Προπτυχιακή Εργασία. Ιωαννίδου Αιμιλία. Το Δικαίωμα στη Ζωή και ο Εγκεφαλικός Θάνατος Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΘΕΜΑ

Προπτυχιακή Εργασία Ιωαννίδου Αιμιλία Το Δικαίωμα στη Ζωή και ο Εγκεφαλικός Θάνατος Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΘΕΜΑ Είναι πλέον προφανές ότι οι εξελίξεις στην επιστήμη και την τεχνολογία προχωρούν με ραγδαίους ρυθμούς. Οι εξελίξεις αυτές διαμορφώνουν μια νέα κατάσταση, που όπως κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας αποτελούν αντικείμενο μελέτης από τη νομική επιστήμη, προκαλώντας συχνά έντονες αντιπαραθέσεις και ευρύ φάσμα προβλημάτων. Στην περίπτωση του προσδιορισμού του σημείου του τέλους της ζωής, τα προβλήματα αυτά μεγιστοποιούνται, αφού ακριβώς αυτός ο προσδιορισμός θα πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με τον απόλυτο χαρακτήρα της προστασίας της ζωής. Η παρούσα μελέτη αποτελεί μιαν απόπειρα να παρουσιασθεί η σχέση της σχετικά νεοπαγούς στην επιστήμη έννοιας του εγκεφαλικού θανάτου προς τον επιτασσόμενο από το Σύνταγμα απόλυτο χαρακτήρα της προστασίας της ζωής. Το θέμα αυτό στασιάζεται σε μεγάλο μέρος της ιατρικής, νομικής και φιλοσοφικής θεωρίας. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζεται σύντομα το συνταγματικό δικαίωμα στην προστασία της ζωής, εν συνεχεία δε αναπτύσσεται η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου, η ιστορική εξελικτική πορεία που κατέληξε στην αποδοχή του ως ιατρικού κριτηρίου προσδιορισμού του θανάτου, οι διεθνείς εξελίξεις στη νομοθεσία και την πρακτική, καθώς και η ελληνική νομική και νομοθετική προσέγγιση στο θέμα. Στη συνέχεια πραγματοποιείται μία απόπειρα για παρουσίαση της όλης νομικής προβληματικής σχετικά με τη σχέση της έννοιας του εγκεφαλικού θανάτου με τον απόλυτο χαρακτήρα της προστασίας της ζωής, αναπτύσσονται συγκριτικά οι σχετικές απόψεις και η ιδία θέση επί του θέματος. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει το εν λόγω πόνημα αποτελούν μία προσπάθεια για προσέγγιση των νομικών ζητημάτων που προκύπτουν και απόπειρα συμβολής στο σχετικό επιστημονικό διάλογο. Β. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ 1. Το δικαίωμα στη ζωή 1.1. Η ζωή και η απόλυτη προστασία της 1.1.1. Το υπέρτατο αγαθό Η ζωή αποτελεί το σπουδαιότερο φυσικό αγαθό, το οποίο ανήκει στη φυσική υπόσταση του ανθρώπου, η οποία με τη σειρά της αποτελεί έκφανση της ανθρώπινης αξίας. Η ζωή αποτελεί την κατά λογική αναγκαιότητα βασική προϋπόθεση της ανθρώπινης υπόστασης και ως εκ τούτου αποτελεί το υπέρτατο αγαθό, τόσο στη συλλογική συνείδηση, όσο βέβαια και στο Σύνταγμα. Η προστασία του μάλιστα καθίσταται ακόμη πιο αναγκαία εξαιτίας του ανεκκλήτου της απώλειάς του. Οι φρικαλεότητες των παγκοσμίων πολέμων και γενικότερα η «πείρα» του εικοστού αιώνα οδήγησαν στην επανειλημμένη κατοχύρωση του δικαιώματος της ζωής σε διεθνείς διακηρύξεις και συμβάσεις, όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948 (άρθρο 3) και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 2). Επιπλέον κατοχυρώνεται σε διάφορα συντάγματα, μεταξύ των οποίων και στο ελληνικό. 1.1.2. Ο απόλυτος χαρακτήρας της προστασίας της ζωής ως συνταγματικός κανόνας. Η συνταγματική προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί αναγκαία συνέπεια της αρχής του απαραβιάστου της ανθρώπινης αξίας. Έτσι, το αγαθό της ζωής ανάγεται σε συνταγματικό, έννομο αγαθό, προστατεύεται αντικειμενικά, και ως αντικειμενικός συνταγματικός κανόνας δικαίου έχει εφαρμογή στη σύνολη έννομη τάξη. Ασφαλώς βέβαια υπάρχει εξειδίκευση του κανόνα αυτού σε ειδικότερους δικαιικούς τομείς (ποινικές κλπ διατάξεις). Βασικό χαρακτηριστικό της συνταγματικής προστασίας της ανθρώπινης ζωής είναι ο απόλυτος χαρακτήρας της πρώτης, ο οποίος προκύπτει από τη σαφή διατύπωση της διάταξης που καθιερώνει αυτή την προστασία, του άρθρου 5 παρ. 2 Σ. Προστατεύεται κάθε έκφανση της ζωής, όχι μόνο η «πλήρης», (βλ. π.