. (H θεωρια της αντισταθμισης)του Δημήτρη Κατσορίδα Πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι η εκτόπιση εργασίας από την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή, αναπτύσσει ταυτόχρονα μια σειρά αντισταθμιστικών δυνάμεων, οι οποίες μπορούν να εξουδετερώσουν ολικά ή μερικά τις δυσμενείς άμεσες επιπτώσεις στην απασχόληση και ότι οι αντίρροπες αυτές δυνάμεις είναι δυνατόν να λειτουργήσουν τόσο σε επίπεδο της επιχειρήσεως και του κλάδου όσο και σε μακροοικονομικό επίπεδο. Όσον αφορά την επίδραση στο σύνολο της οικονομίας, υποστηρίζεται ότι μπορεί να είναι τεχνολογικής μορφής, δεδομένου ότι η νέα τεχνολογία απαιτεί αύξηση των επενδύσεων για να παραχθεί και γι' αυτό δημιουργεί πρόσθετη απασχόληση. Δηλαδή, υποστηρίζεται πως η εφαρμογή νέων τεχνολογιών στην παραγωγή απελευθερώνει, ταυτόχρονα, ένα αντίστοιχο κεφάλαιο για την απασχόληση των ίδιων αυτών εργατών. Τέλος, αποδέχονται ότι η αντισταθμιστική απασχόληση δημιουργείται ακόμη από την αύξηση της παραγωγικότητας με αύξηση των κερδών και των μισθών, η οποία μετατρέπεται σε επιπλέον ζήτηση και επενδύσεις, καθώς επίσης και σε μείωση των τιμών των προϊόντων που με τη σειρά της επιτρέπει τη διείσδυση σε νέες αγορές. Όμως, η τάση για ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας οδηγεί σε επιβράδυνση της ζήτησης εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο με δεδομένο το επίπεδο των επενδύσεων και εάν η προσφορά της εργατικής δύναμης δεν επιβραδύνεται κι αυτή, τείνει να δημιουργεί ανεργία. Άρα, η τάση για αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και επομένως, η αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (Σταθερό / Μεταβλητό κεφάλαιο ή Σ/Μ), δηλαδή το να υποκαθίσταται η εργασία από λειτουργία των μηχανών, αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Παρ' όλα αυτά είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι δεν είναι η τεχνολογική πρόοδος που προκαλεί την ανεργία, αλλά η σχέση της με τη συσσώρευση του κεφαλαίου. «Η ανεργία είναι το αποτέλεσμα της ανόδου της παραγωγικότητας της εργασίας κάτω από καπιταλιστικές συνθήκες συσσώρευσης. Ακριβέστερα, επειδή η συσσώρευση του κεφαλαίου ενσωματώνει υποχρεωτικά τεχνικές βελτιώσεις, έχει δυο αντιφατικά αποτελέσματα: από τη μια πλευρά συνεπάγεται μιαν αύξηση της μάζας του επενδυμένου κεφαλαίου, δηλαδή μια αύξηση του Σ+Μ, που δημιουργεί απασxόληση, από την άλλη συνοδεύεται από μια άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, μιαν άνοδο του Σ/Μ που καταστρέφει θέσεις απασχόλησης Γι' αυτό είναι ανούσιο να συγκρίνουμε την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας (που είναι δεμένη με την άνοδο του Σ/Μ) και εκείνη της συσσώρευσης του κεφαλαίου (δεμένη με την ύπαρξη ικανοποιητικού ποσοστού κέρδους και αγορών)». 1 Συνεπώς, ο προσφερόμενος αριθμός θέσεων εργασίας είναι ακριβώς η συνισταμένη αυτών των δύο αντιφατικών αποτελεσμάτων της συσσώρευσης. Σελίδα 1 / 5
