ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΠΓΔΜ ΣΕ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Ιωάννα Λ. Γκορτζίλα Απόφοιτος Νομικής Σχολής ΑΠΘ Επιβλέπων: Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής, Νομική Σχολή ΔΠΘ Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2015 1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Μακεδονία ανέκαθεν είχε ένα ξεχωριστό ρόλο στις βαλκανικές χώρες, λόγω της ιδιαιτερότητας του πληθυσμού της, του ελληνικού και σλαβόφωνου χαρακτήρα της και της γεωγραφικής της θέσης. Η Βουλγαρία προσπάθησε να επωφεληθεί από το σλαβόφωνο στοιχείο στην περιοχή και να προσαρτήσει εδάφη της Μακεδονίας. Στον 1 ο Βαλκανικό Πόλεμο οι βαλκανικές χώρες συνεργάστηκαν μεταξύ τους για την εκδίωξη των Οθωμανών από τα εδάφη τους. Όμως η επεκτατικές τάσεις της Βουλγαρίας οδηγούν στον 2 ος Βαλκανικό Πόλεμο καθώς η χώρα αυτή επιτέθηκε στους πρώην συμμάχους της. Κατά τον 1 ο και 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο η Βουλγαρία προσπάθησε να προσαρτήσει εδάφη από το ελληνικό και γιουγκοσλαβικό τμήμα της Μακεδονίας. Στο διάστημα του ψυχρού πολέμου ήταν η σειρά της Γιουγκοσλαβίας να θέσει θέματα μειονοτήτων. Κατά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας δημιουργήθηκαν ανεξάρτητα κράτη και έτσι προήλθε η ανεξαρτησία της ΠΓΔΜ. Η ΠΓΔΜ θέλοντας να αποκτήσει εθνική ταυτότητα διεκδίκησε το όνομα «Μακεδονία» για το κράτος της. Η Ελλάδα δεν ήταν διατεθειμένη να συμφωνήσει με αυτή την ονομασία. Προσπάθειες για την αντιμετώπιση του μακεδονικού ζητήματος έγιναν από τον Πορτογάλο Υπουργό Εξωτερικών Πινέιρο και σε μεταγενέστερο διάστημα από τους διεθνείς διαμεσολαβητές, Vance και Owen. Οι προσπάθειες αυτές δεν ήταν επιτυχημένες λόγω της ονομασίας που έθεταν για την ΠΓΔΜ. Η Ελλάδα επέβαλε εμπάργκο στην ΠΓΔΜ και αργότερα επήλθε η συναίνεση των δύο Μερών με την Μεταβατική Συμφωνία της Νέας Υόρκης. Η εν λόγω Συμφωνία περιείχε, μεταξύ άλλων, και τη διάταξη του άρθρου 11 παρ. 1 (περί μη εναντίωσης της Ελλάδας σε κάθε αίτηση εισδοχής της ΠΓΔΜ σε διεθνείς οργανισμούς και θεσμούς), την οποία η ΠΓΔΜ ισχυρίστηκε πως παραβίασε το ελληνικό κράτος όταν υπέβαλλε ένσταση σχετικά με την είσοδο της πρώτης στο ΝΑΤΟ. Ακολούθησε η προσφυγή της πρώτης εναντίον της δεύτερης στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και η έκδοση της σχετικής απόφασης. Ερευνητικό αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί τόσο η Ενδιάμεση Συμφωνία που υπογράφηκε ανάμεσα στα δύο μέρη όσο και η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, η οποία καταδίκασε την Ελλάδα. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1... 8 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 8 1.1 ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ... 8 1.2 ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, 1 Ος ΚΑΙ 2 Ος ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ... 9 1.2.1 Βαλκανικοί Πόλεμοι... 9 1.2.2 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος... 10 1.2.3 Μεσοπόλεμος και 2 ος Παγκόσμιος Πόλεμος... 11 1.3 ΕΜΦΥΛΙΟΣ, ΤΕΛΟΣ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ... 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... 21 ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ... 21 2.1 Α ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1991-1992 ΦΑΣΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ... 21 2.2 Β ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1992-1995 Η ΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ... 25 2.3 Γ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1995-2001 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ... 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 34 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ... 34 3.1 ΠΑΚΕΤΟ ΠΙΝΕΪΡΟ... 34 3.2 ΣΧΕΔΙΟ VANCE OWEN... 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 36 Η ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ... 36 4.1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ... 36 4.2 ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΗΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ... 39 4.3 ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ... 39 4.4 ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ... 41 4.5. ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ... 50 4.6 ΡΗΤΡΑ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΔΙΑΦΟΡΩΝ... 53 4.7 ΣΥΝΟΔΟΣ ΚΟΡΥΦΗΣ ΤΟΥ ΝΑΤΟ ΣΤΟ ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙ... 54 4.8 ΠΡΟΣΦΥΓΗ ΣΤΗ ΧΑΓΗ... 56 4.9 ΑΠΟΦΑΣΗ ΧΑΓΗΣ... 58 Εισαγωγή..58 3

4.9.1. Δικαιοδοσία του Δικαστηρίου και παραδεκτό της Προσφυγής...59 4.9.2. Ουσία της υπόθεσης - παράβαση του άρθρου 11 παρ. 1 της Ενδιάμεσης Συμφωνίας...61 4.9.3. Πρόσθετοι λόγοι επικαλούμενοι από την Ελλάδα.63 4.9.4. Μέτρα.65 4.9.5. Ατομική γνώμη του Δικαστή Simma. 65 4.9.6. Δήλωση του Δικαστή Bennouna...66 4.9.7. Δήλωση του ad hoc Δικαστή Vukas.66 4.9.8. Μειοψηφούσα άποψη της Δικαστή Xue 66 4.9.9. Διιστάμενη γνώμη του ad hoc Δικαστή Ρούκουνα....67 4.10 ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ... 70 4.11. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΧΑΓΗΣ.71 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 73 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 77 Παράρτημα Ι.77 Παράρτημα ΙΙ...83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 92 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γεωγραφικά, ο όρος «Μακεδονία» αναφέρεται σε μια ευρύτερη περιοχή που εκτείνεται στο σημερινό έδαφος διαφόρων βαλκανικών χωρών, με το μεγαλύτερο τμήμα της να βρίσκεται στην Ελλάδα και άλλα μικρότερα τμήματά της στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Ο κύριος κορμός της αρχαίας Μακεδονίας κείται εντός των σημερινών ελληνικών συνόρων και καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα της ελληνικής επικράτειας που ονομάζεται Μακεδονία. Ιστορικά, ο παραπάνω όρος αναφέρεται στο Βασίλειο και τον πολιτισμό των αρχαίων Μακεδόνων, που ανήκουν στο ελληνικό έθνος και αποτελούν αδιαμφισβήτητο κομμάτι της ελληνικής ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς 1. Οι αναταράξεις στη Μακεδονία ξεκίνησαν το 1870 όταν η Βουλγαρία με τη βουλγαρική Εξαρχία διεκδικούσε τη νότια και την κεντρική Μακεδονία. Οι βαλκανικές χώρες έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για την προσάρτηση εδαφών σε αυτές. Το 1912 ξεκίνησε ο 1 ος Βαλκανικός Πόλεμος που είχε ως στόχο την απομάκρυνση των Οθωμανών από τη Μακεδονία. Το 1912 οι βαλκανικές χώρες ήρθαν σε συνεννόηση μεταξύ τους και συμμάχησαν εναντίον των Οθωμανών στη Μακεδονία. Ο 1 ος Βαλκανικός πόλεμος είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Όμως η φιλοδοξία και η επεκτατική πολιτική της Βουλγαρίας οδήγησαν στο 2 ο Βαλκανικό πόλεμο το 1913 και τον διαμερισμό της Μακεδονίας βάσει της Συνθήκης του Βουκουρεστίου. Ο 1 ος Παγκόσμιος Πόλεμος έδωσε την ευκαιρία στη Βουλγαρία να ανακτήσει εδάφη της Μακεδονίας χωρίς όμως να μπορέσει να τα διατηρήσει λόγω της ήττας των συμμάχων της και έτσι προέκυψε η Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919. Η Βουλγαρία κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου εξακολουθούσε να αμφισβητεί το εδαφικό καθεστώς της Μακεδονίας που προέκυψε από τη συνθήκη και έθετε θέματα μειονοτήτων. Την ίδια στιγμή και η Γιουγκοσλαβία έθετε θέμα μειονοτήτων στη Μακεδονία. Στο 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο η Βουλγαρία τάχθηκε με τις Δυνάμεις του Άξονα με αντάλλαγμα την προσάρτηση μακεδονικών εδαφών. Στο τέλος του 2 ου 1 Υπουργείο Εξωτερικών, Το Ζήτημα του Ονόματος της ΠΓΔΜ, http://ellanodikis.com/%ce%b5%ce%bd%ce%b4%ce%b9%ce%ac%ce%bc%ce%b5%cf% 83%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1- %CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C/#parapompi17 (ανάκτηση στις 29/11/2014) 5