χ. περίπτωση κυοφορουμένου, όπου όμως και εξαιρέσεις στα πλαίσια πάντοτε του συνταγματικώς επιτρεπτού) και αποκλείεται κάθε εξαίρεση βάσει εθνικότητας, φυλής ή γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Είναι βεβαίως αυτονόητο ότι απορρίπτεται κάθε αντίληψη περί «ζωής αναξίας να ζει» (βλ. το ναζιστικό «θεώρημα» περί lebensunwertes leben ), όπως και κάθε εκδοχή της ευγονικής. Τέλος, χρήσιμο είναι να διευκρινιστεί ότι το άρθρο 5 παρ. 2 Σ αναφέρεται στο βιολογικό φαινόμενο της ζωής και όχι γενικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι, έννοια την οποία επίσης λαμβάνει ο όρος «ζωή» σε επιμέρους διατάξεις του Συντάγματος. 1.2. Το συνταγματικό δικαίωμα στη ζωή: Προσέγγιση στους φορείς και τις διαστάσεις του Το συνταγματικό δικαίωμα στη ζωή,που λόγω της φύσεώς του είναι δικαίωμα υπόστασης, κοινωνικό δηλαδή δικαίωμα stricto sensu και «μητρικό» δικαίωμα, απορρέει ακριβώς από την αντικειμενική προστασία της ζωής ως συνταγματικού αγαθού. Το δικαίωμα αυτό έχει αμυντική, προστατευτική και διασφαλιστική διάσταση. Φορείς του είναι τα φυσικά πρόσωπα, ημεδαποί, αλλοδαποί και ανιθαγενείς, με μόνες επιτρεπόμενες εξαιρέσεις τις προβλεπόμενες από το διεθνές δίκαιο. Η αμυντική του διάσταση λειτουργεί erga omnes, αφού η προσβολή της ανθρώπινης ζωής απαγορεύεται ανεξαρτήτως πηγής, όπως ρητά αναφέρει το άρθρο 5 παρ 2 Σ. Η προστατευτική διάστασή του στρέφεται κατά του κράτους και μόνον, και συνίσταται στην αξίωση όχι απλά σεβασμού (που αποτελεί περιεχόμενο της αμυντικής διάστασης) αλλά λήψης όλων εκείνων των μέτρων που είναι αναγκαία για την προστασία της ζωής, όπως και πάλι προκύπτει από τη ρητή διατύπωση που έχει επιλέξει ο συντακτικός νομοθέτης. Τέλος, από συνδυαστική ερμηνεία των διατάξεων των άρθρων 2 παρ. 1, 5 παρ.2, 7 παρ. 3, 21, 25 παρ. 4 προκύπτει και η διασφαλιστική διάσταση του δικαιώματος που συνίσταται στην αξίωση παροχής των ελαχίστων μέσων που είναι απαραίτητα για την επιβίωση του ανθρώπου. Η ζωή και η προστασία της γεννά πολλά ειδικότερα ζητήματα, όπως αυτό της προστασίας της ζωής του κυοφορουμένου, της θανατικής ποινής, της ευθανασίας, της αυτοκτονίας κ. ά, των οποίων όμως η πραγμάτευση δεν εμπίπτει στους σκοπούς και το ειδικό αντικείμενο της παρούσας μελέτης. 2. Ο εγκεφαλικός θάνατος 2.1. Εισαγωγικά Ο θάνατος είναι ένα πραγματικό και αναπόφευκτο φυσικό γεγονός που αποτελεί πλέον τον οριστικό και μοναδικό λόγο τερματισμού της ανθρώπινης προσωπικότητας (35 Α.Κ) διότι από τη στιγμή της επέλευσής του παύει η βιολογική οντότητα του ανθρώπου που συνίσταται στη λειτουργική αυτοδυναμία των οργάνων του και την ικανότητα συνείδησης. Ο ακριβής καθορισμός του χρόνου έλευσής του επιβάλλεται από την ηθική τάξη και το σεβασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας, αλλά επιπλέον διασφαλίζει και την ασφάλεια δικαίου στα πλαίσια κάθε έννομης τάξης. Συνδέεται δηλαδή με ένα πλήθος δικονομικών και ουσιαστικών προβλημάτων, και σχετίζεται άμεσα με το θέμα της απόλυτης συνταγματικής προστασίας της ζωής, αφού η επέλευσή της λήξης της ζωής συνεπιφέρει κατά λογική ακολουθία και τη λήξη της εν λόγω προστασίας.

