χρόνο πετυχαίνουν την απαλλοτρίωση περιοχής ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού. Το 19 25 αρχίζει η οικοδόμηση σύμφωνα με το Σχέδιο Καλλιγά που προέβλεπε μεγαλύτερο πλάτος δρόμων. Γ. Τζεδόπουλος (επιμ.), Πέρα από την καταστροφή. Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. ΚΕΙΜΕΝΟ Γ Ένα ολόκληρο χωριό, αποτελούμενο από μικροσκοπικά τ ενεκεδόσπιτα ξεπήδησε στα προάστεια της Θεσσαλονίκης, προσφέροντας μια πρωτόγονη στέγη σε τετρακόσιες οικογένειες, δηλαδή σε πάνω από δύο χιλιάδες άτομα. [. ] [Οι καλύβες] είναι [. ] απερίγραπτα στενάχωρες. Με τον τρόπο που έχουν κατασκευαστεί είναι αδύνατο να είναι αεροστεγείς το χειμώνα κι έτσι είναι κρύες και υγρές. Το καλοκαίρι ο καυτερός ήλιος που πέφτει στις τσίγκινες στέγες μετατρέπει τις παράγκες σε σωστούς φούρνους. Όσο θλιβερά κι αν είναι αυτά τα καταλύματα, προσφέρουν κάποιου είδους προστασία στο υς ενοίκους τους. [...] Όμως και στην καλύτερη περίπτωση [...] δεν αντιπροσωπεύουν παρά την κατώτατη βαθμίδα της πολιτισμένης ζωής. Θ Ε Μ Α Γ.2 Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα Α, Β και Γ που σας δίνονται: α. να αναφερθείτε στις ρυθμίσεις της Σύμβασης της Λοζάνης της 30 ης Ιανουαρίου 1923 για την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, (μονάδες 13) β. να εξηγήσετε πώς η υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης συνδέεται με την πραγματικότητα που είχε διαμορφωθεί με τά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς και με τις βλέψεις των ηγετών των δύο κρατών. (μονάδες 1 2) ΚΕΙΜΕΝΟ Α Μια μέρα ήρθε στο Γκέλβερι Επιτροπή, από την Ελλάδα, όπως έλεγαν. Πήγαν μαζί τους και οι δικοί μας, για να κουβεντιάσουν για την Ανταλλαγή. [...] Ο ι άνθρωποι της Επιτροπής ήρθαν και μας έγραψαν τα ονόματα και τις περιουσίες μας. Μας είπαν πως θα γίνει Ανταλλαγή, θα πάμε στην Ελλάδα. Μας σύστησαν να μην φοβόμαστε. Να πουλήσουμε ό,τι μπορούμε από την κινητή μας περιουσία, και τα υπόλοιπα να τα πάρουμε μαζί μας. Μας είπαν πως, αν υπάρχουν στο χωριό μας τουρκεμένοι, μπορούνε, αν θέλουν, να φύγουν κι αυτοί για την Ελλάδα. Η Έξοδος, τ.β', Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας (Επιμ. Γ. Μουρέλος), Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1982, σ. 9. 3
ΚΕΙΜΕΝΟ Β Η ελληνική πλευρά [το 1923] επεδίωκε την ανταλλαγή των πληθυσμών. Ο Μουσταφά Κεμάλ συμμετείχε στον στενό πυρήνα των Νεότουρκων που κυβέρνησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1908 έως το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Βασική πολιτι κή των Νεότουρκων αποτελούσε η εκδίωξη των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων από το έδαφος της αυτοκρατορίας. Η έξοδος των Ελλήνων κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήταν μη αναστρέψιμη. Η εκδίωξη των εναπομεινάντων Ελλήνων από την Τουρκία ήταν απλώς ζήτημα χρόνου. Σε μια τέτοια περίπτωση, η Ελλάδα δεν θα είχε τη διαπραγματευτική ικανότητα να απαιτήσει τη μετανάστευση των τουρκο -μουσουλμανικών πληθυσμών της Ελλάδος. Α. Μ. Συρίγος, Ελληνοτουρκικές σχέσεις, Αθήνα: Πατάκης 