Παγκοσμίου Πολέμου και στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου το θέμα της Μακεδονίας ήταν το επικρατέστερο στα Βαλκάνια με προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης της αρχικά και προσάρτησης στη Γιουγκοσλαβία μετέπειτα. Από τη δεκαετία του 50 έως το 1989 κυριαρχεί ένα κλίμα ειρήνης και συνεργασίας στα Βαλκάνια. Με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας προέκυψε και η δημιουργία του κράτους των Σκοπίων. Τα Σκόπια μη έχοντας εθνική ταυτότητα ως νεοσύστατο κράτος θέλησαν να ονομαστούν «Μακεδονία». Η αντίδραση από ελληνικής πλευράς ήταν άμεση. Προσπάθειες για την αντιμετώπιση του χάσματος του μακεδονικού ζητήματος έγιναν από τον Πορτογάλο Υπουργό Εξωτερικών Πινέιρο αλλά δεν στέφθηκαν με επιτυχία. Ακολούθησαν οι διαμεσολαβητές του ΟΗΕ Vance και Owen αλλά ακόμα δεν ήταν πολιτικά ώριμη η οριστική λύση της ονομασία της ΠΓΔΜ και από τις δύο πλευρές. Η ελληνική κυβέρνηση εξαιτίας της αδιαλλαξίας της ΠΓΔΜ στο θέμα του ονόματος, επέβαλε εμπάργκο στα Σκόπια. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα ενοχλημένη από τη στάση της Ελλάδας την παρέπεμψε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο όπου δικαιώθηκε η Ελλάδα. Σε μια ακόμη προσπάθεια για τη βελτίωση των σχέσεων των δύο χωρών προέκυψε η Μεταβατική Συμφωνία της Ν. Υόρκης, η οποία προέβλεπε τη δημιουργία αποκλιμάκωσης της κατάστασης και ανοικοδόμησης της συνεργασίας των χωρών. Το θέμα της ονομασίας μετατοπίσθηκε σε μεταγενέστερο στάδιο. Η Μεταβατική Συμφωνία προέβλεπε και τη μη εναντίωση της Ελλάδας στην είσοδο των Σκοπίων σε διεθνείς οργανισμούς. Η Ελλάδα όμως το 2008 αρνήθηκε την ένταξη των Σκοπίων στο ΝΑΤΟ εξαιτίας της επικίνδυνης πολιτικής της γειτονικής χώρας εναντίον της Ελλάδας. Την ίδια χρονιά η ΠΓΔΜ προσφεύγει στο Δικαστήριο της Χάγης λόγω της μη ένταξης στο ΝΑΤΟ εναντίον της Ελλάδος. Το Δεκέμβριο του 2011 το Διεθνές Δικαστήριο δικαιώνει τα Σκόπια. Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη της Μεταβατικής Συμφωνίας της Ν. Υόρκης βάσει της διερεύνησης των επιμέρους διατάξεών της και των δυναμικών πολιτικών σχέσεων που διαμορφώθηκαν ως απόρροια της σύναψής της μεταξύ των δύο εμπλεκόμενων χωρών. Η δομή της παρούσας μελέτης έχει ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας παρατίθενται τα ιστορικά γεγονότα που κυριάρχησαν στις αρχές του αιώνα. Παρουσιάζονται οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, η στάση των βαλκανικών χωρών απέναντι στη Μακεδονία κατά τον 1 ο και 2 ο 6

Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και ο Εμφύλιος Πόλεμος και οι εξελίξεις στη Μακεδονία κατά τη διάρκεια του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα από το τέλος του ψυχρού πολέμου έως και την Μεταβατική Συμφωνία. Την περίοδο 1991-1992 υπήρξε μια φάση συνεργασίας μεταξύ της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ. Την περίοδο 1992-1995 η Ελλάδα στράφηκε εναντίον της γειτονικής χώρας λόγω της ονομασίας του κράτους της. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η στάση της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ, οι προσπάθειες που έγιναν για την επίλυση του Μακεδονικού Ζητήματος και η επιβολή του εμπάργκο από την Ελλάδα. Τέλος, παρουσιάζεται η Μεταβατική Συμφωνία της Νέας Υόρκης. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το Πακέτο Πινέιρο και το Σχέδιο Vance Owen και γίνεται εκτενής αναφορά των άρθρων τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Μεταβατική Συμφωνία της Νέας Υόρκης και παρατίθενται αναλυτικά τα άρθρα της. Επιπρόσθετα, παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα σχετικά με την απόρριψη από πλευράς της Ελλάδος της ένταξης της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ καθώς και η προσφυγή της δεύτερης στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Ακολουθεί ανάλυση της απόφασης και αξιολόγηση των επιχειρημάτων του Δικαστηρίου. Τέλος, καταγράφονται τα συμπεράσματα και παρουσιάζονται προοπτικές επίλυσης του ζητήματος της ονομασίας ανάμεσα στα δύο κράτη. 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Τα σύνορα της Ελλάδας μετά το 1821 εκτείνονται έως τον Σαραντάπορο. Σκοπός των Ελλήνων ήταν η συνένωση της πλειονότητας των Ελλήνων στο δικό τους διευρυμένο, εθνικό κράτος. Ακολουθεί ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, σε μια προσπάθεια προσάρτησης των εδαφών αυτών, ο οποίος όμως καταλήγει σε ήττα των Ελλήνων. Η διαμάχη μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας ξεκινά με την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας (αυτονόμηση της βουλγαρικής ορθόδοξης εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο) το 1870 καθώς οι δύο χώρες διεκδικούν το νότιο και κεντρικό τμήμα της Μακεδονίας 2. Παράλληλα, στις 3 Οκτωβρίου 1893, ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ) με την υποστήριξη των βουλγαρικών αρχών με στόχο την προώθηση των σχεδίων τους στη Μακεδονία. Έτσι αποφασίζεται η οργάνωση της εξέγερσης στις 2 Αυγούστου του 1903 ανήμερα του Προφήτη Ηλία (Ίλντεν) ξεκινώντας από την πόλη του Κρούσοβο 3. Οι ηγέτες της ΕΜΕΟ καταλαμβάνουν την πόλη του Κρούσοβο διακηρύσσοντας την «Δημοκρατία του Κρούσοβο», αλλά έρχονται αντιμέτωποι με τις ανώτερες στρατιωτικά δυνάμεις των Οθωμανών και καταρρέουν σε διάστημα τριών εβδομάδων. Ως αποτέλεσμα της ήττας ανατρέπονται τα σχέδια των Βουλγάρων για επίθεση στην Οθωμανική Μακεδονία, καθώς θα έστρεφαν εναντίον τους τις Μεγάλες Δυνάμεις στην περιοχή, προκαλώντας τις βίαιες αντιδράσεις των Τούρκων. Το Ίλντεν αντιπροσωπεύει ένα κομβικό σημείο στις εξελίξεις στην οθωμανική Μακεδονία, αφενός καταδεικνύοντας την δύναμη των Βουλγάρων και αφετέρου αποδυναμώνοντας τους και οδηγώντας στην επιτυχή αντεπίθεση των Ελλήνων. Οι Έλληνες γνωρίζοντας ότι οι Βούλγαροι ήταν σοβαροί αντίπαλοι στην Μακεδονία, συμμαχούν με τους Τούρκους για την κατάπνιξη της εξέγερσης του Ίλντεν 4. 2 Βλ. Σ. Λυγερός, Εν Ονόματι της Μακεδονίας ο Διπλωματικός Πόλεμος για το Όνομα, Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, 2008, σελ.23 3 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, Διεθνείς Σχέσεις και Μακεδονικό Ζήτημα, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα: 2003, σελ. 23-25 4 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 23-25 8

Ο βασικός οργανωτής του αντάρτικου στην Μακεδονία, ήταν ο Παύλος Μελάς, χωρίς όμως να λαμβάνει βοήθεια από την τότε ελληνική κυβέρνηση. Η κατάσταση όμως άρχισε ν αλλάζει μετά τον θάνατο του Παύλου Μελά, αφού τα νέα του θανάτου του επηρέασαν σφόδρα την ελληνική κοινή γνώμη. Σε συνδυασμό με την εξέγερση του Ίλντεν δημιουργείται μια πιο αποφασιστική, πιο οργανωμένη και καλύτερα χρηματοδοτούμενη προσπάθεια στη Μακεδονία, με σκοπό την αποδυνάμωση της βουλγαρικής στρατιωτικής δράσης. Παράλληλα, οι Έλληνες προσπαθούν να πείσουν τα χωριά να εγκαταλείψουν την Βουλγαρική Ορθόδοξη Εκκλησία και να στηρίξουν τους Έλληνες καθώς ένιωθαν έντονη την ελληνική ορθόδοξη ταυτότητα. Μέχρι το 1908, οι προσπάθειες στέφονται με επιτυχία, με αποτέλεσμα τη διατήρηση εδαφών της Μακεδονίας και οδηγώντας αργότερα στην απόκτηση της ελληνικής Μακεδονίας 5. 1.2 ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, 1 Ος ΚΑΙ 2 Ος ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1.2.1 Βαλκανικοί Πόλεμοι Τον Ιούλιο του 1908 λαμβάνει χώρα η επανάσταση των Νεότουρκων, από αξιωματικούς του οθωμανικού στρατού στη Θεσσαλονίκη. Αν και αρχικά η εξέλιξη αυτή δημιούργησε ένα κύμα προσδοκίας στη Μακεδονία, τελικά αποδείχθηκε η εθνικιστική χροιά του και το γεγονός ότι στόχο είχε όχι μόνο τον εκσυγχρονισμό της Αυτοκρατορίας αλλά και τον εξ οθωμανισμό την πλήρη κατάργηση δικαιωμάτων και προνομίων των υπηκόων, έργο που αναλάμβαναν οι εθνικιστικές ομάδες 6. Αυτή η εξέλιξη είχε σαν αποτέλεσμα τη συμμαχία των βαλκανικών κρατών. Η Σερβία και η Βουλγαρία υπογράφουν συμφωνία τον Μάρτιο του 1912, η Ελλάδα και η Βουλγαρία τον Μάιο, και τέλος το Μαυροβούνιο συμμαχεί με την Σερβία και την Βουλγαρία τον Οκτώβριο. Ο 1 ος Βαλκανικός Πόλεμος ξεκινά από το Μαυροβούνιο. Οι οθωμανικές δυνάμεις, μη διαθέτοντας αριθμητική υπεροχή, εκδιώκονται ολοκληρωτικά από την χερσόνησο του Αίμου. Τον Μάιο του 1913, η Σύνοδος του Λονδίνου επισημοποιεί το νέο status quo στην περιοχή 7. 5 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 23-25 6 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 25-29 7 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 25-29 9

