ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΕΓΑΛΩΝ ΦΡΑΓΜΑΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΦΡΑΓΜΑΤΩΝ Πως διαμορφώθηκε, ποιες είναι οι ευθύνες μας και τι μπορούμε να αλλάξουμε ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΡΟΒΟΛΗ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Χωρίς αμφιβολία, η εικόνα που έχουν οι πολίτες της χώρας μας για τα φράγματα είναι από ουδέτερη (ή και ανύπαρκτη) ως αρνητική, με αιχμή του δόρατος την επίδραση των φραγμάτων στο περιβάλλον. Το γεγονός αυτό πολύ συχνά αποτελεί εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη και κατασκευή φραγμάτων. Μερίδιο ευθύνης για τη διαμόρφωση της εικόνας αυτής έχουν οι θιγόμενοι από την κατασκευή φραγμάτων και μερίδα οικολόγων που έχουν δαιμονοποιήσει τα φράγματα επικεντρώνοντας την προσοχή τους σε πραγματικές ή και φανταστικές (σίγουρα μεγενθυμένες) περιβαλλοντικές επιπτώσεις των φραγμάτων, αγνοώντας την περιβαλλοντική αλλά και γενικότερη ωφέλεια που προκύπτει από τα φράγματα. Σίγουρα, όμως, μερίδιο ευθύνης φέρουμε και εμείς. 2
Επίδραση του φράγματος στο περιβάλλον Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να διαμορφώνει το περιβάλλον και να το προσαρμόζει αναλόγως. Αυτή αποτελεί θεμελιώδη συνθήκη της ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα επιφέρει αλλαγές στο περιβάλλον, θετικές και αρνητικές. Τα φράγματα επηρεάζουν τον περιβάλλοντα χώρο τους, αλλά γιατί η επίδραση αυτή πρέπει να θεωρείται ως αρνητική; 3
Μερικά παραδείγματα Φράγμα Ταυρωπού, Καρδίτσα πηγή: http://www.panoramio.com/photo/79845524?source=wapi&referrer=kh.google.com (Τεχνητή) Λίμνη Πλαστήρα, Καρδίτσα πηγή: http://www.panoramio.com/photo/8135914?source=wapi&referrer=kh.google.com 4
και.. Φράγμα Λιθότοπου, Σέρρες πηγή: http://www.panoramio.com/photo/4592169 (Τεχνητή) Λίμνη Κερκίνη, Σέρρες πηγή: http://www.panoramio.com/photo/51179458?source=wapi&referrer=kh.google.com 5
και.. Φράγμα Θησαυρού, Δράμα Φράγμα Παπαδιάς, Φλώρινα Σε πολλές περιπτώσεις η τροποποίηση του ποτάμιου συστήματος σε λιμναίο δημιούργησε τοπία μεγάλης αισθητικής και οικολογικής αξίας, ελκυστικά για οικιστική και τουριστική ανάπτυξη και αναψυχή 6
Επιδραση του φράγματος στο περιβάλλον Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να διαμορφώνει το περιβάλλον και να το προσαρμόζει αναλόγως. Αυτή αποτελεί θεμελιώδη συνθήκη της ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα επιφέρει αλλαγές στο περιβάλλον, θετικές και αρνητικές Τα φράγματα επηρεάζουν τον περιβάλλοντα χώρο τους, αλλά γιατί η επίδραση αυτή πρέπει να θεωρείται ως αρνητική; Με δεδομένο ότι τα φράγματα