Είναι Πράγματι οι Γερμανοί Φτωχότεροι από τους Έλληνες, τους Ισπανούς και τους Ιταλούς; in DEEP ANALYSIS Μακροοικονομία Κύρια Σημεία in DEEP ANALYSIS Η κατανομή του πλούτου μεταξύ των διαφόρων νοικοκυριών στη Γερμανία φαίνεται να είναι πολύ πιο άνιση σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης. Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Πετράκης Παναγιώτης (Καθηγητής ΕΚΠΑ), Κωστής Παντελής (Υπ. Διδάκτωρ ΕΚΠΑ), Βαλσαμής Διονύσης (Ερευνητής ΕΚΠΑ). Το παρόν αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εργασίας, η οποία αφορά στην εφαρμογή προγραμμάτων προσαρμογής στην Ελλάδα και τις Βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία). Εξελίσσεται σε τρία μέρη (Ημερομηνία σύνταξης: Δεκέμβριος 2012). Τεύχος 3, Μέρος 1, 2013. Συχνά οι Βαλτικές χώρες αναφέρονται ως «πρωταθλητές» της εφαρμογής προγραμμάτων πειθαρχίας (austerity policies). Όμως αξίζει τον κόπο κάποιος να μελετήσει τις συνθήκες με τις οποίες ήλθε αυτή η εξέλιξη στις Βαλτικές χώρες, γιατί θα διαπιστώσει παράγοντες που θα τον κάνουν σκεπτικό είτε για την αποτελεσματικότητα της πολιτικής αυτής στις συγκεκριμένες περιοχές, είτε για τη δυνατότητα μεταφοράς του παραδείγματος στο Νότο. Στην παρούσα ανάλυση μελετάμε τις Βαλτικές χώρες ως μια ενιαία χώρα, συγκρίνοντας τις επιδόσεις τους με την απόδοση της Ελλάδας, σταθμισμένη από το μερίδιο του ΑΕΠ. Το 2011, η Ελλάδα αντιπροσώπευε το 1,7% του συνολικού ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 (ΕΕ-27) και οι χώρες της Βαλτικής αντιπροσώπευαν το 0,53%. Οι Βαλτικές χώρες είναι μέλη του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ σε αυτές αναπτύσσονται σημαντικά στρατηγικά ζητήματα που αφορούν τη σχέση τους με τη Ρωσία. Από την άλλη μεριά, η Ελλάδα αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής οντότητας και είναι μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Λόγω της θέσης της στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο, η Ελλάδα παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της περιφερειακής σταθερότητας. Μ ακρ οοικονομία www.indeepanalysis.gr - info@ indeepanalysis.gr τεύχος 3 μέρος 1 σελ. 3 2013
Mακροοικονομία Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Ως Βαλτικές χώρες, νοούνται οι Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία. Οι τρεις χώρες ομοιάζουν σε πολλούς παράγοντες. Εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το NATO το 2004. σελ. 2 Συνοπτική Παρουσίαση της Ελλάδας και των Βαλτικών Χωρών Ως Βαλτικές χώρες, νοούνται οι Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία. Οι τρεις χώρες ομοιάζουν σε πολλούς παράγοντες. Εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το NATO (North Atlantic Treaty Organization) το 2004. Η Εσθονία υιοθέτησε το ευρώ τον Ιανουάριο του 2011, η Λιθουανία ελπίζει να κάνει το ίδιο τα επόμενα έτη και η Λετονία το 2014. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η συναλλαγματική τους πολιτική είναι περιορισμένη μέσω μιας σταθερής σχέσης με το ευρώ. Και οι τρείς είναι φιλελεύθερες οικονομίες και πραγματοποιούσαν τους μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης στην Ευρώπη κατά την περίοδο 2000-2007. Ο συνολικός πληθυσμός των Βαλτικών χωρών είναι 6,5 εκατομ. άνθρωποι. Η Ελλάδα εισήλθε στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως μέλος το 1981 και υιοθέτησε το ευρώ το 2001. Έχει πληθυσμό της τάξης των 10,7 εκατομ. ανθρώπων (2011). Στην παρούσα ανάλυση μελετάμε τις Βαλτικές χώρες ως μια ενιαία χώρα, συγκρίνοντας τις επιδόσεις τους με την απόδοση της Ελλάδα, σταθμισμένη από το μερίδιο του ΑΕΠ. Το 2011, η Ελλάδα αντιπροσώπευε το 1,7% του συνολικού ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 (ΕΕ-27) και οι χώρες της Βαλτικής αντιπροσώπευαν το 0,53% (IMF, World Economic Outlook Database, Οκτώβριος 2012). Οι Βαλτικές χώρες, όπως και η Ελλάδα, επλήγησαν σημαντικά τον τελευταίο καιρό λόγω της οικονομικής κρίσης (Erixon, 2010). Ο ρυθμός μεταβολής της ανάπτυξης στις Βαλτικές χώρες μειώθηκε σε -15,6% το 2009, ενώ στην Ελλάδα έφτασε στο χαμηλότερο σημείο του το 2011 (-7,1%). Η Εσθονία ήταν η πρώτη από τις χώρες της Βαλτικής που ήρθε αντιμέτωπη με την ύφεση. Η Λιθουανία, αν και είχε τις ίδιες δημοσιονομικές προκλήσεις, ήταν σε καλύτερη θέση σε σχέση με τη Λετονία όσον αφορά στην ανάκτηση της ανταγωνιστικότητάς της, λόγω των λιγότερων ανισορροπιών που εμφανίζει. Σήμερα, οι τρεις χώρες της Βαλτικής έχουν επαρκή πρόσβαση στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές, καθώς και οι πιστοληπτικές αξιολογήσεις τους έχουν αυξηθεί σταθερά από το καλοκαίρι του 2009. Σε αντίθεση, η Ελληνική οικονομία βρίσκεται στο πέμπτο έτος της βαθιάς ύφεσης και αναμένεται να επιστρέψει σε θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης μετά το 2014 (IMF - World Economic Outlook, Απρίλιος 2012). Οι παρεμβάσεις της Τρόικα στην Ελληνική οικονομία είναι πολύ περισσότερες σε σύγκριση με τις
Βαλτικές χώρες (πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής Μαΐου 2010 μεταξύ των οποίων πέντε αναθεωρήσεις, πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής το Μάρτιο του 2012, το οποίο περιλαμβάνει μια αναθεώρηση το Νοέμβριο του 2012). Κατά την περίοδο 2000-2008, οι Βαλτικές χώρες σημείωσαν μια εξαιρετική περίοδο άνθησης, παρουσιάζοντας πολύ υψηλό μέσο ρυθμό μεγέθυνσης (7%), ενώ η Ελλάδα είχε το μισό από αυτόν (3,7%). Οι υψηλοί αυτοί ρυθμοί χρηματοδοτήθηκαν από εξωτερικές εισροές που διεύρυναν το μέσο Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών στο 10% και για τις δύο περιοχές. Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία για τους Μη Εμπορεύσιμους Τομείς (%) και στις δύο περιοχές (Βαλτικές Χώρες και Ελλάδα) βρίσκεται σε παρόμοια επίπεδα (περίπου 45%). H παράλληλη οικονομία είναι περίπου στο ίδιο υψηλό μέγεθος για τις χώρες αυτές (26-29% του ΑΕΠ) υποδηλώνοντας υψηλή αδυναμία χρηματοδότησης των δημοσίων οικονομικών τους. Η απασχόληση βρισκόταν στο 44% για τις Βαλτικές χώρες και στο 41% για την Ελλάδα και το εκπαιδευτικό επίπεδο για τις Βαλτικές χώρες ήταν αρκετά υψηλότερο από ότι στην