Αν και οι νικηφόρες συμμαχίες κατάφεραν να εκδιώξουν τους Οθωμανούς από τα Βαλκάνια, ωστόσο υπήρχε ασάφεια στην διαμοίραση των εδαφών μεταξύ των νικητών. Για το λόγο αυτό, η Βουλγαρία αποφασίζει να επιτεθεί στους πρώην συμμάχους της, καταλήγοντας στον 2 ο Βαλκανικό πόλεμο, το 1913. Μη έχοντας όμως την στήριξη κάποιας Μεγάλης Δύναμης, και αντιμετωπίζοντας πολλά εσωτερικά προβλήματα, η κίνηση αυτή της Βουλγαρίας καταλήγει σε ολοκληρωτική ήττα. Αποτέλεσμα της ήττας αυτής είναι η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο του 1913 που μοιράζει στην Ελλάδα και την Σερβία το 51,5% και το 38,4% επί του Μακεδονικού κράτους αντίστοιχα, ενώ η Βουλγαρία παίρνει μόνο το 10,1% 8. 1.2.2 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος Παρ όλη την επιτυχία του 2 ου Βαλκανικού Πολέμου, ακολουθεί εθνικός διχασμός, σχετικά με τη στάση της Ελλάδας στον 1 ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Βενιζέλος και ο Βασιλιάς συνειδητοποιούν ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις είναι θετικά προσκείμενοι προς την Τουρκία και τη Βουλγαρία όμως υπάρχει διάσταση απόψεων σχετικά με το ποια δύναμη να υποστηρίξουν. Ο Κωνσταντίνος υποστηρίζει τη διατήρηση ουδετερότητας, πεπεισμένος ότι η Γερμανία θα είναι η νικήτρια, ενώ ο Βενιζέλος τάσσεται υπέρ της Αντάντ με την σκέψη ότι η μεγάλη ναυτική δύναμη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας θα ωφελήσει τα ελληνικά συμφέροντα. Όλα αυτά οδηγούν στην παραίτηση του Κωνσταντίνου και τη δημιουργία μιας ξεχωριστής κυβέρνησης από τον Βενιζέλο με έδρα την Θεσσαλονίκη. Τελικά, η Ελλάδα συμμετέχει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ 9. Η Βουλγαρία, όσο διαρκεί ο 1 ος Παγκόσμιος πόλεμος, ανακτά εδάφη από την ελληνική και σερβική Μακεδονία, καθώς και από τη δυτική Θράκη. Μετά την ήττα όμως των Κεντρικών Δυνάμεων, υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τις ελληνικές της κατακτήσεις, με την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ, τον Νοέμβριο του 1919. Παράλληλα, υπογράφεται μια Ελληνοβουλγαρική Συνθήκη που επιτρέπει την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας 10. 8 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 25-29 9 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 27-28 10 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 28 10

Στις εκλογές που ακολουθούν το 1920 στην Ελλάδα, ο Βενιζέλος χάνει την πρωθυπουργία από μια φιλοβασιλική κυβέρνηση η οποία συνεχίζει τη στρατιωτική εκστρατεία προς τη Μικρά Ασία, χωρίς όμως επιτυχία. Το 1922, με το τέλος του Ελληνοτουρκικού πολέμου και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, γίνεται ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, όπου περισσότερο από ένα εκατομμύριο Έλληνες εγκαταλείπουν τις πατρογονικές τους εστίες στη Μ. Ασία και σχεδόν οι μισοί από αυτούς εγκαθίστανται στην ελληνική Μακεδονία 11. Με αυτή την ανταλλαγή πληθυσμών η Ελλάδα γίνεται το πιο ομοιογενές κράτος στα Βαλκάνια και σχεδόν σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. 1.2.3 Μεσοπόλεμος και 2 ος Παγκόσμιος Πόλεμος Μετά τον 1 ο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ελλάδα και κυρίως στην περιοχή της Μακεδονίας κυριαρχεί πολιτική αστάθεια. Το κύριο μέλημα των ελληνικών κυβερνήσεων, έχοντας ρυθμίσει τις εκκρεμότητες τους με το προσφυγικό στοιχείο και την εγκατάστασή τους στην Μακεδονία, είναι η ισχυροποίηση της εξωτερικής πολιτικής - με μοναδική εξαίρεση τη δικτατορία του Πάγκαλου - και η διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας έτσι όπως προέκυψε από τις συνθήκες ειρήνης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η Μακεδονία και η Θράκη αποτελούν τα πιο εκτεθειμένα σε εξωτερική απειλή εδάφη της Ελλάδος. Η γεωγραφική θέση της Μακεδονίας καθώς και το λιμάνι της Θεσσαλονίκης αποτελούν την διέξοδο των εμπορικών δραστηριοτήτων στα Βαλκάνια και προσφέρουν τη δυνατότητα επιτήρησης της ευρύτερης θάλασσας της Μεσογείου. Το σημαντικό αγκάθι της εξωτερικής πολιτικής εκείνη την περίοδο είναι η αμφισβήτηση από την Βουλγαρία του εδαφικού καθεστώτος που όριζαν οι υπογραφείσες συνθήκες. Οι ελληνικές κυβερνήσεις προσπαθούν να συνθηκολογήσουν με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες με απώτερο σκοπό την αναθέρμανση των σχέσεων τους με την Γιουγκοσλαβία. Η Βουλγαρία έχει εδαφικές απαιτήσεις από την Μακεδονία και γι αυτό χρηματοδοτεί την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ) η οποία αγωνίζεται για την 11 Βλ. S. I. Koliopoulos, The War Over the Identity and Numbers of Greece s Slav Makedonians, Berg, Oxford: 1997, p. 51 11

απόσπαση μακεδονικών εδαφών από την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία με στόχο την αυτονόμηση των περιοχών αυτών σε πρώτη φάση και τελικώς στην ενσωμάτωση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Η δυσπιστία που επικρατεί απέναντι στις βουλγαρικές προθέσεις αποτρέπει την εφαρμογή της διμερούς συμφωνίας που επιτεύχθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 1924 στη Γενεύη με την υπογραφή δύο πρωτοκόλλων μεταξύ του Ιωάννη Πολίτη και του Χρίστου Καλφώφ και είχε ως σκοπό την εφαρμογή των όρων της Ειδικής Σύμβασης για την προστασία των μειονοτήτων βάσει της συνθήκης των Σεβρών του 1920. Η ελληνική ηγεσία αντιλαμβάνεται ότι με βάση τα πρωτόκολλα αυτά ετίθετο θέμα βουλγαρικής μειονότητας και ακολούθως της αντίδρασης της Βουλγαρίας ήρθε η άρνηση από ελληνικής πλευράς της επικύρωσης του πρωτοκόλλου. Η γιουγκοσλαβική αντίδραση κατέληξε σε καταγγελία της Ελληνοσερβικής συνθήκης συμμαχίας του 1913. Τα Πρωτόκολλα της Γενεύης δεν τέθηκαν σε ισχύ ύστερα από την παρέμβαση του Ελευθέριου Βενιζέλου στην ΕΚΤ και την καταψήφισή τους από το Εθνοσυμβούλιο 12. Η ακύρωση των πρωτοκόλλων επιδείνωσε τις τεταμένες ελληνοβουλγαρικές σχέσεις. Παρατηρήθηκαν μικρής κλίμακας επεισόδια κυρίως στα συνοριακά φυλάκια. Η κυβέρνηση του στρατηγού Πάγκαλου διαμαρτυρήθηκε εντόνως ενώ έδωσε εντολή για την αύξηση των μεθοριακών φρουρών 13. Η κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας με επικεφαλής τον Πάσιτς ζητούσε μεταξύ άλλων την επέκταση της ελεύθερης ζώνης, ειδικό δασμολογικό καθεστώς και συνδιοίκηση της γραμμής Θεσσαλονίκης Γευγελής και παράλληλα την αναγνώριση του Σλαβόφωνου στοιχείου ως σερβικής μειονότητας. Η κυβέρνηση Πάγκαλου με την υπογραφή της συνθήκης φιλίας με την Γιουγκοσλαβία ικανοποίησε όλες τις άνωθεν αξιώσεις του Βελιγραδίου καθώς επίσης αναγνώρισε και την σερβική μειονότητα στην Μακεδονία. Η ανατροπή όμως της κυβέρνησης Πάγκαλου απέτρεψε την εφαρμογή των συμφωνιών. Η νέα κυβέρνηση Ζαΐμη που σχηματίστηκε τον Νοέμβριο του 1926 ζήτησε να ξαναξεκινήσει ο διάλογος χωρίς να θεωρεί τις συμβάσεις αυτές δεσμευτικές. Το καλοκαίρι του 1928 επέστρεψε στην εξουσία ο Ελευθέριος Βενιζέλος και κατάφερε να εξομαλύνει την εξωτερική πολιτική της χώρας 12 Βλ. Ι. Στεφανίδης, Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία, Β τόμος, Επιμέλεια Ιωάννης Κολιόπουλος Ιωάννης Χασιώτης, εκδόσεις Παπαζήση, 1990, σελ. 89-90 13 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 91-96 12