αποτελούν εργαλείο ανάπτυξης (κάλυψη αναγκών ύδρευσης και άρδευσης, παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, αντιπλημμυρική προστασία κατάντη περιοχών, ανάπτυξη της παραλίμνιας ζώνης, κτλ.), θα πρέπει να συμβάλλουν με θετικό πρόσημο. Εάν συμβάλλουν με θετικό πρόσημο γιατί αντιμετωπίζονται με αρνητισμό από την κοινή γνώμη; Μήπως τα οφέλη και ο ρόλος τους δεν είναι ξεκάθαρος και κατανοητός ή κάτι άλλο; 7
Πώς έχει εγκατασταθεί η αρνητική εικόνα για τα φράγματα; Οργάνωση εκδηλώσεων, διαμαρτυριών κλπ εναντίον της κατασκευής νέων και της λειτουργίας υφιστάμενων φραγμάτων Ταύτιση των φραγμάτων με μακρούς δικαστικούς αγώνες και εμπλοκή με το ΣτΕ Πολιτική εκμετάλλευση (φράγματα με κομματική απόχρωση ) Χρήση μέσων με απήχηση στο κοινό για το «διασυρμό» των φραγμάτων (ταινίες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιεύματα) πχ. Παγκοσμίως υπάρχουν πολλές ταινίες τεκμηρίωσης (ντοκιμαντέρ) όπως: Damocracy (2013), Patagonia Rising (2011), Up the Yangtze (Sur le Yangzi) (2007), Dam/Age (2002), Where Have All the Fish Gone? Un- Dam It! (2012), A FIERCE GREEN FIRE: The Battle For a Living Planet (2013) αλλά και ταινίες ψυχαγωγικές (θρίλερ/δράσεις/κοινωνικές) όπως Killer Flood: The Day the Dam Broke (2003), Dam999 (2011), A Place in the World (Un Lugar en el Mundo) (1992) Στην Ελλάδα: «Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η γιαγιά μου», «Η αρχαιολόγος» (με παράπλευρο θέμα) 8
Όλα αυτά έχουν ως κοινό παρονομαστή ότι συχνότατα το κοινό ενημερώνεται κυρίως για τις αρνητικές συνέπειες των φραγμάτων από όχι και πολύ αντικειμενικές πηγές όπως για παράδειγμα: Πολιτικούς, με σκοπό την πολιτική εκμετάλλευση του έργου Άμεσα θιγόμενους από το έργο (π.χ. απαλλοτριώσεις), με σκοπό την επίτευξη καλύτερης αποζημίωσης Οικολόγους διαφόρων ΜΚΟ ή και ανεξάρτητους, οι οποίοι δεν γνωρίζουν την ολοκληρωμένη εικόνα και συνήθως εστιάζουν σε ειδικά προβλήματα ΜΜΕ, τα οποία απλά αναπαράγουν χωρίς να ερευνούν 9
Παραδείγματα από τον Ελληνικό χώρο Τρία (3) χαρακτηριστικά παραδείγματα από τον Ελληνικό χώρο είναι: Φράγμα Ιλαρίωνα Φράγμα Αποσελέμη Φράγμα Μεσοχώρας Κοινός Παρονομαστής: ο λυρισμός και η αποσπασματική ή μεροληπτική άποψη του θέματος. 10
Φράγμα Ιλαρίωνα Φράγμα Ιλαρίωνα, πηγή: http://www.panoramio.com/photo/116861314?source=wapi&referrer=kh.google.com Λίμνη Ιλαρίωνα (Τεχνητή), πηγή: http://www.panoramio.com/photo/85015624?source=wapi&referrer=kh.google.com Θα δούμε δύο μικρά αποσπάσματα από την ταινία «Η αρχαιολόγος» του Κ.Τσακίρη και ολόκληρη την ταινία μετά το τέλος της συζήτησης. Ευχαριστούμε την εταιρεία παραγωγής (faliro house)και την εταιρεία διανομής (feelgood entertainement) για την παραχώρηση των δικαιωμάτων προβολής. 11