Όμως, το γεγονός ότι οι ωφέλειες από την παραγωγικότητα που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες, έχουν κατευθυνθεί μονόπλευρα προς τα κέρδη και όχι στην αύξηση των μισθών, συμβάλλει στην παραπέρα όξυνση του προβλήματος της ανεργίας, περιορίζοντας, ταυτόχρονα, σημαντικά τη ζήτηση και την ιδιωτική κατανάλωση. Έτσι, η υποκατάσταση εργασίας από την εισαγωγή νέων σύγχρονων μηχανών, μετατρέπει εργάτες σε ανέργους, δηλαδή μειώνει την αγοραστική δύναμη της εργατικής τάξης, εφόσον οι άνεργοι απολαμβάνουν πολύ περιορισμένα χρηματικά εισοδήματα, ώστε να μπορούν να αγοράσουν προϊόντα πέρα από τα απολύτως απαραίτητα. Το αποτέλεσμα, όπως επισημάναμε, είναι η μειωμένη ζήτηση γι' αυτά τα εμπορεύματα. Αν, μάλιστα, η μειωμένη ζήτηση δεν αντισταθμιστεί με αυξημένη ζήτηση από άλλη πλευρά (για επενδυτικά εμπορεύματα (δηλ. μέσα παραγωγής), ή εμπορεύματα πολυτελείας), θα μειωθεί η παραγωγή αυτών των εμπορευμάτων, με αποτέλεσμα - αν αυτό διατηρηθεί περισσότερο και σε μεγαλύτερη έκταση - την εκτόπιση των εργατών που απασχολούνται στην παραγωγή τους, χωρίς να αντισταθμίζεται η απώλεια αυτών των θέσεων εργασίας με μια αντίστοιχη αύξηση της απασχόλησης στους κλάδους παραγωγής μέσων παραγωγής ή ειδών πολυτελείας. Έχουμε, λοιπόν, απελευθέρωση εργασίας όχι μόνο στους τομείς που εισάγονται σύγχρονες μηχανές, αλλά και στους τομείς εκείνους, στους οποίους δεν έχουν εισαχθεί νέες μηχανές ακόμα. Οι εργάτες που εκτοπίζονται από την εισαγωγή νέων μηχανών, πληθαίνουν στην αγορά εργασίας τον αριθμό των εργατών που είναι ήδη διαθέσιμοι για εκμετάλλευση από το κεφάλαιο. Έτσι, ακόμα και αν μπορέσουν και βρουν κάποια άλλη θέση εργασίας, αυτή η θέση είναι τις περισσότερες φορές, κατώτερη και κακοπληρωνόμενη. «Σακατεμένοι από τον καταμερισμό της εργασίας, οι κακομοίρηδες αυτοί αξίζουν τόσο λίγο έξω από τον παλιό τους κύκλο εργασίας, που βρίσκουν θέση μόνο σε λίγους κατώτερους και γι' αυτό διαρκώς πλημμυρισμένους και κακοπληρωνόμενους κλάδους» (Κ. Μαρξ). Ωστόσο, παρ' όλο που οι νέες τεχνολογίες εκτοπίζουν αναπόφευκτα μέρος της εργασίας στους τομείς που εισάγονται, μπορούν από την άλλη πλευρά να προκαλέσουν αύξηση της απασχόλησης σε άλλους παραγωγικούς κλάδους. Το αποτέλεσμα, όμως, αυτό δεν έχει τίποτα κοινό με τη θεωρία της αντιστάθμισης. Η αύξηση της απασχόλησης σε άλλους τομείς μπορεί να γίνει με τον εξής όρο: Η επέκταση της παραγωγής σε ένα βιομηχανικό κλάδο, λόγω της εισαγωγής νέων μηχανών, θα αυξάνει την παραγωγή στους άλλους κλάδους που του προσφέρουν τα μέσα παραγωγής του. «Τώρα, πόσο αυξάνει έτσι η μάζα των απασχολούμενων εργατών, αυτό εξαρτιέται - όταν είναι δοσμένη η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας και η εντατικότητα της εργασίας - από τη σύνθεση των χρησιμοποιούμενων κεφαλαίων, δηλαδή από τη σχέση ανάμεσα στα συστατικά τους μέρη, στο σταθερό και στο μεταβλητό. Η σχέση αυτή με τη σειρά της ποικίλει πολύ, ανάλογα με το βαθμό που οι μηχανές κατάχτησαν κιόλας ή καταχτούν αυτούς τους κλάδους». 