ερχόμενος σε συμφωνία με τη Γιουγκοσλαβία την 11 η Οκτωβρίου 1928 στην οποία προβλεπόταν η ρύθμιση των ζητημάτων της γιουγκοσλαβικής ζώνης και της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης Γευγελής με σεβασμό στα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα. Στο προηγούμενο από την συνεννόηση με την Γιουγκοσλαβία διάστημα είχε συναφθεί τον Μάρτιο το Ελληνορουμανικό σύμφωνο φιλίας και η Ελληνοϊταλική συνθήκη φιλίας που υπογράφηκε το Σεπτέμβριο του 1928. Οι σχέσεις Ελλάδας και Βουλγαρίας εξακολουθούσαν να είναι τεταμένες παρά τις δύο βαλκανικές συνεδριάσεις που έγιναν με πρωτοβουλία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου το 1930 και το 1933 αντιστοίχως. Η Βουλγαρία επέμενε να θέτει ζητήματα βουλγαρικών μειονοτήτων στη Μακεδονία και απολάμβανε την υποστήριξη της Ιταλίας 14. Με την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ παρατηρούνται οι επεκτατικές τάσεις της Γερμανίας και της Ιταλίας καθώς θέτουν υπό αμφισβήτηση τη Συνθήκη Ειρήνης του 1 ου Παγκοσμίου Πολέμου. Η Ελλάδα, επί κυβερνήσεως Τσαλδάρη, συνάπτει στην Αθήνα το Σύμφωνο της Βαλκανικής Συνεννοήσεως με Ρουμανία, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία, με τη συγκατάθεση της Γαλλίας. Στόχος του Συμφώνου είναι η εδαφική ακεραιότητα των Βαλκανίων. Η Βουλγαρία, όμως, που εξακολουθεί να έχει εδαφικές απαιτήσεις από βαλκανικές χώρες, προσπαθεί να επανακτήσει τις σχέσεις της με την Γιουγκοσλαβία. Αποκομμένη όμως από τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες στρέφεται για συνεργασία σε ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γερμανία και η Ιταλία και, για να βελτιώσει τις σχέσεις της με την Γιουγκοσλαβία, διαλύει την ΕΜΕΟ, με αποτέλεσμα το 1937 να προχωρήσει σε Συνθήκη Φιλίας με τη Γιουγκοσλαβία. Η ελληνική κυβέρνηση παραμένει δύσπιστη ως προς τις προθέσεις της Βουλγαρίας και δεν προτίθεται να την εντάξει στο Βαλκανικό Σύμφωνο χωρίς ανταλλάγματα. Παράλληλα, η κίνηση της Γιουγκοσλαβίας να συνάψει Συνθήκη Φιλίας με την Βουλγαρία, πυροδοτεί αντιδράσεις από τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, διότι θεωρούν ότι η Γιουγκοσλαβία έδρασε μονομερώς, κάτι που δεν προβλεπόταν από το Βαλκανικό Σύμφωνο 15. Έπειτα από την ιταλική επίθεση στην Αβησσυνία τον Οκτώβριο του 1935, η Μ. Βρετανία προσπαθεί να αναθερμάνει τις σχέσεις της με την Ελλάδα λόγω του αγγλοιταλικού ανταγωνισμού για τον έλεγχο της Μεσογείου. Η νέα κυβέρνηση Μεταξά 14 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 91-96 15 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 97 13

φοβούμενη την επεκτατική τάση της Ιταλίας συνεργάζεται σθεναρά με τη Βρετανική κυβέρνηση. Η Μ. Βρετανία το 1938 προσπαθεί να εξομαλύνει τις σχέσεις των βαλκανικών χωρών ιδίως με τη Βουλγαρία και γι' αυτό το λόγο ζητά από την Τουρκία, τη Ρουμανία και την Ελλάδα να συμφωνήσουν στην κατάργηση της Συνθήκης του Νεϊγύ που προέβλεπε την απαγόρευση του επανεξοπλισμού της Βουλγαρίας. Έτσι, τον Ιούλιο του 1938 ο Μεταξάς, ως προεδρεύων των χωρών του Βαλκανικού Συμφώνου και ο Γκιόργκι Κιοσεϊβάνωφ, πρωθυπουργός της Βουλγαρίας, υπογράφουν κοινή διακήρυξη για τον επανεξοπλισμό της Βουλγαρίας και καταργούν τις αποστρατικοποιημένες ζώνες στη Θράκη 16. Η κατάληψη της Αλβανίας το 1939 από τους Ιταλούς επιφέρει την αλλαγή του αμυντικού δόγματος της Ελλάδας που μέχρι εκείνη την στιγμή ήταν προσανατολισμένο μόνο προς τον βορρά για ενδεχόμενη σύρραξη με τη Βουλγαρία. Η Γαλλία θέλει να εκμεταλλευτεί το λιμάνι της Θεσσαλονίκης για να το χρησιμοποιήσει ως ορμητήριο με σκοπό να πλήξει τις ρουμανικές πετρελαιοπηγές που αποτελούσαν πηγή ανεφοδιασμού της Γερμανίας. Η Μ. Βρετανία όμως διατηρεί επιφυλάξεις ως προς τα γαλλικά σχέδια, καθώς υποπτεύεται ότι μια τέτοια κίνηση θα οδηγούσε την Ιταλία στο πλευρό της Γερμανίας. Μετά την αποτυχημένη εισβολή της Ιταλίας μέσω του αλβανικού εδάφους στην Ελλάδα το 1940, η Γερμανία σχεδιάζει επίθεση στον βορειοελλαδικό χώρο. Στις αρχές του 1941 η Βρετανική κυβέρνηση προτείνει στον Μεταξά την αποστολή στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη αλλά ο Μεταξάς απορρίπτει την προσφορά αυτή. Οι Βρετανοί προσπαθούν να συντονίσουν το αμυντικό δόγμα της Ελλάδος. Παράλληλα, έρχονται σε συνεννόηση με τη Γιουγκοσλαβία και την Τουρκία για αμυντική συμμαχία στα Βαλκάνια αλλά δεν καταφέρνουν να λάβουν δεσμευτικές απαντήσεις. Η Γιουγκοσλαβία ήδη προσπαθεί να ενταχθεί στις δυνάμεις του Άξονα με αντάλλαγμα τμήμα της Μακεδονίας, συμπεριλαμβανομένης και της Θεσσαλονίκης. Ανάλογα ανταλλάγματα διεκδικεί και η Βουλγαρία, δηλαδή εδάφη της Μακεδονίας και τη διέξοδό της στο Αιγαίο, πετυχαίνοντας με αυτόν τον τρόπο την προσχώρησή της στο Τριμερές Σύμφωνο την 1 η Μαρτίου του 1941 17. Την επόμενη μέρα οι γερμανικές δυνάμεις εισβάλλουν στην Βουλγαρία. Μετά από αυτή την εξέλιξη η Ελλάδα επιτρέπει την είσοδο βρετανικών δυνάμεων στα εδάφη 16 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 98 17 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 106 14