Ελλάδα. Τέλος, το εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου στις Βαλτικές χώρες ήταν 2,2 φορές μεγαλύτερο από ότι στην Ελλάδα, υποδηλώνοντας μια ισχυρή κατανομή του εισοδήματος υπέρ του κεφαλαίου, υποδηλώνοντας μια ασθενή θέση της εργασίας σε ανατίμηση των εισοδημάτων. Κατά την περίοδο 2000-2008, οι Βαλτικές χώρες σημείωσαν μια εξαιρετική περίοδο άνθησης, παρουσιάζοντας πολύ υψηλό μέσο ρυθμό μεγέθυνσης (7%), ενώ η Ελλάδα είχε το μισό από αυτόν (3,7%). Οι υψηλοί αυτοί ρυθμοί χρηματοδοτήθηκαν από εξωτερικές εισροές που διεύρυναν το μέσο Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών στο 10% και για τις δύο περιοχές. σελ. 3
Η περίοδος 2009-2010 είχε ως αποτέλεσμα την ισχυρή βύθιση της οικονομίας των Βαλτικών χωρών και μια σχεδόν αυτόματη επανεξισορρόπηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών. Στην Ελλάδα η βαθιά κρίση αφορά στην περίοδο 2011-2013. Η παραοικονομία παραμένει στο ίδιο επίπεδο. Τα μερίδια εισοδηματικής συμμετοχής του κεφαλαίου ή της εργασίας μειώνονται και στις δύο περιοχές. Από το 2011 έως το 2013 (εκτίμηση), οι Βαλτικές χώρες επέστρεψαν στη μεγέθυνση, ενώ η Ελλάδα πλήττεται πολύ σοβαρά. Η Ελληνική οικονομία φαίνεται να αποκτά θετικούς ρυθμούς μετά το 2014, ενώ οι Βαλτικές χώρες παραμένουν σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης σε όλη αυτήν την περίοδο (Διάγραμμα 1). Το Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών στις Βαλτικές χώρες παραμένει εξισορροπημένο, ενώ στην Ελλάδα τείνει να βελτιωθεί προοδευτικά. Η σκιώδης οικονομία και στις δύο περιοχές παραμένει στα ίδια επίπεδα υποδηλώνοντας την αδυναμία των εφαρμοζόμενων πολιτικών να την περιορίσουν. Το εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου στις Βαλτικές χώρες αυξάνεται, ενώ το αντίστροφο (!) -αύξηση του μεριδίου εργασίας- παρατηρείται στην Ελληνική οικονομία, υποδηλώνοντας τη βαθιά κρίση αποδοτικότητας στον Ελληνικό επιχειρηματικό τομέα. Από το 2011 έως το 2013 (εκτίμηση), οι Βαλτικές χώρες επέστρεψαν στη μεγέθυνση, ενώ η Ελλάδα πλήττεται πολύ σοβαρά. σελ. 4
Η Ελληνική οικονομία και οι Βαλτικές χώρες, λόγω του μικρού τους μεγέθους, δεν μπορούν να επηρεάσουν τις τιμές σε κανένα τομέα του εμπορίου σε διεθνές επίπεδο, και η επίδρασή τους στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις περιορίζεται στην άσκηση βέτο στην Ευρώπη και την Ευρωζώνη (για την Ελλάδα και την Εσθονία). Ωστόσο, παρά το μικρό τους μέγεθος, οι Βαλτικές χώρες είναι σημαντικές για τη Ρωσία λόγω της γεωγραφικής τους θέσης στο Βόρειο Τομέα της Ευρώπης. Όλες οι χώρες της Βαλτικής είναι μέλη του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άρα μπορούν να αποτελέσουν πολύ σημαντικά εμπόδια για την επαναφορά της Ρωσίας στο προσκήνιο. Η Εσθονία και η Λετονία έχουν ένα σημαντικό πληθυσμό Ρώσων που κατοικεί σε αυτές, δίνοντας ένα πάτημα στη Ρωσία (ειδικά η Λετονία). Επίσης, η Λιθουανία μπορεί να αποτελέσει μια πολύ δύσκολη χώρα για την επίτευξη των στόχων της Ρωσίας. Επιπρόσθετα, η γεωγραφική θέση των Βαλτικών χωρών είναι πολύ σημαντική για