2. 2. Ιστορική εξέλιξη Παλαιότερα ο θάνατος διαπιστωνόταν με την μη αναστρέψιμη, καθολική παύση λειτουργίας της καρδιάς και συνεπακολούθως της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος που σε ελάχιστο διάστημα προκαλούν τη νέκρωση του εγκεφάλου. Η ταχύτατη ωστόσο εξέλιξη της ιατρικής τεχνολογίας, που παρέχει τη δυνατότητα μηχανικής υποστήριξης της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας, οριστικώς καταργηθεισών των εγκεφαλικών λειτουργιών, όπως επίσης και η επιστημονική πρόοδος του κλάδου των μεταμοσχεύσεων, οδήγησαν στην αναθεώρηση και την επανεξέταση της έννοιας του θανάτου και επέβαλαν νέα κριτήρια για τη διάγνωσή του. Διαμορφώθηκε έτσι η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου, με ποικίλες προεκτάσεις, προκαλώντας συζητήσεις και διαφωνίες κυρίως ως προς την ηθική και δεοντολογική του διάσταση. Η πρώτη απόπειρα προσδιορισμού του θανάτου με διαφοροποιημένα κριτήρια έγινε το 1959, όταν οι M. Goulon και P. Mollaret αναφέρθηκαν στα πλαίσια του 23ου Διεθνούς Συνεδρίου Νευρολογίας στο coma depassé, σε μία κατάσταση δηλαδή πέρα από το κώμα, μη ανατάξιμη. Την επόμενη φάση προόδου διαμόρφωσαν τα λεγόμενα «ασφαλή κριτήρια» (1968) για τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Harvard, τα οποία ωστόσο τότε προκάλεσαν σωρεία αντιδράσεων, αφού θεωρήθηκαν ανεπαρκή και «ύποπτα» για τη διευκόλυνση των μεταμοσχεύσεων. Το 1971 υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά από ομάδα γιατρών στη Minnesota των ΗΠΑ, ότι η πλήρης και μη αναστρέψιμη καταστροφή του εγκεφαλικού στελέχους αποτελεί αναγκαία και επαρκή συνθήκη για τη διαπίστωση της μη επιστροφής στη ζωή. Τέλος, σημαντικό νομοθετικό σταθμό απετέλεσε η θεσμοθέτηση ενός είδους παράλληλης αναγνώρισης εγκεφαλικού και καρδιακού θανάτου, με αρμοδιότητα διαπίστωσης του ενός ή του άλλου κατά περίπτωση από τον ιατρό. Για μία ακόμη φορά τονίσθηκε ότι η κλινική διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους αποτελεί ασφαλή και επαρκή διάγνωση του θανάτου. Σήμερα, όπως θα δούμε και παρακάτω, οι περισσότερες χώρες αποδέχονται τον εγκεφαλικό θάνατο ως θάνατο του προσώπου, παρά τις διαφοροποιήσεις σε επιμέρους ζητήματα. 2.3. Η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου Ο όρος «εγκεφαλικός θάνατος» περιγράφει την κατάσταση που δημιουργείται από την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή, κατάσταση που επέρχεται με τη νέκρωση του εγκεφάλου, αφού ο εγκέφαλος είναι το όργανο πάνω στο οποίο έχει τη βιολογική της έδρα η ανθρώπινη προσωπικότητα, ως ενιαίο σύνολο λειτουργίας σωματικών και πνευματικών στοιχείων. Η διάγνωση δηλαδή της πλήρους και αμετάκλητης καταστροφής του εγκεφαλικού στελέχους σημαίνει και διάγνωση του θανάτου του ανθρώπου. Διευκρινίζεται βεβαίως από την ιατρική επιστήμη ότι η λεγόμενη «φυτική κατάσταση» δεν ισοδυναμεί με το θάνατο, αφού το εγκεφαλικό στέλεχος των τελούντων σε αυτή λειτουργεί και συνεπώς συντηρεί αυτοδύναμα τη λειτουργία της αναπνοής και την κυκλοφορία του αίματος, διευκρίνιση σπουδαιότατη και για τη νομική επιστήμη, αφού συχνά ο εγκεφαλικός θάνατος εσφαλμένως συγχέεται με τη φυτική κατάσταση ή την κατάσταση χρόνιας ανεπάρκειας του αυτονόμου νευρικού