της και προχωρεί στην δημιουργία άμυνας ζώνης στον Αλιάκμονα. Οι γερμανικές δυνάμεις στις 6 Απριλίου εισβάλλουν στο Γιουγκοσλαβικό έδαφος και από εκεί εξορμούν προς την γραμμή του Αλιάκμονα. Ο Διοικητής του Τμήματος Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας (ΤΣΑΜ) Γεώργιος Μπακόπουλος, αφού ενημερώνει το Γενικό Στρατηγείο για τη δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει, προτείνει συνθηκολόγηση στον Διοικητή της 2 ης Θωρακισμένης Γερμανικής Μεραρχίας, που υπογράφεται στις 9 Απριλίου του 1941 στο Γερμανικό Προξενείο της πόλης 18. Εν τω μεταξύ η στρατιά της Αλβανίας παραμένει στις θέσεις της, ενώ οι Γερμανοί πλησιάζουν απειλητικά το δεξιό πλευρό της. Μετά όμως από τη διάσπαση της αριστερής γραμμής του Αλιάκμονα, οι ελληνικές δυνάμεις απειλούνται με κύκλωση και αιχμαλωσία και διατάσσεται σύμπτυξη που μετατρέπεται σε άτακτη υποχώρηση. Ο Διοικητής του Γ Σώματος Στρατού Γεώργιος Τσολάκογλου προχωρεί στην υπογραφή του τελικού πρωτοκόλλου συνθηκολόγησης στις 23 Απριλίου με τους Διοικητές των ιταλικών και των γερμανικών στρατευμάτων 19. Η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων στη Μακεδονία δημιουργεί έναν συγκοινωνιακό κόμβο και βάση ανεφοδιασμού στα Βαλκάνια. Τα οφέλη όμως των Γερμανών προσανατολίζονται προς την εκμετάλλευση της παραγωγής καπνού, βαμβακιού και άλλων αγροτικών προϊόντων. Παράλληλα, οι Γερμανοί αναλαμβάνουν τη βελτίωση των συγκοινωνιακών υποδομών κυρίως για την εξυπηρέτηση των στρατιωτικών τους αναγκών. Στις 17 Απριλίου του 1941 επιτρέπεται στα βουλγαρικά στρατεύματα η κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας, δυτικά του Στρυμόνα και της δυτικής Θράκης. Στην ιταλική και στη γερμανική ζώνη κατοχής διατηρούνται οι ελληνικές αστυνομικές και πολιτικές αρχές, σε αντίθεση όμως με τη βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία, όπου η κατάλυση των ελληνικών αρχών αποσκοπεί στην εδραίωση της βουλγαρικής παρουσίας σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Οι Βούλγαροι επιβάλλουν σε κάθε δημόσια υπηρεσία να χρησιμοποιεί υποχρεωτικά τη βουλγαρική γλώσσα και κάθε ελεύθερο επαγγελματία να γνωρίζει τη βουλγαρική γλώσσα. Για τους λόγους αυτούς οι κάτοικοι των περιοχών αυτών μεταναστεύουν στην γερμανική ζώνη κατοχής. 18 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 108 19 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 109 15

Η πίεση όμως των δυνάμεων κατοχής προκαλεί ένα αίσθημα αντίστασης που γρήγορα μετατρέπεται σε ένοπλο αγώνα. Πριν την ένοπλη αντίσταση, η κατοχική κυβέρνηση των Αθηνών διαμαρτύρεται στις γερμανικές αρχές κατοχής. Τον Ιούλιο του 1941 ιδρύεται η οργάνωση «Υπερασπισταί της Βορείου Ελλάδος» (ΥΒΕ) που απαρτίζεται από αξιωματικούς με την έμπρακτη υποστήριξη του γενικού επιθεωρητή Νομαρχίας Μακεδονίας, Αθανάσιου Χρυσοχόου. Τα μέλη των ΥΒΕ πιστεύουν πως για να αντιμετωπίσουν τις ανθελληνικές θέσεις των Βουλγάρων οφείλουν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς κατακτητές 20. Τον Μάιο του 1941 δημιουργείται η οργάνωση «Ελευθερία» όπου συμπράττουν μέλη της ομάδας των απότακτων Βενιζελικών αξιωματικών με μέλη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ. Η πρώτη μορφή αντίδρασης της «Ελευθερίας» είναι το σαμποτάζ στο μηχανοστάσιο των σιδηροδρόμων στη Θεσσαλονίκη. Οι πρώτες ένοπλες αντάρτικες ομάδες συστήνονται το καλοκαίρι του 1941 από τα μέλη του ΚΚΕ. Οι ομάδες αυτές με τις ονομασίες «Οδυσσέας Ανδρούτσος» και «Αθανάσιος Διάκος» δραστηριοποιούνται στη Νιγρίτα και στο Κιλκίς αντίστοιχα. Οι επιχειρήσεις όμως έχουν μεγάλες απώλειες σε άμαχο πληθυσμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επιχείρηση των ανταρτών στην Δράμα εις βάρος βουλγαρικών δυνάμεων την 28 η Σεπτεμβρίου του 1941. Οι αντιστασιακές ομάδες επιτίθενται στον Άγιο Αθανάσιο, στη Χωριστή και σε άλλες περιφέρειες της Δράμας και αναγκάζουν τον βουλγαρικό στρατό σε υποχώρηση. Τελικά, οι βουλγαρικές δυνάμεις αποχωρούν στις 29 Σεπτεμβρίου από την πόλη της Δράμας. Μετά την πάροδο δύο ημερών ο βουλγαρικός στρατός επιτίθεται με πυροβολικό και αεροπορία σε πολλές κοινότητες της πόλης πυροβολώντας αδιακρίτως στον άμαχο πληθυσμό και διατάσσοντας ομαδικές εκτελέσεις. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η δημιουργία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) τον Απρίλιο του 1942 από το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ στην Θεσσαλονίκη, με την βοήθεια του αγροτικού πληθυσμού και σοσιαλιστικών ομάδων. Αργότερα, ομάδες ένοπλων ανταρτών δημιουργούν τον Εθνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ). Επιπλέον, συστήνονται ομάδες ανταρτών δίχως πολιτική ταυτότητα καθοδηγούμενες όμως από τις Μυστικές Υπηρεσίες της Μ. Βρετανίας. Το 1943, η αντίσταση γνωρίζει μεγάλη απήχηση και ειδικότερα ο ΕΛΑΣ στη δυτική και την κεντρική Μακεδονία. Οι βρετανικές δυνάμεις θέλοντας να 20 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 110-111 16

δημιουργήσουν ένα μέτωπο αντιπερισπασμού στα Βαλκάνια έρχονται σε συνεννόηση για συνεργασία με τον ΕΛΑΣ. Οι Συμμαχικές Δυνάμεις σχεδιάζουν να επέμβουν στην Ιταλία. Ο ΕΛΑΣ, αντιλαμβανόμενος την ισχυροποίησή του, προσπαθεί να μειώσει την δύναμη των άλλων αντιστασιακών δυνάμεων και κυρίως του ΠΑΟ (Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση πρώην Υ.Β.Ε.) που δρούσε στη γερμανική ζώνη 21. Με τα αντιστασιακά κινήματα να γνωρίζουν άνθηση, η Σόφια επιζητεί τον έλεγχο και στην υπόλοιπη Μακεδονία. Στις 8 Ιουλίου 1943 αποφασίζεται μεταξύ των γερμανικών και των βουλγαρικών δυνάμεων η επέκταση των δεύτερων στην περιοχή του Στρυμόνα και του Αξιού. Ύστερα από την αποχώρηση της Ιταλίας από τον Άξονα λόγο της Συνθηκολόγησής της, οι Γερμανοί επεκτείνουν οι ίδιοι την κατοχή τους στη δυτική Μακεδονία, με περιστασιακή μόνο συνδρομή των βουλγαρικών δυνάμεων. Η βουλγαρική δύναμη στη δυτική Μακεδονία αναλαμβάνει τη δημιουργία ένοπλων σωμάτων («Οχράνα») κυρίως του Σλαβόφωνου στοιχείου για την αντιμετώπιση των ανταρτών. Η κατάσταση αυτή αναγκάζει το αντιστασιακό κίνημα να προσεταιρίσει το σλαβόφωνο στοιχείο ιδιαίτερα μετά την ολοένα και αυξανόμενη γιουγκοσλαβική παρέμβαση. Το κίνημα του Ιωσήφ Μπροζ Τίτο αγωνίζεται να κατευθύνει το σλαβόφωνο στοιχείο στην Νότια Γιουγκοσλαβία, εγχείρημα που αναμένεται να έχει σοβαρό αντίκτυπο και στη Μακεδονία 22. Τον Ιούλιο του 1943, ο επικεφαλής των παρτιζάνων στη Νότια Γιουγκοσλαβία, Τίτο Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς Τέμπο προτείνει στον ΕΑΜ/ΕΛΑΣ συνεργασία με σκοπό τη δημιουργία κοινού βαλκανικού στρατηγείου με τη συμμετοχή των αντιστασιακών κινημάτων της Γιουγκοσλαβίας, της Αλβανίας και της Βουλγαρίας. Επίσης, ζητάει να αναγνωριστεί το δικαίωμα του «μακεδονικού λαού» για αυτοδιάθεση και να επιτραπεί στους Γιουγκοσλάβους να αναλάβουν την οργάνωση και καθοδήγηση του σλαβόφωνου στοιχείου στην ελληνική Μακεδονία. Το ΕΑΜ όμως αντιδρά σε οποιαδήποτε αναφορά περί μακεδονικού ζητήματος, αλλά συμφωνεί στην στρατιωτική συνεργασία με Γιουγκοσλάβους και Αλβανούς αντιστασιακούς. Στα τέλη του 1943 συστήνεται η οργάνωση του Σλαβομακεδονικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΣΝΟΦ) 23. 21 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 110-114 22 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 114-116 23 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 117 17