Τι δεν ακούσαμε! Για αρχή ας μιλήσει ο λογαριασμός: Για έργα αποκατάστασης και αναβάθμισης οδοποιίας περιοχής ταμιευτήρα (οδοποιία 16Km, κατασκευή τριών γεφυρών μήκους 90, 90 και 360 m) 20 εκατ. Για αποκατάσταση υποδομών ύδρευσης/άρδευσης 6 εκατ. Για αρχαιολογική έρευνα και προστασία πολιτισμικής κληρονομιάς (Μικρό και Μεγάλο Ασκηταριό Αγίου Ιλαρίωνα, Ι.Μ. Ιλαρίωνα, Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου Τορνικίου, Ασκηταριό Οσίου Νικάνορα) 13 εκατ. (τα 10 εκατ. για αρχαιολογία) Για τοπίο και ορνιθοπανίδα 2,6 εκατ. Για μονοπάτια και πεζογέφυρα (εκκρεμότητα) 0,5 εκατ. Για απαλλοτριώσεις 18 εκατ. Σύνολο (με λειτουργία ΔΥΗΠ): 62,3 εκατ. Με το Συνολικό Κόστος Επένδυσης του ΥΗΕ Ιλαρίωνα να είναι 280 εκατ. και μείωση εσόδων λόγω μείωσης της ΑΣΛ κατά 4,5m για την προστασία του Ασκηταριού του Οσ. Νικάνορα 12
Τι ακούσαμε! Δεν επιτράπηκε να ολοκληρωθούν οι ανασκαφές, άργησαν να ξεκινήσουν Περί καταστροφής των αρχαίων αν γίνει κατάκλυση (με παράδειγμα το Πολύφυτο) Η ταχύτητα των ανασκαφών εις βάρος των ευρημάτων (πρόβλημα αποθήκευσης) Περί «μιας εθνικής καταστροφής, μιας παρανομίας» που δε μιλάει κανείς και «φοβάσαι να μιλήσεις» Επίδραση σε οικοσύστημα («καταστροφική», «αγκάθι στο μάτι», «δεν υπάρχει ζωή από δω και προς τα κάτω») Περί αποζημιώσεων («πάει η αποζημίωση») «Η ανέχεια μας έφερε ως εδώ, δεν έχουμε δικαίωμα να δουλέψουμε στον τόπο μας» «αν σας αφήνει η ΔΕΗ να μπείτε στη λίμνη..» Τους σχετικούς αλλά και τους λιγότερο σχετικούς να μιλούν για τα οφέλη του Έργου. γιατί να θέλουμε να παίρνουμε ενέργεια από το λιγνίτη (και υδροηλεκτρικά) και όχι από αέρα και θάλασσα; 13
Φράγμα Μεσοχώρας Φράγμα Μεσοχώρας, πηγή: http://www.panoramio.com/photo/112278016?source=wapi&referrer=kh.google.com Φράγμα Μεσοχώρας, πηγή: http://www.panoramio.com/photo/48959616?source=wapi&referrer=kh.google.com Θα δούμε αποσπάσματα από την ταινία «Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η γιαγιά μου» του Δ.Κουτσιαμπασάκου που βρίσκεται ανηρτημένη στο YouTube. 14
Τι δεν ακούσαμε! Όσον αφορά στον οικισμό Μεσοχώρας, σημαντικό τμήμα του οποίου βρίσκεται σε έρπουσα περιοχή, βάσει του Ν. 3734/2009 προβλέπεται η απαλλοτρίωση του συνόλου του οικισμού και η περιοχή μετεγκατάστασης των κατοίκων που θα το επιλέξουν. Ο Νόμος αυτός επίσης προέβλεπε επιπλέον πολύ καλές τιμές μεταβίβασης ιδιοκτησιών ιδίως αν αυτή γινόταν οικειοθελώς. Ο οικισμός του Αρματολικού είναι εκτός περιοχής κατάκλυσης και για την προστασία του κατασκευάσθηκε ειδικό ανάχωμα. Το Υδροηλεκτρικό