2 Όταν, επίσης, οι νέες τεχνολογίες κυριαρχούν σε όλα τα στάδια παραγωγής, αυξάνουν μαζί τους και τη ζήτηση εργασίας σε μια σειρά μικρές βιοτεχνικές επιχειρήσεις (π.χ. φασόν και υπεργολαβία). Σελίδα 2 / 5
Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την ΙΝΤΡΑΚΟΜ, της οποίας η παρουσία στην ελληνική οικονομία συμβάλλει στην ανάπτυξη και συντήρηση μιας σειράς μικρομεσαίων βιομηχανιών ηλεκτρονικού υλικού. Συγκεκριμένα, η ΙΝΤΡΑΚΟΜ έχει δημιουργήσει ένα αξιόλογο κύκλο προμηθευτών και υποκατασκευαστών (περίπου 65 εταιρίες). Αυτές οι εταιρίες τροφοδοτούν την ΙΝΤΡΑΚΟΜ με υλικά και διατάξεις που βρίσκονται εκτός του πλαισίου των δραστηριοτήτων της παραγωγής της. Ο τζίρος που πραγματοποίησε η ΙΝΤΡΑΚΟΜ το 1994 σε αυτές τις εταιρίες ξεπερνά τα 5 δισ. δρχ., ποσό που ισοδυναμεί με το 12% του συνολικού τους κύκλου εργασιών. 3 Συνεπώς, η τεχνολογική αναδιάρθρωση στη σφαίρα της παραγωγής, προωθεί μορφές απασχόλησης, όπως π.χ. την εξάπλωση της δουλειάς στο σπίτι (φασόν). Αυτό συμβαίνει, γιατί η εισαγωγή σύγχρονων τεχνολογιών επιτρέπει στο κεφάλαιο να συνδυάζει την απασχόληση της υψηλής ειδικευμένης εργασίας με τις πιο πρωτόγονες μορφές εργασιακών σχέσεων. Έτσι, διάφορες εργασίες, οι οποίες δεν συμφέρει να πραγματοποιηθούν στα πλαίσια της επιχείρησης, διεκπεραιώνονται ατομικά στο σπίτι. Τέτοια περίπτωση είναι και η τηλεργασία ή αλλιώς το ψηφιακό φασόν. Μάλιστα, στην Ευρωπαϊκή Ενωση οι τηλεργαζόμενοι, δηλαδή οι υπάλληλοι που εργάζονται από το σπίτι τους, έχουν ήδη υπερβεί τα 10 εκατομμύρια, ενώ το 13,6% των επιχειρήσεων έχει στο μισθολόγιό του τηλεργαζόμενους. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι υπάρχουν 3.000 τηλεργαζόμενοι. Οι λόγοι που προωθείται τόσο γρήγορα αυτός ο τρόπος εργασίας φαίνεται από μελέτη της εταιρίας Gartner Group, η οποία υποστηρίζει ότι η παραγωγικότητα του μέσου τηλεργαζόμενου ανεβαίνει κατά 10-16% και επιπλέον εργάζεται κατά μέσο όρο δύο ώρες περισσότερο την ημέρα, με αποτέλεσμα να έχει η εταιρία μειωμένο κόστος κατά 3.000-5.000 δολάρια το χρόνο, για κάθε απασχολούμενο. Επίσης, άλλη μελέτη δείχνει ότι η απόδοση (παραγωγικότητα) των τηλεργαζομένων είναι 10 μέχρι 45% μεγαλύτερη σε σχέση με τους εργαζόμενους στα γραφεία και συμβάλλει κατά 25-50% στη μείωση του κόστους των εγκαταστάσεων, του εξοπλισμού, της ηλεκτρικής ενέργειας και του τηλεφώνου μιας επιχείρησης. 