Οι Γερμανοί, θέλοντας να διαλύσουν τις αντιστασιακές ομάδες, προσπαθούν να φέρουν τον διχασμό ανάμεσά τους εξοπλίζοντας τους προσφυγικούς πληθυσμούς των Ποντίων και των Τουρκόφωνων από την Καππαδοκία 24. Στο τέλος του 1944 η Μ. Βρετανία προτείνει ένα σχέδιο δράσης στον ΕΑΜ εν αναμονή της γερμανικής αποχώρησης. Οι βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής καθυστερούν να φύγουν από τα μακεδονικά εδάφη με το πρόσχημα της προστασίας από την επικείμενη γερμανική επιδρομή. Έχει ήδη προηγηθεί στις 5 Σεπτεμβρίου 1944 η κατάληψη της Βουλγαρίας από Σοβιετικές Δυνάμεις και η ανατροπή της κυβέρνησής της. Οι βρετανικές δυνάμεις, φοβούμενες την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης προς την Ελλάδα, συμφωνούν να έχουν τον κύριο ρόλο στις εξελίξεις στο ελληνικό έδαφος και παραχωρούν στους Σοβιετικούς ελευθερία κινήσεων στη Ρουμανία. Στις 11 Οκτωβρίου του 1944 οι Βρετανοί ζητούν την άμεση αποχώρηση των βουλγαρικών στρατευμάτων από τη Μακεδονία 25. 1.3 ΕΜΦΥΛΙΟΣ, ΤΕΛΟΣ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Το 1944 το ΕΑΜ προχωρεί στην διάλυση της ΣΝΟΦ, διότι μέλη της πιστεύουν στην ιδέα της απόσπασης της Μακεδονίας. Το ΕΑΜ όμως επιτρέπει την δημιουργία δύο σλαβόφωνων ταγμάτων. Το πρώτο, με οδηγητή τον Ηλία Δημάκη Γκότσε τάσσεται υπέρ της γιουγκοσλαβικής πλευράς και το δεύτερο τμήμα σλαβόφωνων στο Πάικο με καθοδηγητή τον Ούρντοφ, εισέρχεται σε γιουγκοσλαβικά εδάφη. Για τις ενέργειες αυτές, η γιουγκοσλαβική πλευρά κατηγορεί το ΕΑΜ για καταπίεση του σλαβόφωνου στοιχείου και οι σχέσεις μεταξύ των δύο πλευρών διέρχονται σε μια περίοδο κρίσης. Παράλληλα γίνεται η ανακήρυξη της Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβικής Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΛΔΜ) στις 2 Αυγούστου του 1944 26. Η πολιτική του Τσαλδάρη για τις ελληνικές εδαφικές διεκδικήσεις ενάντια στις βλέψεις της Βουλγαρίας και της Αλβανίας δεν υποστηρίζεται από τις Δυτικές Δυνάμεις και το Γιουγκοσλαβικό σχέδιο για την ηγεσία της Γιουγκοσλαβίας στα Βαλκάνια αναζωπυρώνεται κυρίως με την ιδέα της ενιαίας και αυτόνομης Μακεδονίας, ιδέα που ασπάζεται και η Βουλγαρία. Αντάρτες από τα γιουγκοσλαβικά 24 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 118 25 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 119-122 26 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 122 18

σύνορα εξορμούν εναντίων ελληνικών μακεδονικών εδαφών. Οι σχέσεις Ελλάδας Γιουγκοσλαβίας οξύνονται. Στις 3 Δεκεμβρίου του 1946 η ελληνική κυβέρνηση καταθέτει προσφυγή στο Ανώτατο Συμβούλιο Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για εδαφικές παραβιάσεις από γειτονικές χώρες. Το Συμβούλιο Ασφαλείας στέλνει απεσταλμένους του από την Σοβιετική Ένωση και τη Ρουμανία, χωρίς όμως να μπορέσουν να έρθουν σε συμφωνία για το τι ακριβώς συμβαίνει. Με αμερικάνικη πρωτοβουλία εγκρίνεται η αποστολή παρατηρητών του ΟΗΕ στα Βαλκάνια (UNSCOB). Οι παρατηρητές επιβεβαιώνουν τις ελληνικές θέσεις μέσω των εκθέσεών τους που καταρτίζονται ανά εξάμηνο 27. Οι ξένες δυνάμεις, κυρίως η Μ. Βρετανία και η Αμερική, φοβούμενες τη δύναμη που έχουν αποκτήσει οι αντάρτικες δυνάμεις στη Μακεδονία εφαρμόζουν δύο σχέδια, τα «Hawk» και «Terminus» που σκοπό έχουν τη διάλυση των αντάρτικων δυνάμεων κυρίως στη δυτική Μακεδονία. Η εμφύλια σύγκρουση κλιμακώνεται με το σχηματισμό στις 24 Δεκεμβρίου 1947 της «προσωρινής δημοκρατικής κυβέρνησης της Ελλάδας» με πρόεδρο τον Βαφειάδη. Αντιδρώντας η κυβέρνηση Σοφούλη προχωρεί στην έκδοση του αναγκαστικού νόμου 509, με τον οποίο θέτει εκτός νόμου το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Επιπροσθέτως, ο νόμος προβλέπει βαριές ποινές για την ανατροπή του πολιτεύματος με ένοπλη δράση. Η ένταση του εμφυλίου δημιουργεί μεγάλο κύμα προσφύγων. Το 1947 ο στρατός εφαρμόζει την εκκένωση οικισμών που βρίσκονται σε διαφιλονικούμενο έδαφος. Ο στρατός με βάση το σχέδιο «Κορωνίς» και τη συμβολή αμερικανικών δυνάμεων προσπαθεί να επιτεθεί στον αντάρτικο στρατό στο Γράμμο αλλά η επιχείρηση δε στέφεται με επιτυχία. Ο αντάρτικος στρατός εισέρχεται σε αλβανικά εδάφη και ανασυντάσσεται 28. Στις 31 Ιανουαρίου 1949 το ΚΚΕ προχωρεί στην αναγνώριση του δικαιώματος του σλαβόφωνου στοιχείου για αυτοδιάθεση, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ελληνική κυριαρχία στη Μακεδονία. Επίσης, αυξάνεται η παρουσία σλαβόφωνων στελεχών στην προσωρινή κυβέρνηση. Πολλοί αντάρτες από το ΚΚΕ δυσανασχετούν με αυτήν την απόφαση και αποσύρονται. Παράλληλα, το Γ Σώμα Στρατού με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Παπάγο συνεχίζει με επιτυχία τις εκκαθαριστικές του επιχειρήσεις στην κεντρική Μακεδονία. Τέλος, έπειτα από το κλείσιμο των συνόρων της 27 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 128 28 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 129-132 19