συστήματος. Ο έλληνας κοινός νομοθέτης υιοθετεί την έννοια του εγκεφαλικού θανάτου στο ν. 2737/99, περί μεταμοσχεύσεων ανθρωπίνων ιστών και οργάνων (όπως είχε κάνει και στον προηγηθέντα ν. 1383/83), στον οποίο όμως δεν παρατίθεται σχετικός ορισμός, ούτε σχετικές λεπτομέρειες (στο άρθρο 12 παρ. 6 του ν. 2737/99 αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Όταν ο θεράπων ιατρός διαγνώσει νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους και εφόσον οι λειτουργίες ορισμένων οργάνων διατηρούνται με τεχνητά μέσα, υποχρεούται να προβεί από κοινού με έναν αναισθησιολόγο και ένα νευρολόγο ή νευροχειρουργό στη σύνταξη του σχετικού πιστοποιητικού θανάτου.»). Κατ ανάγκην λοιπόν θα παραμείνουμε στον ορισμό της απόφασης του ΚΕ.Σ.Υ. του 1985, σύμφωνα με την οποία ο θάνατος ορίζεται ως «ανεπανόρθωτη απώλεια ικανότητας για συνείδηση, σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή». Σύμφωνα επίσης με την παραπάνω απόφαση: «Επομένως, ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους είναι συνθήκη επαρκής και αναγκαία για να χαρακτηρισθεί ολόκληρος ο εγκέφαλος νεκρός. Κατ ακολουθία η διάγνωση του θανάτου του ανθρωπίνου σώματος ταυτίζεται με τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους. Τα κριτήρια για τη διάγνωση αυτή είναι ιατρικά και καθορίζονται με μέχρι σήμερα αναγνωρισμένες ιατρικές τεχνικές».

Η διακρίβωση του εγκεφαλικού θανάτου γίνεται με την αξιολόγηση (έπειτα από παρατήρηση επί ένα εύλογο χρονικό διάστημα) ενός συνόλου κλινικών, παθογνωμονικών και εργαστηριακών ευρημάτων σχετικών με το στέλεχος του εγκεφάλου (όπως π. χ δοκιμασία άπνοιας, αγγειογραφία, ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, έλεγχος αντανακλαστικών κόρης οφθαλμού, κερατοειδούς, λάρυγγα και μυών. Στα παραπάνω κλινικά ευρήματα πρέπει εκ των προτέρων να αποκλεισθεί με βεβαιότητα το ενδεχόμενο καταστάσεων υποθερμίας ή επήρειας βαρβιτουρικών, στις οποίες εμφανίζονται παροδικά ενδείξεις ανάλογες με τον εγκεφαλικό θάνατο αλλά πλήρως αναστρέψιμες. Ο εγκεφαλικός θάνατος γεννά πληθώρα νομικών ζητημάτων και ηθικών και νομικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες θα αποτελέσουν αντικείμενο πραγμάτευσης του επομένου κεφαλαίου. 3. Το δικαίωμα στη ζωή και ο εγκεφαλικός θάνατος 3.1. Τα ζητήματα και οι απόψεις Ένα πρώτο ζήτημα εκκινεί από τον ίδιο τον όρο «εγκεφαλικός θάνατος». Ο όρος αυτός δημιουργεί στους μη ειδικούς την εντύπωση ότι υπάρχει και άλλου είδους θάνατος, ενώ έχει πλέον αποσαφηνισθεί ότι ο θάνατος είναι ένας. Ωστόσο, το σπουδαιότερο ζήτημα, το οποίο έχει γεννήσει και τις μεγαλύτερες αντιπαραθέσεις και ενστάσεις έναντι του εγκεφαλικού θανάτου, είναι το γεγονός ότι «ο εγκεφαλικά νεκρός είναι ένας νεκρός με πάλλουσα καρδιά». Ειδικά στην περίπτωση των μεταμοσχεύσεων, η λειτουργικότητα των μοσχευμάτων εξαρτάται από την έγκαιρη λήψη και μεταμόσχευσή τους. Συνεπώς, οι μόλις ανωτέρω αναφερθείσες ενέργειες θα πρέπει να πραγματοποιηθούν μόλις διαπιστωθεί ο εγκεφαλικός θάνατος, και πριν τον εκφυλισμό των οργάνων. Αυτή η σύνδεση λοιπόν του εγκεφαλικού θανάτου με τις μεταμοσχεύσεις δημιουργεί στην κοινή γνώμη και γενικότερα στους μη ειδικούς την εντύπωση ότι πρόκειται περί μεθοδεύσεως