2014, σ. 53. ΚΕΙΜΕΝΟ Γ Και στο ζήτημα των μειονοτήτων, υπήρξε ανεπανάληπτος ο ορθολογισμός και ο ρεαλισμός της βενιζελικής πολιτικής-και του Βενιζέλου προσωπικά. Κατεξοχήν δείγμα αυτής της ορθολογικής και ρεαλιστικής προσέγγισης υπήρξε η πρώιμη προθυμία του Βενιζέλου να αποδεχθεί την ανταλλαγή πληθυσ μών ως ριζική μέθοδο επίλυσης των σχετικών ζητημάτων, ήδη από το 1914 (με την Τουρκία). [. ] Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Βενιζέλος έσπευσε ανενδοίαστα να αναλάβει προσωπικά τη βαρύτατη ευθύνη της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών (μολονότι προέβλεπε τότε ότι οι πρόσφυγες θα τον «αναθεματίσουν»). Στη συνέχεια ορθολογισμός και ρεαλισμός χαρακτήρισαν την κοσμογονία της προσφυγικής αποκατάστασης μέχρι την τελευταία της λεπτομέρεια. Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα (Επιμ. Χ. Χατζηιωσήφ), τ.β2', Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 24-25. 4
Α Π Α Ν ΤΗΣΕΙΣ Θ Ε Μ Α Α 1. α. Οργανισμός Σχολικό βιβλίο σελ. 140 «Τον Ιούλιο κλήρο». β. Πατριαρχική Επιτροπή: Σχολικό βιβλίο σελ. 143 «Τον Οκτ κυβέρνησης». γ. Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως: Σχολικό βιβλίο σελ. 143 «Στα πλαίσια ασχολίες τους». δ. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής: Σχολικό βιβλίο σελ. 151 «Με βάση ανταλλαξίμων». Θ Ε Μ Α Α 2. α. Λ β. Λ γ. Σ δ. Λ ε. Λ Θ Ε Μ Α Β 1. Σχολικό βιβλίο σελ. 116 «Για τις κράτους». Θ Ε Μ Α Β 2. Σχολικό βιβλίο σελ. 137 «Οι πρώτοι Έλληνες κυβέρνησης». & σελ. 139 «Παράλληλα εξής». Θ Ε Μ Α Γ.1 Παρά το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό προσφύγων ασκούσε πριν την καταστροφή του 1922 «αστικά» επαγγέλματα, δόθηκε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, με αποτέλεσμα η αστική να προωθεί με πιο αργούς ρυθμούς και έχοντας να αντιμετωπίσει αρκετά προβλήματα, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ. 157: «Την αστική... χρονικό διάστημα». α) Οι πρώτοι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί δημιουργήθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ. 158-159: «Η αστική στέγαση... λειτουργικότητα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα των προβλημάτων που αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες σε αυτούς τους πρώτους οικισμούς αποτελεί η Καισαριανή. Οι συνθήκες διαβίωσης όσων εγκαταστάθηκαν εκεί χαρακτηρίζονταν συ χνά άθλιες, αντανακλώντας σε μεγάλο βαθμό την έλλειψη φροντίδας και κρατικού ενδιαφέροντος. Αρχικά, οι πρόσφυγες υποχρεώθηκαν να παραμείνουν σε σκηνές για αρκετό χρόνο. Στη συνέχεια το κράτος προχώρησε στην κατασκευή 500 ξύλινων παραπηγμάτων και 1000 πλινθ όκτιστων δωματίων. Ειδικά όσοι κατοικούσαν στα παραπήγματα βρισκόταν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, καθώς σε 5