την ασφάλεια της Ρωσίας. Η Εσθονία βρίσκεται στον Κόλπο της Φινλανδίας και μπορεί να εμποδίσει την πρόσβαση στη Βαλτική θάλασσα. Από την άλλη μεριά, η Ελλάδα αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής συμμαχίας, όχι μόνο ως μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Λόγω της εκτεθειμένης θέσης της στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο, η Ελλάδα παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της περιφερειακής σταθερότητας. Επιπλέον, η γεωστρατηγική της θέση κοντά σε πιθανά κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, εγείρει το ενδιαφέρον των μεγάλων παικτών της παγκόσμιας οικονομικής σκηνής (π.χ. ΗΠΑ). Στο πολιτικό πεδίο, στις Βαλτικές χώρες επικρατούν κεντροδεξιές και δεξιές πολιτικές δυνάμεις. Αντιθέτως, στην Ελλάδα την κρίση τη χειρίστηκε το κεντροαριστερό κόμμα ΠΑΣΟΚ, το οποίο εφάρμοσε τις πολιτικές των σταθεροποιητικών προγραμμάτων, μέχρι και το Νοέμβριο του 2011, όταν σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση -υπό τεχνοκράτη πρωθυπουργό- ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις σύστασης Κυβέρνησης ευρείας αποδοχής. Τον Ιούνιο του 2012, ανέλαβε ένας ευρύτερος τρικομματικός πολιτικός σχηματισμός την εξουσία, που αποτελείται από κεντροδεξιά και κεντροαριστερά κόμματα. Παρά το μικρό τους μέγεθος, οι Βαλτικές χώρες είναι σημαντικές για τη Ρωσία λόγω της γεωγραφικής τους θέσης στο Βόρειο Τομέα της Ευρώπης. Από την άλλη μεριά, η Ελλάδα αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής συμμαχίας, όχι μόνο ως μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. σελ. 5
Σημαντικές είναι οι διαφορές που παρατηρούνται στο πολιτισμικό τους υπόβαθρο. σελ. 6 Σημαντικές είναι οι διαφορές που παρατηρούνται στο πολιτισμικό τους υπόβαθρο. Σύμφωνα με δεδομένα που προέρχονται από την έρευνα των Hofstede et al. (2010), από τη μια μεριά, η κυριαρχία της αβεβαιότητας στην Ελλάδα (βαθμολογία: 112) σημαίνει ότι η γραφειοκρατία, οι νόμοι και οι κανόνες θεωρούνται πολύ σημαντικοί ώστε ο κόσμος να αποτελεί ένα ασφαλές μέρος να ζήσει κανείς και οδηγεί σε μειώσεις των επενδύσεων και σε εξαφάνιση της καινοτομίας. Από την άλλη μεριά, οι Βαλτικές κοινωνίες (βαθμολογία: 63) δε φαίνεται να βιάζονται στη λήψη αποφάσεων και παρατηρείται υπέρμετρος σκεπτικισμός σχετικά με επιχειρηματικά προβλήματα κάτι που σημαίνει ότι είναι προσεκτικοί στην ανάληψη κινδύνων και προτιμούν να αναλώνουν αρκετό χρόνο για τα προβλήματα που προκύπτουν. Επίσης, παρατηρείται ένα υψηλό επίπεδο αποδοχής των ανισοτήτων στην Ελλάδα (βαθμολογία: 60) που υποδεικνύει ότι υπάρχει μια μεγάλη αποδοχή της ανισομερούς κατανομής πλούτου και της δύναμης μέσα στην κοινωνία. Οι Βαλτικές χώρες πετυχαίνουν χαμηλότερη βαθμολογία σε αυτή τη διάσταση (42), κάτι που σημαίνει ότι είναι ευπρόσδεκτες σε άτομα που εκφράζουν τις απόψεις τους και τις διαφωνίες τους, και τους δίνουν