που διασφαλίζει μεν την επιτυχή μεταμόσχευση από πτωματικό δότη, που όμως «ίσως να μην είναι και τόσο νεκρός». Ότι δηλαδή πρόκειται περί μεθοδεύσεως που διευκολύνει τις μεταμοσχεύσεις παραβλέποντας την απόλυτη συνταγματική προστασία της ζωής, που ακριβώς προστατεύει τη ζωή σε κάθε της έκφανση και όχι μόνο την πλήρη. Τις αντιλήψεις και τις αμφιβολίες αυτές εντείνει και η ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι προκύπτει σύγκρουση σκοπών μεταξύ δύο ομάδων ιατρών, αυτών που επιδιώκουν την αποκατάσταση της υγείας σοβαρώς νοσούντος και εκείνων που επιδιώκουν τη σωτηρία της ζωής ενός άλλου δια της μεταμοσχεύσεως η οποία επιτάσσει την ταχύτερη δυνατή ενέργεια, η οποία γεννά φόβο σκοπιμότητας «εύκολης» διαπίστωσης του εγκεφαλικού θανάτου από τους δεύτερους, με στόχο την διενέργεια εκ μέρους τους μεγάλου αριθμού επιτυχών μεταμοσχεύσεων. Ένα ακόμα ειδικό ζήτημα είναι η σύγχυση μεταξύ εγκεφαλικού θανάτου και φυτικήςκωματώδους κατάστασης. Στην ιατρική επιστήμη διακρίνονται απολύτως οι δύο καταστάσεις, αφού στη δεύτερη περίπτωση το άτομο έχει απωλέσει τις «υψηλές εγκεφαλικές λειτουργίες», λόγω καταστροφής των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, όμως το εγκεφαλικό στέλεχος είναι ακόμη σε λειτουργία, συνεπώς ο ασθενής είναι ακόμα ζωντανός, λειτουργεί εσωτερικά διατηρώντας θερμοκρασία σώματος και ανακλαστικά μυών, και, κυρίως, αναπνέει χωρίς μηχανική υποστήριξη, σε αντίθεση με τον εγκεφαλικά νεκρό. Σύμφωνα λοιπόν με τα ανωτέρω επιστημονικά δεδομένα, η εξομοίωση έστω και του πλέον βαρέως και παρατεταμένου κώματος με τον εγκεφαλικό θάνατο ισοδυναμεί με νομιμοποίηση της ευθανασίας και προσβολή του απολύτου Συνταγματικού δικαιώματος στη ζωή, η οποία όπως προαναφέρθηκε προστατεύεται σε κάθε έκφανσή της και όχι μόνο στην πλήρη εκδοχή της. 3.2. Το ζήτημα της σύγκρουσης ή μη της έννοιας του εγκεφαλικού θανάτου προς την απόλυτη συνταγματική προστασία της ζωής. Όπως αναπτύχθηκε και παραπάνω, η ζωή αποτελεί το υπέρτατο φυσικό και συνταγματικό αγαθό, η προστασία του οποίου αποτελεί αντικειμενικό κανόνα δικαίου, από τον οποίο απορρέει το δικαίωμα στη ζωή. Η προστασία της ζωής είναι απόλυτη και δεν αφορά μόνο την «πλήρη» έκφανσή της, και το από αυτήν απορρέον δικαίωμα είναι δικαίωμα υπόστασης, αλλά και μητρικό δικαίωμα όλων των άλλων. Εν τέλει, αντίκειται στην απόλυτη προστασία της ζωής η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου; Για να δοθεί απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει πρώτα να διευκρινισθεί ποιος είναι αρμόδιος να ορίσει το θάνατο. Σύμφωνα με το

μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας, ο θάνατος είναι ένα βιολογικό γεγονός που πρέπει αλλά και αρκεί να διαπιστωθεί ιατρικά. Ο θάνατος δηλαδή οφείλει να ορισθεί σύμφωνα με τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης, βάσει των οποίων ως θάνατος ορίζεται πλέον ο εγκεφαλικός θάνατος. (Σχετικά βλ. ανωτέρω, κεφ. 2 και την εκεί παρατιθέμενη βιβλιογραφία). Το Σύνταγμα επιτάσσει την απόλυτη προστασία της ζωής, την προστασία της σε κάθε έκφανσή της. Δεν νοείται όμως ζωή μετά την επέλευση του εγκεφαλικού θανάτου, αφού σύμφωνα με την ιατρική επιστήμη, ο θάνατος είναι ένας, ο λεγόμενος «εγκεφαλικός». Συνεπώς, ο χαρακτηρισμός κάποιου ως «εγκεφαλικά νεκρού» δεν προσβάλλει το δικαίωμά του στη ζωή, την απόλυτα προστατευόμενη, αφού η κατάσταση στην οποία τελεί δεν είναι καν μία εκδοχή «μη πλήρους» ζωής. Ασφαλώς θα πρέπει να ακολουθηθούν οι αρχές της ιατρικής επιστήμης και όσον αφορά το ζήτημα της διάκρισης εγκεφαλικού θανάτου-φυτικής κατάστασης. Ο τελών σε φυτική κατάσταση δεν είναι νεκρός, και η εξομοίωσή του με νεκρό αποτελεί προσβολή του δικαιώματός του στη ζωή, αφού η προστασία της είναι απόλυτη, και ο ίδιος τελεί σε κατάσταση που χαρακτηρίζεται ως «μη πλήρης» μεν, ζωή δε, και συνεπώς προστατεύεται έναντι κάθε προσβολής. Η εξομοίωση αυτή θα αποτελούσε de facto υιοθέτηση της ευθανασίας η οποία ως θεσμός αντίκειται στην απόλυτη προστασία της ζωής και στο δικαίωμα στη ζωή και δεν αναγνωρίζεται από το ελληνικό δίκαιο. Όπως συνεπώς καταδείχθηκε, ο εγκεφαλικός θάνατος δεν αντίκειται στο δικαίωμα στην απόλυτη προστασία της ζωής, αφού η ζωή προστατεύεται, σε οποιαδήποτε έκφανσή της, όσο υπάρχει, και βάσει των πορισμάτων της ιατρικής επιστήμης, που κρίνονται ως τα μόνα κριτήρια επί των οποίων μπορεί να βασισθεί η κρίση περί της επέλευσης ή μη του θανάτου, υπάρχει μέχρι την επέλευση του εγκεφαλικού θανάτου. Αυτό ακριβώς το συμπέρασμα καθιστά συνταγματικό και το ν. 2737/99 που αποδέχεται τον εγκεφαλικό θάνατο, ως προς αυτό το ζήτημα. Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπερασματικά θα μπορούσαν να παρατηρηθούν τα εξής: Η υιοθέτηση του εγκεφαλικού θανάτου δεν αντίκειται στην απόλυτη συνταγματική προστασία της ζωής, και στο εξ αυτής απορρέον δικαίωμα στη ζωή, αφού η παρεχόμενη από το Σύνταγμα προστασία καλύπτει κάθε έκφανση της ζωής και όχι μόνο την πλήρη μεν, αλλά βεβαίως προστατεύει τη ζωή όσο αυτή υφίσταται. Η νομική θεωρία στην πλειοψηφία της αποδέχεται το ότι ο θάνατος είναι ένα βιολογικό γεγονός το οποίο θα πρέπει να προσδιορίζεται και να διαπιστώνεται βάσει των πορισμάτων της ιατρικής επιστήμης, η οποία πλέον ταυτίζει το θάνατο με την «ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση, σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή», δηλαδή τον εγκεφαλικό θάνατο. Συνεπώς, επειδή η ζωή προστατεύεται απόλυτα όσο υπάρχει, ο εγκεφαλικός θάνατος που σηματοδοτεί τη λήξη της δεν αντίκειται στην απόλυτη συνταγματική προστασία της ζωής και το εξ αυτής απορρέον δικαίωμα στη ζωή. Δ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Ν. 2737/1999 "Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις" Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εκδίδομε τον ακόλουθο νόμο που ψήφισε η Βουλή : ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 1 Πεδίο εφαρμογής 1. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από άνθρωπο, ζώντα ή νεκρό, με προορισμό τη μεταμόσχευση σε άλλον άνθρωπο, γίνεται μόνο για θεραπευτικούς σκοπούς, κατά τους όρους και τη διαδικασία του νόμου αυτού. 2. Οι διατάξεις του νόμου αυτού δεν εφαρμόζονται : α) στις αυτομεταμοσχεύσεις, β) στις αφαιρέσεις και μεταμοσχεύσεις όρχεων και ωοθηκών, γ) στη λήψη και μετάγγιση αίματος, δ) στη λήψη και χρησιμοποίηση ωαρίων και σπέρματος, ε) στην ενδομήτρια εμφύτευση εμβρύων. Άρθρο 2 Απαγόρευση ανταλλάγματος 1. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων με σκοπό τη μεταμόσχευση γίνεται χωρίς οποιοδήποτε αντάλλαγμα. Απαγορεύεται κάθε συναλλαγή μεταξύ λήπτη, δότη και των οικογενειών τους, καθώς και αυτών με οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. 2. Δεν συνιστά αντάλλαγμα η καταβολή των δαπανών, που είναι απαραίτητες για την αφαίρεση, συντήρηση και μεταφορά του μοσχεύματος. Άρθρο 3 Δαπάνες 1. Κάθε δαπάνη απαραίτητη για την αφαίρεση, μεταφορά και συντήρηση ιστών και οργάνων από ζώντα ή νεκρό δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση βαρύνει τον ασφαλιστικό οργανισμό του λήπτη ή του υποψήφιου λήπτη. Αν αυτός είναι οικονομικά αδύνατος και ανασφάλιστος, οι δαπάνες καλύπτονται από ειδική πίστωση που εγγράφεται κάθε έτος στον Προϋπολογισμό του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας σε ειδικό κωδικό αριθμό και καταβάλλονται με βάση δικαιολογητικά που ορίζονται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, ύστερα από γνώμη του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) του άρθρου 15 του νόμου αυτού. 2. Όταν η αφαίρεση αφορά ζώντα δότη, στις δαπάνες της προηγούμενης παραγράφου περιλαμβάνονται : α. Οι ιατρικές, εργαστηριακές και νοσηλευτικές δαπάνες πριν, κατά και μετά την αφαίρεση και εξαιτίας αυτής. β. Τα έξοδα μετακίνησης και διαμονής του υποψήφιου δότη. γ. Κάθε θετική ζημία του υποψήφιου δότη εξαιτίας της αποχής του από την εργασία του, καθώς και οι αμοιβές για εξαρτημένη εργασία που ο υποψήφιος δότης στερήθηκε εξαιτίας της απουσίας του για την προετοιμασία και πραγματοποίηση της αφαίρεσης και την αποκατάσταση της υγείας του. 3. Με κοινή απόφαση των Υπουργών Υγείας και Πρόνοιας και Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων δύνανται να εξαιρούνται από τις περιοριστικές διατάξεις της νομοθεσίας που διέπει τους ασφαλιστικούς οργανισμούς, οι δαπάνες για την υγειονομική περίθαλψη και αποκατάσταση βλάβης της υγείας των ασφαλισμένων, δότη ή λήπτη, σε περιπτώσεις αφαίρεσης ιστών ή οργάνων με σκοπό τη μεταμόσχευση, όπως δαπάνες επέμβασης, νοσηλείας, φυσιοθεραπείας και άλλες συναφείς. Άρθρο 4 Μονάδες Μεταμόσχευσης 1.α. Οι μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων διενεργούνται αποκλειστικά σε ειδικά προς τούτο

οργανωμένες μονάδες (Μονάδες Μεταμόσχευσης) νοσηλευτικών ιδρυμάτων Ν.Π.Δ.Δ. ή Ν.Π.Ι.Δ. κοινωφελούς και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Οι Μονάδες Μεταμόσχευσης λειτουργούν με άδεια του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, που χορηγείται ύστερα από πρόταση του Ε.Ο.Μ. και γνώμη του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ.). Η άδεια εκδίδεται για τρία (3) έτη, εφόσον διαπιστωθεί η επάρκεια της μονάδας και η δυνατότητα συμβολής της στην αντιμετώπιση των αναγκών για μεταμοσχεύσεις. Μετά την πάροδο τριών ετών λειτουργίας χορηγείται οριστική άδεια, με βάση τα αποτελέσματα της μεταμοσχευτικής της δραστηριότητας. β. Για τις ήδη νομίμως λειτουργούσες Μονάδες Μεταμόσχευσης χορηγείται, μέσα σε έξι (6) μήνες από τη δημοσίευση του παρόντος νόμου, νέα άδεια, σύμφωνα με όσα ορίζονται στην περίπτωση α' της παρούσας παραγράφου. 2. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Ε.