Έργο της Μεσοχώρας, μετά και τα εγκεκριμμένα διαχειριστικά σχέδια, δε συνδέεται ουσιαστικά με την εκτροπή του Αχελώου και μπορεί να αντιμετωπισθεί ως ανεξάρτητο υδροηλεκτρικό έργο. πηγή: http://www.panoramio.com/photo/20263360?source=wapi&referrer=kh.google.com Κατάντη του Φράγματος υπάρχουν ήδη σε λειτουργία άλλα τρία Υδροηλεκτρικά Έργα (ΥΗΕ Κρεμαστών, Καστρακίου και Στράτου). Το ΥΗΕ Μεσοχώρας του οποίου η κατασκευή έχει ουσιαστικά ολοκληρωθεί το 2001 και μπορεί με την κατασκευή ολίγων υπολειπόμενων εργασιών να λειτουργήσει, παραμένει ανενεργό ως ενταγμένο ακόμη στα Έργα Εκτροπής του Αχελώου στη Θεσσαλία στερώντας τη ΔΕΗ ΑΕ αλλά και την εθνική οικονομία από σημαντικά έσοδα και από την παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας. 15
Φράγμα Αποσελέμη Λίμνη Αποσελέμη (Τεχνητή), πηγή: http://www.panoramio.com/photo/104798882?source=wapi&referrer=kh.google.com Θα δούμε μαγνητοσκοπημένa στιγμιότυπα από την κατάκλυση του οικισμού Σφενδύλι, στον ταμιευτήρα του φράγματος Αποσελέμη. Πρόκειται για την ταινία «Σφενδύλι, η αποκαθήλωση» του Ν.Σαράντου που βρίσκεται ανηρτημένη στο You Tube. 16
Τι δεν ακούσαμε! ότι το φράγμα έγινε για να υδροδοτήσει δύο μεγάλες πόλεις (Ηράκλειο και Αγ. Νικόλαο) και πολλές ακόμη περιοχές, μεταξύ των οποίων και τουριστικές (Χερσόνησος, Μάλλια κ.α.), που υποφέρουν κάθε καλοκαίρι από τις διακοπές υδροδότησης ότι το χωριό έχει απαλλοτριωθεί στο σύνολό του και οι κάτοικοι έχουν λάβει τις σχετικές αποζημιώσεις, πολύ πριν την κατακλυση. ότι αυτοί που παρέμεναν στα απαλλοτριωμένα τους σπίτια 2,5 χρόνια μετά από την έμφραξη της σήραγγας εκτροπής, ρευματοδοτούνταν παράνομα από την εκκλησία του χωριού. πηγή: http://www.candianews.gr/2015/02/19/gemise-ke-pagose-fragma-aposelemi-fotografies/ 17
Τα λάθη: Για κάποιο λόγο η εκκλησία δεν απαλλοτριώθηκε και έτσι δε μπορούσε να διακοπεί η ηλεκτροδότησή της Ύπαρξη προφορικών υποσχέσεων για μετεγκατάσταση εκτός του ταμιευτήρα αν και συντελέστηκε η απαλλοτρίωση σε συνδυασμό με το ότι ορισμένα παλιά κτίσματα όπου διέμεναν πολύ φτωχές οικογένειες και ανήμποροι και άρρωστοι γέροντες αποζημιώθηκαν όπως ήταν φυσικό σε πολύ χαμηλή τιμή (15.000 ). Ζήτημα με διαγωνισμό υλοτόμησης ξυλείας ταμιευτήρα (εμπλοκή ΣτΕ). Τα απαλλοτριωμένα κτίσματα δεν κατεδαφίστηκαν (*?) Γενικά δεν είχε προβληθεί η σπουδαιότητα του έργου από τις τοπικές αρχές. Μόλις πριν από τέσσερις μήνες έγινε αντιληπτή η χρησιμότητα του Έργου, όταν καλύφθηκαν οι ανάγκες των περιοχών πηγή: http://www.panoramio.com/photo/89821880?source=wapi&referrer=kh.google.com (*?) μεγάλη επισκεψιμότητα στην περιοχή από τους τουρίστες από τα μεγάλα τουριστικά θέρετρα των Μαλίων, της Χερσονήσου, της Σταλίδας, κ.α.), αφού το Σφενδύλι διαφημίζεται στους τουριστικούς οδηγούς, ως το χωριό που βυθίζεται και αναδύεται στο νερό, εκπέμποντας και κάποιο μυστήριο. 18