την ευκαιρία να συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων. Ο ατομισμός λειτουργεί απολύτως θετικά στη μείωση της αρνητικής επίδρασης από την πρόσφατη κρίση, όπως είναι η ανεργία και η επιβολή κατώτατων μισθών. Οι Βαλτικές χώρες φαίνεται να είναι ατομιστικές (βαθμολογία: 60). Οι συνθήκες εργασίας φαίνεται να καθοδηγούνται από την επίτευξη στόχων και όχι από την επίτευξη διαπροσωπικών σχέσεων, τα επιτεύγματα αντικατοπτρίζουν άμεσα το άτομο που είναι υπεύθυνο και οι εργασιακές συνθήκες εξυπηρετούν ένα λειτουργικό σκοπό. Με βαθμολογία 35, η Ελληνική κοινωνία χαρακτηρίζεται από συλλογικότητα κάτι που σημαίνει ότι στην κοινωνία αυτή οι άνθρωποι είναι ενωμένοι μέσα σε ισχυρές και συνεκτικές ομάδες που προστατεύουν τα μέλη τους με αντάλλαγμα της πίστη τους σε αυτή. Επιπρόσθετα, οι Βαλτικές κοινωνίες δεν υποστηρίζουν αξίες που σχετίζονται με την αρρενωπότητα (βαθμολογία: 34). Η θηλυκότητα των αξιών τους χαρακτηρίζεται από μετριοφροσύνη και δικαιοσύνη. Επιπρόσθετα, χαρακτηρίζονται από σκληρή δουλειά και επιμέλεια, και δείχνουν την ανταγωνιστικότητά τους μέσω της δικαιοσύνης, αφήνοντας τα αποτελέσματα να μιλήσουν για τους εαυτούς τους, και μένοντας μακριά από συγκρούσεις. Με βαθμολογία 57 σε αυτή την πολιτισμική αξία, η Ελλάδα αποτελεί μια κοινωνία με αρρενωπές αξίες κάτι που σημαίνει ότι είναι προσανατολισμένη στην επιτυχία. Όντας επίσης μια κολεκτιβιστική κοινωνία, η επιτυχία ενός μέλους μιας οικογένειας δίνει κοινωνική αξία στο σύνολο της ομάδας. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική είναι η έλλειψη προσανατολισμού στο μέλλον για την Ελληνική κοινωνία (βαθμολογία: 45). Γενικότερα, οι Έλληνες επιθυμούν την απόλυτη αλήθεια στις σχέσεις τους με άλλους ανθρώπους και έχουν έναν κανονιστικό τρόπο σκέψης. Επίσης, επιδεικνύουν μεγάλο σεβασμό στις παραδόσεις, μικρή διάθεση προς αποταμίευση για το μέλλον και εστιάζουν στην επίτευξη γρήγορων αποτελεσμάτων. Αντίθετα, οι Βαλτικές χώρες είναι προσανατολισμένες στο μέλλον (βαθμολογία: 78) πιστεύοντας ότι η αλήθεια εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις συνθήκες και το χρόνο. Δείχνουν ικανότητα υιοθέτησης της παράδοσης σε μεταβαλλόμενες συνθήκες, ισχυρή διάθεση προς αποταμίευση και επενδύσεις, και επιμονή στην επίτευξη αποτελεσμάτων. Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει το επικρατούν πολιτισμικό υπόβαθρο για την Ελλάδα και τις Βαλτικές χώρες. Οι Βαλτικές χώρες φαίνεται να είναι ατομιστικές (βαθμολογία: 60). Με βαθμολογία 35, η Ελληνική κοινωνία χαρακτηρίζεται από συλλογικότητα. σελ. 7
Ελλάδα και Βαλτικές H Ύφεση Χώρες: στην Πολιτικές ΚύπροΛιτότητας και Διαρθρωτική Βιβλιογραφία Erixon F. (2010), Baltic Economic Reforms: A Crisis Review of Baltic Economic Policy, ECIPE WORKING PAPER No. 04/2010. International Monetary Fund, (2012), Balancing Fiscal Policy Risks, IMF World Economic and Financial Surveys, Fiscal Monitor, April 2012. International Monetary Fund, (2012), Coping with High Debt and Sluggish Growth, IMF World Economic and Financial Surveys, World Economic Outlook, October 2012. International Monetary Fund, (2013), Hopes, Realities, and Risks, World Economic Outlook, April 2013. in DEEP ANALYSIS σελ. 8