κάθε ξύλινο οικίσκο κατοικούσαν δύο οικογένειες. Στον ίδιο συνοικισμό δραστηριοποιήθηκε και η ΕΑΠ κατασκευάζοντας 350 σπίτια με τρεις ή τέσσερις οικίες διαφόρων τύπων. Ο συνοικισμός της Καισαριανής αντιμετώπιζε, ακόμη, σοβαρές ελλείψεις σε έργα υποδομής. Δίκτυο υδροδότησης δεν υπήρχε και η ύδρευση του πληθυσμού γινόταν με βυτία του δήμου, που όμως δεν παρείχαν πάντα επαρκείς ποσότητες. Τις ελλείψεις αναπ λήρωναν οι υδροπώλες που εμπορεύονταν το νερό. Αλλά και στον τομέα της καθαριότητας και της δημόσιας υγείας υπήρχε σοβαρό πρόβλημα, κυρίως στο μεγάλο ρέμα -χείμαρρο της περιοχής, όπου κατέληγαν κάθε είδους ακαθαρσίες, σκουπίδια αλλά και τα υπολείμματα της ταπητουργικής δραστηριότητας. β) Σε κάποιες περιπτώσεις οι πρόσφυγες προσπάθησαν με δικές τους πρωτοβουλίες να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της αστικής στέγασης, ιδιαίτερα οι εύποροι που ήταν όμως πολύ λίγοι, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ. 159: «Ιδρύθηκαν ακόμη... καλής ποιότητας». Στις περιπτώσεις αυτές στους πρόσφυγες παρέχονταν οικόπεδα και δάνεια, ενώ τα έργα υποδομής αναλαμβάνει να κατασκευάσει το κράτος. Σε αυτήν την κατηγορία συνοικισμών ανήκαν η Νέα Σμύρνη, η Καλλίπολη και η Νέα Καλλικράτεια, βλ. σχολ. εγχει ρ., σελ. 159: «Τέτοιοι οικισμοί... στον Πειραιά». Ο συνοικισμός της Νέας Σμύρνης, για παράδειγμα, δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία Σμυρναίων προσφύγων από ανώτερα κοινωνικά στρώματα που οργανώθηκαν το 1923 και πέτυχαν σε διάστημα ενός έτους την απαλλοτρίωση περιοχής ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού, που προοριζόταν για την εγκατάσταση του νέου συνοικισμού. Το 1925 ξεκίνησε η οικοδόμηση του συνοικισμού σύμφωνα με το Σχέδιο Καλλιγά που προέβλεπε μεγαλύτερο πλάτος δρόμων. Τόσο από πλευράς χρόνου όσο και από πλευράς ποιότητας η διαφορά με τους συνοικισμούς που κατασκεύαζε το κράτος, ήταν μεγάλη. Υπήρχε, όμως, και ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων που ούτε εύποροι ήταν ούτε αποκαταστάθηκαν γρήγορα, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ. 159: «Στο αντίθετο... πολλά χρόνια». Το παράδειγμα της προσφυγικής «τενεκεδούπολης» στα προάστια της Θεσσαλονίκης είναι χαρακτηριστικό. Εκεί στεγάστηκαν 400 οικογένειες, πάνω από 2.000 άτομα, κάτω από άθλιες συνθήκες. Οι καλύβες ήταν μικρές, κατασκευασμένες από ευτελή υλικά και δεν παρείχαν παρά στοιχειώδ η προστασία στους ενοίκους τους. Το χειμώνα ήταν κρύες και υγρές ενώ το καλοκαίρι μετατρέπονταν σε φούρνους λόγω της τσίγκινης στέγης τους. Η διαβίωση στους χώρους αυτούς άγγιζε τα όρια του πρωτογονισμού. Θ Ε Μ Α Γ.2 α. Η ήττα και η αποχώρηση του ελληνικού σ τρατού από τη Μικρά Ασία έθεσε τέρμα στον μικρασιατικό πόλεμο και συνοδεύτηκε από τη μαζική έξοδο χιλιάδων προσφύγων προς την Ελλάδα. Μερικούς μήνες αργότερα οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Ελλάδας - Τουρκίας οδήγησαν στην υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής Πληθυσμών της Λοζάνης, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 149-151: «Στις 24 Ιουλίου... επίμαχων περιοχών» και σελ. 152: «Με βάση... των ανταλλαξίμων». Στη διαδικασία αυτής της ρύθμισης της μετακίνησης των πληθυσμών αναφέρεται το κείμενο Α, που αποτελεί προσωπική μαρτυρία, έλληνα πρόσφυγα. Προκειμένου να καθοριστεί ο τ ρόπος μετανάστευσης ειδική επιτροπή από την Ελλάδα - προφανώς τμήμα της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής - πήγε στο Γ κέλβερι (πόλη 6