Εμείς (ο τεχνικός κόσμος) έχουμε μερίδιο ευθύνης; Σίγουρα παλαιότερα: με τη μη ενσωμάτωση περιβαλλοντικών παραμέτρων κατά τη φάση σχεδιασμού των φραγμάτων (κάνουμε αλήθεια οικονομία;;;). Στο εξωτερικό, σε χώρες που το κόστος των περιβαλλοντικών αποκαταστάσεων ή του φιλοπεριβαλλοντικού σχεδιασμού είναι αυξημένο, η αντίδραση απέναντι στα φράγματα είναι μικρότερη (τουλάχιστον δεν τα εμποδίζει). Μη ενσωμάτωση κοινωνικών παραμέτρων στον τρόπο που υλοποιούνται τα φράγματα, γεγονός που προκαλεί αντίδραση στις τοπικές κοινωνίες (άνθρωποι που αποζημιώνονται με χρήματα λίγα ή πολλά αλλά μένουν χωρίς πλουτοπαραγωγικές πηγές που ξέρουν να χρησιμοποιούν, «θυματοποίηση» για το γενικό καλο) Χαμηλή διασπορά της πληροφορίας για τις ωφέλειες από την κατασκευή φραγμάτων (π.χ. πώς έρχεται το νερό και το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι μας;). Αναγνωρίζοντας ότι πρωταρχικός παράγοντας της δημόσιας εικόνας των φραγμάτων είναι η ελλιπής ενημέρωση του κοινού, δεν έχουμε αναπτύξει σχετικές πρωτοβουλίες. Αυτά όμως μπορούμε να τα αλλάξουμε!!! 19
Ενημέρωση του κοινού Ενημέρωση για τα «τοπικά» οφέλη που αφορούν άμεσα το κοινό (όπως την εξασφάλιση πόσιμου ή αρδευτικού νερού, την αντιπλημμυρική προστασία κτλ) αλλά και για τα εθνικά οφέλη, που αφορούν το γενικό κοινό και την κρατική οικονομία, (όπως την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμο, εγχώριο «καύσιμο» Ενημέρωση για τις αλλαγές που θα επιφέρει το φράγμα στο περιβάλλον Ενημέρωση για τις εναλλακτικές λύσεις και εκτίμηση αυτών σε βάθος Προβολή και ανάδειξη των περιβαλλοντικών αποκαταστάσεων που εφαρμόζονται Ενημέρωση ουσίας και όχι τυπική Θέμα προς συζήτηση: Ποιος θα το αναλάβει; Ιδιώτης ή θεσμός; Με τι μέσα; (Πώς θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε μέσα με απήχηση στο κοινό (ταινίες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιεύματα); 20
Και τι άλλο μπορούμε να κάνουμε; Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών παραμέτρων κατά τη φάση σχεδιασμού και κατασκευής, επιτυγχάνοντας περισσότερο φιλικό προς το περιβάλλον έργο Εκπόνηση και εφαρμογή των κατάλληλων περιβαλλοντικών μελετών, οι οποίες εξετάζουν σε βάθος τις αλλαγές που γίνονται, εκτιμούν και αξιολογούν τα αποτελέσματα τους και προτείνουν μέτρα αποκατάστασης. Ενσωμάτωση επί της ουσίας κοινωνικών παραμέτρων στο τρόπο που υλοποιούνται τα φράγματα π.