Γιουγκοσλαβίας από τον Τίτο το 1949, ο αντάρτικος στρατός γνωρίζει μεγάλη πανωλεθρία στο Βίτσι και στον Γράμμο και αποσύρεται στο αλβανικό έδαφος 29. Η περίοδος από το τέλος του Εμφυλίου πολέμου (1950) έως το τέλος του ψυχρού πολέμου (1989) χαρακτηρίζεται ως «Η Μακροχρόνια Ειρήνη» αφού αντιπροσωπεύει μια περίοδο σταθερότητας και απουσίας πολέμου στα Βαλκάνια. Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της ηρεμίας είναι η βελτίωση στις διμερείς και πολυμερείς σχέσεις μεταξύ των κρατών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με αποκορύφωμα τις συμφωνίες συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας. Η Βουλγαρία πλέον δε διεκδικεί τίποτα από την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία 30. Εκτός από τη Βουλγαρία, η Ελλάδα συνεργάζεται και με τη Γιουγκοσλαβία με σκοπό τη διασφάλιση ψήφων στον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών υπέρ της ελληνικής πλευράς για το θέμα του Κυπριακού. Αγκάθι όμως αυτής της συνεργασίας αποτελούν οι διαφωνίες σχετικά με την υποτιθέμενη «μακεδονική» μειονότητα στην Ελλάδα 31. Οι σχέσεις όμως της Ελλάδας με την Αλβανία είναι δυσχερείς, αφού η τύχη της ελληνικής μειονότητας στη Βόρειο Ήπειρο συμβάλει στη διατήρηση καθεστώτος εμπόλεμης κατάστασης σε νομικό επίπεδο, μεταξύ των δύο χωρών μέχρι το 1988 32. Μετά την πτώση της Χούντας (1967-1974) βελτιώνεται ακόμα περισσότερο η θέση της Ελλάδας στα Βαλκάνια. Οι κυβερνήσεις που ακολουθούν προσδοκούν συνεργασία σε οικονομικά και τεχνικά θέματα με τα γύρω κράτη με στόχο τη διατήρηση της σταθερότητας στην εύθραυστη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ωστόσο, όταν ο Ψυχρός Πόλεμος φτάνει στο τέλος του και διαλύεται η Σοβιετική Ένωση το 1991, ξεσπάει η βία στην Γιουγκοσλαβία με αποτέλεσμα την διάλυσή της το καλοκαίρι του 1991 33. 29 Βλ. Ι. Στεφανίδης, 1990, σελ. 132 30 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 35 31 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 36 32 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 36 33 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 36 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ 2.1 Α ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1991-1992 ΦΑΣΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Το τέλος του 2 ου Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει την Γιουγκοσλαβία διαιρεμένη σε έξι δημοκρατίες: Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κροατία, Μακεδονία, Μαυροβούνιο, Σερβία και Σλοβενία. Στις εκλογές του 1990 οι εθνικιστές παίρνουν την εξουσία σε όλες τις δημοκρατίες με αποτέλεσμα την όξυνση των εντάσεων. Με την υποστήριξη της θέσης «ενωμένη και δημοκρατική Γιουγκοσλαβία» τα κράτη-μέλη της ΕΠΣ υπόσχονται βοήθεια σε όσες δημοκρατίες συμφωνήσουν με τις αποφάσεις της, προσφέροντας σημαντικά οικονομικά πακέτα. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας είναι παρ όλα αυτά αναπόφευκτη. Στις 25 Ιουνίου 1991 η Κροατία και η Σλοβενία διακηρύσσουν την ανεξαρτησία τους και ξεσπάει πόλεμος δύο μέρες αργότερα με την επίθεση του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Στρατού (ΓΕΣ) στη Σλοβενία. Έπειτα από ένα δεκαήμερο διαβουλεύσεων συμφωνείται η απόσυρση των δυνάμεων του ΓΕΣ από τη Σλοβενία, με τη Συμφωνία Μπριόνι που υπογράφεται στις 7 Ιουλίου. Τον Αύγουστο του 1991 ξεσπάει ο πόλεμος στην Κροατία και ο ΓΕΣ που ελέγχεται από Σέρβους καταφέρνει έως τις αρχές Σεπτεμβρίου να ελέγξει το ένα τέταρτο της Κροατίας. Στην Υπουργική Σύνοδο της ΕΠΣ στις 27 Αυγούστου εκφράζεται η ανησυχία ότι οι άτακτες Σερβικές δυνάμεις και ο ΓΕΣ είναι υπεύθυνοι για το ξέσπασμα της βίας στην Κροατία. Ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, Αντώνης Σαμαράς και οι ομόλογοί του αποφασίζουν να συγκαλέσουν Ειρηνευτική Διάσκεψη με μια διαιτητική επιτροπή που θα εντασσόταν στη Διάσκεψη. Κατά την Σύνοδο του ΕΠΣ στις 27 Αυγούστου ο Αντώνης Σαμαράς εκφράζει την ανησυχία της κυβέρνησής του για ένα θέμα που αργότερα θα ήταν άκρως σημαντικό, υποβάλλοντας ένα μνημόνιο για τη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Στο κείμενο αυτό υποστηρίζει ότι μια διακήρυξη ανεξαρτησίας από τη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία θα δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα. Το κράτος δε θα ήταν βιώσιμο οικονομικά και η αλβανική μειονότητα της περιοχής θα αποτελούσε πηγή αστάθειας και πολέμου. Επιπλέον, στο μνημόνιο υποστηρίζεται ότι η Αθήνα δε θα υποδεχόταν θετικά μια τέτοια διακήρυξη. Με αυτόν τον τρόπο τίθεται το θέμα της ονομασίας του νέου 21

κράτους χωρίς όμως να προβάλλεται από την Ελλάδα μια συγκεκριμένη και σαφής θέση. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι στο κείμενο αναφέρονται πέντε φορές οι κάτοικοι της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας ως Σλαβομακεδόνες πιθανόν υποδηλώνει ότι η Ελλάδα θα συμβιβαζόταν με την ονομασία «Σλαβομακεδονία» 34. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1991 η Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας διακηρύσσει την ανεξαρτησία της έπειτα από τη διενέργεια δημοψηφίσματος στο οποίο το 96,4% των συμμετεχόντων ψήφισε ότι «υποστηρίζει ένα κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος της Μακεδονίας με το δικαίωμα να ενταχθεί σε μια μελλοντική ένωση κυρίαρχων κρατών της Γιουγκοσλαβίας» 35. Άμεση ήταν η αντίδραση του τότε Έλληνα Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, ο οποίος σε δήλωσή του τονίζει ότι «η θέση της ελληνικής κυβέρνησης σε σχέση με την ονομασία που χρησιμοποιούν οι κάτοικοι της Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας είναι δεδομένη, αυταπόδεικτη και συμμερίζεται το σύνολο του ελληνικού έθνους». Η δήλωση αυτή κρίθηκε αναγκαία καθώς ήταν σημαντική για τον ελληνικό λαό, αλλά ταυτόχρονα δεν απέρριπτε ούτε πρότεινε μια συγκεκριμένη ονομασία, αφήνοντας με αυτόν τον τρόπο αρκετό χώρο για διαπραγματεύσεις 36. Παράλληλα, η Ελλάδα συνεχίζει τη συνεργασία της με την ΕΠΣ με άξονα τρία βασικά ζητήματα: 1) την καταδίκη της Σερβίας, 2) την επιβολή οικονομικών κυρώσεων και εμπάργκο πετρελαίου σε όποια δημοκρατία δεν συνεργαζόταν με ειρηνικό τρόπο για την εξεύρεση πολιτικής λύσης και 3) την ενθάρρυνση των διαφόρων γιουγκοσλαβικών δημοκρατιών να ζητήσουν αναγνώριση από την ΕΠΣ 37. Η συνεργασία της Ελλάδος με την ΕΠΣ όμως, ανοίγει τον δρόμο πλέον για το αίτημα ανεξαρτησίας της ΠΓΔΜ. Έτσι, στις 7 Δεκεμβρίου του 1991, μετά την απόφαση της Επιτροπής Διαιτησίας ότι η «Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας βρίσκεται στην διαδικασία διάλυσης», τα κράτη-μέλη της ΕΠΣ είναι υποχρεωμένα να αναγνωρίσουν ορισμένες τουλάχιστον γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες. 34 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 43-47 35 Βλ. Γ. Βαληνάκης, Σωτήρης Νταλής, Το Ζήτημα των Σκοπίων, Σιδέρης, Αθήνα: 1994, σελ. 38 36 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 48 37 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 50 22

Στη συνεδρίαση όμως στις 4 Δεκεμβρίου 1991 του ελληνικού Υπουργικού Συμβουλίου αποφασίζεται η στήριξη μιας ενωμένης Γιουγκοσλαβίας. Λαμβάνοντας υπόψη όμως τις εξελίξεις στο Μακεδονικό, θέτει τρεις όρους στη Δημοκρατία των Σκοπίων προκειμένου να αναγνωριστεί: 1) να αλλάξει την ονομασία «Μακεδονία», που έχει γεωγραφική και όχι εθνική υπόσταση, 2) να αναγνωρίσει ότι δεν έχει εδαφικές διεκδικήσεις από την Ελλάδα και 3) να αναγνωρίσει την μη ύπαρξη «μακεδονικής» μειονότητας στην Ελλάδα 38. Η Γερμανία πιέζει για αναγνώριση της Κροατίας και της Σλοβενίας λίγο πριν από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, ανεξάρτητα από τις αποφάσεις των άλλων ευρωπαϊκών κρατών. Έπειτα από αυτήν την κίνηση της Γερμανίας, συγκαλείται Έκτακτη Υπουργική Σύνοδος της ΕΠΣ στις Βρυξέλλες στις 15/12/1991 διάρκειας δέκα ωρών. Στη Σύνοδο συμφωνείται το επίσημο τέλος της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας και θέτονται όροι για την αναγνώριση των διάφορων δημοκρατιών. Επιπλέον, συμφωνείται ότι η Επιτροπή Διαιτησίας θα εξετάζει τις αιτήσεις και θα παρέχει συμβουλές. Ο τότε Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών, Αντώνης Σαμαράς, κρίνοντας άσκοπο το να ασκήσει βέτο σε όλες τις αποφάσεις της Συνόδου, αποφασίζει να συμπεριλάβει μια παράγραφο που θα θέτει επιπλέον όρους οι οποίοι θα ισχύουν σε πιθανή αίτηση αναγνώρισης από την ΠΓΔΜ. Παράλληλα, ο Ιταλός Υπουργός Εξωτερικών προτείνει τον όρο «Νέα Μακεδονία», ο οποίος απορρίπτεται από τον Έλληνα Υπουργό 39. Τελικά, έπειτα από πολύωρη και ταραχώδη συνεδρίαση στις 16 Δεκεμβρίου 1991, ο Σαμαράς συναινεί στην αναγνώριση της Σλοβενίας και της Κροατίας, παίρνοντας σε αντάλλαγμα τρεις κοινοτικούς όρους για την αναγνώριση των Σκοπίων: 1) Τα Σκόπια δεν έχουν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος της Ελλάδας 2) Τα Σκόπια δε θα διεξάγουν εχθρικές προπαγανδιστικές δραστηριότητες εναντίον της Ελλάδας. 3) Τα Σκόπια δεν θα κάνουν χρήση ονόματος το οποίο να υπονοεί εδαφικές διεκδικήσεις 40. 38 Βλ. Μ. Παπακωνσταντίνου, Το Ημερολόγιο ενός Πολιτικού, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα:1994, σελ. 419 39 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 52 40 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ.84 23