στην Κεντρική Μικρά Ασία). Αφού κατέγραψε τα ονόματα και τα περιουσιακά στοιχεία των ντόπιων ανταλλάξιμων, τους ενημέρωσε για την Ανταλλαγή και τους καθησύχασε. Μεταξύ άλλων συμβούλευσε τους ανταλλάξιμους να πουλήσουν από την κινητή τους περιουσία ό,τι δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους στο πνεύμα της σχετικής ρύθμισης της Σύμβασης. Τέλος, ενημέρωσαν τους ενδιαφερόμενους ότι στην Ανταλλαγή μπορούσαν να συμπεριληφθούν και όσοι είχαν «τουρκέψει», είχαν δηλαδή αλλαξοπιστήσει προκειμένου να αποφύγουν τις τουρκικές διώξεις. β. Παρά τις έντονες αντιδράσεις των προσφύγων, η Σύμβαση της Λοζάνης αποτύπωνε μια πραγματικότητα που είχε διαμορφωθεί μετά τη στρατιωτική ήττα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 151-152 «Όταν έγινε... του ελληνικού κράτους». Οι βλέψεις και οι στόχοι των δύο χωρών καταγράφονται χαρακτηριστικά στα παραθέματα Β και Γ. Στην Τουρκία βασική επιδίωξη των Νεοτούρκων που είχαν κυβερνήσει τη χώρα από το 1908 ως το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1918) και στην ηγετική ομάδα των οποίων εντασσόταν και ο Μουσταφά Κεμάλ, ήταν η απομάκρυνση των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων π ου κατοικούσαν σε οθωμανικό έδαφος. Αυτή η πολιτική είχε εκφραστεί με τον Πρώτο Διωγμό το 1914, αλλά είχε αναιρεθεί εξαιτίας της ήττας των Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1923, όμως, τα πράγματα είχαν αλλάξει. Η Τουρκία ήταν πλέον νικητής και όχι ηττημένος, ενώ χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας είχαν ήδη αποχωρήσει ακολουθώντας τον ελληνικό στρατό στην υποχώρησή του, σε μια πορεία μη αναστρέψιμη. Δεδομένων των συνθηκών και η εκδίωξη των εναπομείναντων ελληνικών πληθυσμών ήταν απλά ζήτη μα χρόνου. Έτσι, και για την ελληνική πλευρά η υπογραφή μιας συμφωνίας ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία προέβαλε ως αναγκαία, προκειμένου η χώρα να απαιτήσει τη μετανάστευση των τουρκο -μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούσαν στα εδάφη της αφενός και αφ ετέρου να οργανώσει κάπως καλύτερα τη μετανάστευση των Ελλήνων ανταλλαξίμων. Η αποδοχή αυτής της λύσης συνδέεται, μάλιστα, στο παράθεμα Γ με τον ορθολογισμό και το ρεαλισμό της βενιζελικής πολιτικής και του Ελ.Βενιζέλου προσωπικά. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, προκειμένου να επιλυθούν οριστικά οι διαφορές Ελλάδας - Τουρκίας, ο Βενιζέλος είχε συναινέσει στην ανταλλαγή πληθυσμών ήδη από τον πρώτο Διωγμό του 1914, λύση που τότε δεν είχε υλοποιηθεί λόγω του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Βενιζέλος ανέλαβε μετά την καταστροφή του 1922 να προχωρήσει στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών παρά τις βέβαιες αντιδράσεις των προσφύγων και την πιθανή «στοχοποίησή» του. Αυτά τα χαρακτηριστικά -ορθολογισμός και ρεαλισμός- αποτέλεσαν τη βάση της επίπονης διαδικασίας αποκατάστασης των προσφύγων κατά τα επόμενα χρόνια. 7