4 Αυτό συμφέρει το κεφάλαιο, αφού εντείνει την εκμετάλλευση των εργαζομένων, απαλλάσσει τους εργοδότες από τις δαπάνες για κοινωνική ασφάλιση και αποδυναμώνει, ταυτόχρονα, την συνδικαλιστική δράση των εργαζομένων εξαιτίας της αυξανόμενης απομόνωσής τους. 5 Αντίστοιχα με την αύξηση της εργασίας σε πολλές μικρές βιοτεχνικές επιχειρήσεις, προωθείται παράλληλα και η διεύρυνση των ανταλλαγών με την παγκόσμια αγορά, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να εισάγονται διαρκώς περισσότερα μέσα παραγωγής (μηχανήματα, πρώτες ύλες, ημικατεργασμένα προϊόντα), περισσότερα μέσα κατανάλωσης, κτλ. Αυτή η ανάπτυξη των σχέσεων με την παγκόσμια αγορά μεγαλώνει και τη ζήτηση εργασίας στη βιομηχανία μεταφορών και επικοινωνιών, ενώ ταυτόχρονα ωθεί την επέκταση της εργασίας και σε μια σειρά άλλους τομείς, των οποίων τα προϊόντα θα έχουν άμεση απόδοση στο μέλλον (π.χ. διώρυγες, επέκταση και δημιουργία εμπορικών λιμανιών, διάνυξη σηράγγων, δημιουργία γεφυρών κτλ). Τέλος, η εξαιρετικά ανεβασμένη παραγωγική δύναμη στη σφαίρα της μεγάλης βιομηχανίας και γενικά η εξέλιξη των ανεπτυγμένων κοινωνιών, θα απαιτήσουν την παραγωγή νέων υπηρεσιών και νέων, επομένως, θέσεων εργασίας (π.χ. εργασίες κοινωνικής χρησιμότητας). Ωστόσο, το μέλλον της απασχόλησης δεν εξαρτάται μόνο από την υποκατάσταση της εργασίας από μηχανές, αλλά και από σειρά άλλων παραγόντων κυρίως οικονομικού, αλλά και κοινωνικοπολιτικού χαρακτήρα. Σελίδα 3 / 5
Επομένως, για να αντιμετωπισθεί η μείωση της απασχόλησης που προέρχεται από την εκμηχάνιση και την αυτοματοποίηση, θα πρέπει ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός να συνοδεύεται από μια ενεργό αναπτυξιακή πολιτική με αύξηση της ζήτησης για καταναλωτικά αγαθά, η οποία με τη σειρά της θα αυξήσει την απασχόληση. Όταν, όμως, η οικονομική πολιτική καθηλώνει το ρυθμό συσσώρευσης κεφαλαίου (δηλαδή τις επενδύσεις), και μειώνει το βαθμό χρησιμοποίησης των μηχανών, αποβαίνει ολέθρια για την απασχόληση. Αντιθέτως, μια οικονομική πολιτική, η οποία θα θεωρούσε μεν αναπόφευκτο τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό (με όλες τις αρνητικές συνέπειες που έχει αυτός στην απασχόληση), αλλά θα πετύχαινε ταυτόχρονα και επί σειρά ετών, αύξηση του βαθμού χρησιμοποίησης των μηχανών (επιμηκύνοντας το χρόνο λειτουργίας τους) και του ρυθμού συσσώρευσης (επενδύσεων), θα είχε την δυνατότητα να μειώσει την ανεργία. Αρα, η άνοδος στην παραγωγικότητα της εργασίας δημιουργεί πτώση στην ζήτηση της εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο, μόνο εάν είναι ανεπαρκής η αύξηση του ποσοστού συσσώρευσης κεφαλαίου. Αλλά, η ίδια η συσσώρευση του κεφαλαίου περιορίζεται από τις καπιταλιστικές συνθήκες παραγωγής, η οποία συντελείται μέσα στα πλαίσια των περιόδων άμπωτης και πλημμυρίδας του οικονομικού κύκλου (περίοδος ζωογόνησης, άνθισης, υπερπαραγωγής, κρίσης και στασιμότητας κ.ο.κ.). Επιπλέον, σημαντικό «αντισταθμιστικό αποτέλεσμα» για την αντιμετώπιση του προβλήματος είναι η δραστική μείωση του εργάσιμου χρόνου, έτσι ώστε να αναδιανεμηθούν οι ωφέλειες της αυξημένης παραγωγικότητας, που προσφέρει η τεχνολογική αναδιάρθρωση προς την πλευρά της αύξησης της απασχόλησης και της ενίσχυσης της ζήτησης, της μαζικής πρόσβασης σε καταναλωτικά αγαθά. 