χ. αντικατάσταση σπιτιών & πλουτοπαραγωγικών πηγών αντί χρημάτων. Σε περίπτωση χρηματικής αποζημίωσης αποτίμηση του ποσού ώστε να αντισταθμίζεται η θυσία του ατόμου για το σύνολο- αυτοί που ωφελούνται πρέπει να αποζημιώνουν αυτούς που θίγονται. Μικρές αλλά σημαντικές δράσεις που μπορούν να αποτρέψουν τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας (γκρέμισμα απαλλοτριωμένων οικισμών, υλοτομία δένδρων ταμιευτήρα) Φιλοξενία επί τόπου και παρουσίαση των υφιστάμενων έργων και των ωφελειών τους στις τοπικές κοινωνίες, σε σχολεία κτλ. 21
και γενικότερα Ανάπτυξη τεκμηριωμένης και με επιστημονικά επιχειρήματα δημόσιας πολιτικής Ο τεχνικός κόσμος πρέπει να μάθει να χρησιμοποιεί τις μεθόδους και τα εργαλεία υποστήριξης της αναπτυξιακής πολιτικής (εισαγωγή σχετικού μαθήματος στις Πολυτεχνικές σχολές;) για διαμόρφωση και ενημέρωση της κοινής γνώμης για αντιστάθμιση των υλικών και συναισθηματικών απωλειών από τα έργα, ώστε να μειωθούν οι αντιδράσεις στην υλοποίηση αναπτυξιακών πολιτικών και να εξαλειφθούν τα φαινόμενα «όχι στην πίσω αυλή μου» και «Τι θα κερδίσω εγώ/το χωριό μου» 22
Ομάδα Εργασίας Χαρά Παπαχατζάκη, Γενική Γραμματέας Ελληνικής Επιτροπής Μεγάλων Φραγμάτων (ΕΕΜΦ) Ευάγγελος (Άγγελος) Ράμπιας, Μέλος ΔΣ Ελληνικής Επιτροπής Μεγάλων Φραγμάτων (ΕΕΜΦ) Ευχαριστίες Ευχαριστούμε τους κ.κ. Α.Γκάτση, Δ.Γεωργιόπουλο, Π.Χωριανόπουλο και Β.Ψαριανό (ΔΕΗ Α.Ε.) για τα στοιχεία σχετικά με τις περιβαλλοντικές αποκαταστάσεις και το κόστος των έργων και απαλλοτριώσεων στο ΥΗΕ Ιλαρίωνα Ευχαριστούμε τους κ.κ. Σ.Μαρονικολάκη και Π.Χωριανόπουλο (ΔΕΗ Α.Ε.) για τα στοιχεία σχετικά με το ΥΗΕ Μεσοχώρας. Ευχαριστούμε τον κ. Β.Μαμαγκάκη (ΟΑΚ Α.Ε.) για την ενημέρωση σχετικά με όσα διαδραματίστηκαν στο Φράγμα Αποσελέμη Ευχαριστούμε την κ.σ.λαζαρίδου για τη λίστα ταινιών και σελίδων facebook με σχετικό αντι-φραγματικό!!! περιεχόμενο και τον κ.χ.δήμου για το δικό του σχολιασμό για την ταινία «Η Αρχαιολόγος» 23
Αναφορές 1. Φωτογραφίες από Διαδίκτυο, Panoramio Google maps (www.panoramio.com) 2. Wikipedia (φωτογραφίες, πληροφορίες) (https://en.wikipedia.org/wiki/main_page) 3. Φράγμα Λιθότοπου Λίμνη Κερκίνης - (http://www.fragmakerkinis.gr) 4. Φωτογραφίες από http://flashnews.gr/post/214081/kseperase-ta-10-ekatom-kybikato-fragma-aposelemh 5. Φωτογραφίες από http://www.candianews.gr/2015/02/19/gemise-ke-pagose-fragmaaposelemi-fotografies/ 6. Φωτογραφίες από http://mapio.net/s/62801335/ 7. Βίντεο από YouTube (https://www.youtube.com) 24
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΕΓΑΛΩΝ ΦΡΑΓΜΑΤΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ για την προσοχή σας