Ο χειρισμός του Σαμαρά στο Συμβούλιο Υπουργών χαρακτηρίστηκε ως διπλωματική επιτυχία. Παρ όλα αυτά όμως, οι εταίροι παρακάμπτουν την υπογραφή τους κάτω από τους τρεις όρους και ερμηνεύουν τον όρο για την ονομασία σαν διαπραγματευτικό πλαίσιο για την αναζήτησης μιας συμβιβαστικής ονομασίας και όχι δέσμευση 41. Στο μεταξύ διάστημα τα Σκόπια υποβάλλουν αίτηση για την αναγνώρισή τους από την Κοινότητα στις 20 Δεκεμβρίου, αφού έχουν δεχτεί τους παραπάνω όρους και έχουν προσθέσει δύο τροποποιήσεις στο Σύνταγμά τους. Η πρώτη τροποποίηση δηλώνει ότι η ΠΓΔΜ δεν εγείρει εδαφικές διεκδικήσεις εναντίον γειτονικών κρατών, και η δεύτερη ότι η Δημοκρατία δεν θα παρέμβει στα κυρίαρχα δικαιώματα άλλων κρατών και στις εσωτερικές τους υποθέσεις 42. Στις 3 Ιανουαρίου 1992, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Καραμανλής, με επιστολή του στους Αρχηγούς των Κυβερνήσεων της Κοινότητας γράφει ότι «η ονομασία αυτής της δημοκρατίας είναι θεμελιώδους σημασίας για την Ελλάδα» και ότι «αυτή η δημοκρατία δεν έχει απολύτως κανένα δικαίωμα, ιστορικό ή εθνολογικό, να χρησιμοποιεί τον όρο Μακεδονία» 43. Την ίδια μέρα οι εκπρόσωποι των Υπουργείων Εξωτερικών Ελλάδος και Σκοπίων πραγματοποιούν την πρώτη τους συνάντηση, η οποία καταλήγει σε ασυνεννοησία επειδή η πλευρά των Σκοπίων αρνείται να ασχοληθεί με τον τρίτο όρο της ΕΠΣ. Έπειτα από λίγες μέρες, στις 11 Ιανουαρίου 1992, η Επιτροπή Διαιτησίας αποφαίνεται ότι η ΠΓΔΜ έχει συμμορφωθεί πλήρως με τις επιταγές της ΕΠΣ για αναγνώριση και ότι η χρήση του ονόματος Μακεδονία δεν υπαινίσσεται καμία εδαφική διεκδίκηση έναντι άλλου Κράτους. Το πόρισμα αυτό δεν έχει επισήμως δεσμευτικό χαρακτήρα, δημιουργεί όμως ένα αρνητικό προηγούμενο για την Ελλάδα 44. Στο άκουσμα αυτού του πορίσματος, ο Έλληνας Πρωθυπουργός αποφασίζει να συναντηθεί με τον Καγκελάριο Κολ και τον Ιταλό Πρωθυπουργό Αντρεότι, ως ύστατη προσπάθεια για τη μη τήρηση των αποφάσεων της Διαιτησίας. Ισχυριζόμενος ότι κινδυνεύει να πέσει η κυβέρνησή του, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, πείθει τον 41 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ.86 42 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 54 43 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 54 44 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ.87-88 24

Γερμανό και τον Ιταλό ομόλογό του. Λίγες μέρες αργότερα, στις 15 Ιανουαρίου 1992, η ΕΠΣ αποφασίζει να αγνοήσει τη συμβουλή της Επιτροπής Διαιτησίας και αναγνωρίζει τη Σλοβενία και την Κροατία, αλλά όχι την ΠΓΔΜ 45. Μεταξύ του Ιουνίου 1991 και του Ιανουαρίου 1992, η Ελλάδα συμμορφώθηκε πλήρως σε όλα τα θέματα που προέκυψαν από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Δεν άσκησε βέτο σε καμία απόφαση της ΕΠΣ, ενώ συνυπέγραψε στη διακήρυξη της 16 ης Δεκεμβρίου 1991 που επισημοποιούσε την αποδοχή της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. Επιπλέον, η ελληνική πλευρά συντάχθηκε με τη φραστική καταδίκη της Σερβίας, καθώς και με την επιλεκτική εφαρμογή κυρώσεων που στόχευαν κυρίως τους Σέρβους. Τέλος, η Ελλάδα συμφώνησε στην καθιέρωση της Ειρηνευτικής Διάσκεψης, στην ίδρυση της Επιτροπής Διαιτησίας και στην αναγνώριση της Κροατίας και της Σλοβενίας. 2.2 Β ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1992-1995 Η ΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ Στα χρόνια που ακολουθούν η Ελλάδα εφαρμόζει μια εξωτερική πολιτική αντιπαράθεσης με τη γείτονα χώρα. Η αλλαγή που παρατηρήθηκε είχε ως αφετηρία την αποστολή επιστολής από τον Σαμαρά στους ομολόγους του στην ΕΠΣ στις 17 Ιανουαρίου 1992, όπου υποστήριζε ότι η λέξη «Μακεδονία» δεν θα πρέπει να περιλαμβάνεται στην ονομασία της ΠΓΔΜ. Στις 14 Φεβρουαρίου 1992 πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη συλλαλητήριο με τη συμμετοχή ενός εκατομμυρίου πολιτών από τη Βόρειο Ελλάδα που εκφράζουν το ενδιαφέρον τους για το Μακεδονικό Ζήτημα. Η γιγαντιαία αυτή ειρηνική συγκέντρωση στηρίζει τη μαξιμαλιστική θέση για το ζήτημα του ονόματος, να μην περιλαμβάνεται δηλαδή ο όρος «Μακεδονία» στην ονομασία του νεοσύστατου κράτους. Πέντε μέρες αργότερα, περίπου 100.000 Έλληνες διαδηλώνουν για το ίδιο θέμα στην Αυστραλία. Το ζήτημα της ονομασίας προκαλεί μια πρωτοφανή κινητοποίηση του Ελληνισμού σε όλη την υφήλιο 46. 45 Βλ. Κ.Α. Τζιαμπίρης, 2003, σελ. 55-56 46 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ.93 25

Ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης αναζητεί τρόπο για να απεμπλακεί από την εξωτερική πολιτική που ασκεί ο Αντώνης Σαμαράς, με αποτέλεσμα να υπομονεύεται η διαπραγματευτική θέση του υπουργού Εξωτερικών και να δημιουργείται σύγχυση στους εταίρους για τις ελληνικές θέσεις. Οι σχέσεις Μητσοτάκη Σαμαρά φτάνουν σε ρήξη 47. Μέσα στο κλίμα του συλλαλητηρίου που προηγήθηκε, ακολουθεί σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών υπό την προεδρία του Κωνσταντίνου Καραμανλή (18 Φεβρουαρίου 1992), στην οποία αποφασίζεται η εμμονή στους τρεις όρους που είχαν τεθεί στις 16 Δεκεμβρίου 1991. Έπειτα από δύο μήνες όμως, πραγματοποιείται και δεύτερη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών της Ελλάδας (13 Απριλίου 1992) με τη συμμετοχή του υπουργού Εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά. Στη σύσκεψη αυτή ο Σαμαράς παρουσιάζει υπόμνημα επτά σημείων με κυριότερα τα εξής: Ι. Ανακοίνωση από το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών ότι το όνομα Μακεδονία είναι αδιαπραγμάτευτο υπό οιαδήποτε μορφή ΙΙ. Κλείσιμο των διασυνοριακών διοδίων της Αθήνας από και προς τα Σκόπια αν δεν ικανοποιηθούν οι ελληνικοί όροι ΙΙΙ. Σύγκληση εκτάκτου Ευρωπαϊκού Συμβουλίου από τον πρωθυπουργό για να εκθέσει τη σοβαρότητα της υπόθεσης για την Ελλάδα IV. Ομόφωνο ψήφισμα της Βουλής των Ελλήνων, το οποίο θα επιδοθεί σε όλα τα Κοινοβούλια των χωρών μελών της Ε.Ε και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο V. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας να καλέσει στην Αθήνα τον Πρόεδρο της Κομισιόν Ζακ Ντελόρ, τον ειδικό απεσταλμένο του ΟΗΕ Σάιρους Βανς και τον Πρόεδρο της Ειρηνευτικής Διάσκεψης για τη Γιουγκοσλαβία Λόρδο Κάριγκτον όπου θα τους εκθέσει τις ελληνικές θέσεις 48. Η σύσκεψη αυτή σφραγίζεται από την αποπομπή του Αντώνη Σαμαρά. Τα «επτά σημεία δράσης» που πρότεινε προκάλεσαν την αντίδραση του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Πρωθυπουργού, με αποτέλεσμα την αποχώρηση του Υπουργού Εξωτερικών από την αίθουσα της σύσκεψης και τη δήλωση του Πρωθυπουργού ότι «Η χώρα δεν μπορεί να έχει δύο πολιτικές» 49. 47 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ.94 48 Βλ. Σ. Λυγερός, 2008, σελ. 99-100 49 Αρχείο Ελευθεροτυπίας, www.enet.gr ( ανάκτηση στις 19/11/2014) 26