6 Μάλιστα, η μείωση των ωρών εργασίας χωρίς παράλληλη μείωση των αποδοχών (όπως έχει δείξει και η ιστορία των καπιταλιστικών οικονομιών από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα), εκτός από μια κοινωνικά δίκαιη λύση, είναι και οικονομικά συμφέρουσα. Και αυτό, γιατί υψηλή ανεργία σημαίνει διεύρυνση των επιδομάτων ανεργίας, μείωση των εισφορών των εργαζομένων προς τα ταμεία ασφάλισης (εφόσον θα είναι εκτός απασχόλησης) και αύξηση των κρατικών δαπανών εξαιτίας της μεγέθυνσης του κοινωνικού κόστους της ανεργίας (εγκληματικότητα, ναρκωτικά, υγεία, φτώχεια κλπ.). Επίσης, καθοριστικής σημασίας παράγοντες για το μέλλον της εργασίας και για την αντιμετώπιση της απειλητικά ανερχόμενης ανεργίας είναι ο τρόπος καθορισμού των μισθών, οι διαρθρωτικές αλλαγές στην αγορά εργασίας, η ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων και γνώσεων των εργαζομένων μέσω της διαρκούς και δια βίου συστηματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης κλπ. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε οι παραπάνω αλλαγές εξαρτώνται από τους κοινωνικούς και πολιτικούς συσχετισμούς δύναμης στις ανεπτυγμένες χώρες του καπιταλισμού. Γι' αυτό ακριβώς το λόγο το ερώτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί δεν είναι αν οι νέες τεχνολογίες προκαλούν ανεργία, «αλλά με ποιους κοινωνικούς όρους αυτές θα εφαρμοστούν, ποιες κοινωνικές αλλαγές χρειάζονται και ποιο πολιτικό υποκείμενο θα τις πραγματοποιήσει. Ίσως, τελικά, το πραγματικό πρόβλημα, σχετικά με τις κοινωνικές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών να μην είναι η φύση τους, αλλά η τρομακτική απουσία της πολιτικής». 7 Σελίδα 4 / 5
1. P. Salama - J. Valier: Εισαγωγή στην πολιτική οικονομία, εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ. 2. Κ. Μαρξ: Το Κεφάλαιο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, τόμος 1ος, σελ. 459 3. Εμμανουήλ Παπαδοφραγκάκης: «Σύγχρονες τάσεις στη διάρθρωση της παραγωγής της ΙΝΤΡΑΚΟΜ». Εισήγηση στο Συμπόσιο που διοργάνωσε το Πολυτεχνείο Κρήτης στα Χανιά, στο διάστημα 1-3 Οκτωβρίου 1992, με γενικό τίτλο: Κοινωνία, Τεχνολογία και Αναδιάρθρωση της Παραγωγής. 4. Φωνή των Τεχνικών (Δημοσιογραφικό Οργανο της ΠΕΤ-ΟΤΕ): «ΤΗΛΕΡΓΑΣΙΑ. Ποιές παγίδες κρύβει το ψηφιακό φασόν, Ιανουάριος-Φεβρουάριος- Μάρτιος 1996, Αρ.Φύλλου 164. 5. : «Φασόν. Ζωή και δουλειά με το κομμάτι», Θέσεις, τεύχος 48, 1994. 6. Χάρης Ναξάκης: «Η Τεχνολογική ανεργία. Ένα διεθνές πρόβλημα», περιοδικό Οικονομικά Χρονικά, Φεβρουάριος - Μάρτιος 1994. 7. Ηλίας Ιωακείμογλου: «Τεχνολογία και απασχόληση. Νέο διεθνές κύμα <210>τεχνοφοβίας<211>«. Αδημοσίευτο κείμενο. Μία πρώτη μορφή αυτού του κειμένου δημοσιεύτηκε στην Ημερησία, 11/3/1995. Σελίδα 5 / 5