Ο.Μ., ανακαλείται η προσωρινή ή οριστική άδεια, εφόσον διαπιστωθεί ότι η μονάδα μεταμόσχευσης δεν πληροί τους όρους που καθορίζονται στην υπουργική απόφαση, η οποία αναφέρεται στην παράγραφο 4. 3. Οι Μονάδες Μεταμόσχευσης τελούν υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας και υποβάλλουν στον Ε.Ο.Μ. ετήσια έκθεση για τη δραστηριότητά τους, εντός του Α' διμήνου του επόμενου έτους. 4. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Ε.Ο.Μ., καθορίζονται οι όροι που πρέπει να συντρέχουν για τη χορήγηση της άδειας λειτουργίας Μεταμοσχευτικών Μονάδων, η διαδικασία χορήγησης και ανάκλησής της, καθώς και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. Άρθρο 5 Συντονιστές Μεταμόσχευσης Οι Συντονιστές Μεταμοσχεύσεων προσφέρουν υπηρεσίες για την προώθηση των μεταμοσχεύσεων και υποβοηθούν το μεταμοσχευτικό έργο. Οι θέσεις των Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων συστήνονται στον Ε.Ο.Μ. και στα παραρτήματά του, όταν αυτά αναπτυχθούν, καθώς και στις μονάδες των νοσηλευτικών ιδρυμάτων, που συμμετέχουν στη μεταμοσχευτική διαδικασία, οι οποίες καλύπτονται από πτυχιούχους επαγγελμάτων υγείας (Α.Ε.Ι. - Τ.Ε.Ι.) μετά από εξειδίκευση στο αντικείμενο του συντονιστή μεταμοσχεύσεων. Η αμοιβή των Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων γίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.2470/1997 (ΦΕΚ 40/Α). Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται με πρόταση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, μετά από πρόταση του Ε.Ο.Μ., καθορίζονται τα προσόντα και τα καθήκοντα των Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων, καθώς και κάθε άλλη αναγκαία λεπτομέρεια. Άρθρο 6 Τράπεζες Ιστών προς Μεταμόσχευση και Εθνικό Μητρώο Εθελοντών Δοτών Μυελού των Οστών 1. Οι Τράπεζες Ιστών προς Μεταμόσχευση (Τ.Ι.Μ.) συντηρούν και διαθέτουν ανθρώπινους ιστούς προορισμένους για μεταμόσχευση. 2. [Όπως αντικαταστάθηκε με το εδ.3 της παρ.ζ του Ν.3172/2003 (ΦΕΚ Α 197/2003)] ΟΙ Τ.Ι.Μ ιδρύονται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας ή και των συναρμόδιων Υπουργών, που εκδίδεται μετά από πρόταση του Ε.Ο.Μ. και λειτουργούν σε νοσηλευτικά ιδρύματα Ν.Π.Δ.Δ. ή Ν.Π.Ι.Δ. κοινωφελούς και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που εποπτεύονται κατά περίπτωση από τα Υπουργεία Υγείας και Πρόνοιας, Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Εθνικής Άμυνας ή Ανάπτυξης ή στο Κέντρο Ερευνών "Ο ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ή στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών Ακαδημίας Αθηνών 3. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας και των συναρμόδιων Υπουργών, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Ε.Ο.Μ., καθορίζονται οι όροι ίδρυσης και λειτουργίας των Τ.Ι.Μ., οι ειδικότερες κατηγορίες τους, ο έλεγχος της λειτουργίας τους και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. 4. Ο Ε.Ο.Μ καταρτίζει "Εθνικό Μητρώο Εθελοντών Δοτών Μυελού των οστών", το οποίο είναι ενιαίο για όλη τη χώρα και στο οποίο τηρούνται τα στοιχεία των εθελοντών δοτών μυελού των οστών. Άρθρο 7

Υποψήφιοι λήπτες 1. Ο Ε.Ο.Μ. τηρεί Εθνικό Μητρώο στο οποίο εγγράφει τους υποψήφιους λήπτες όταν πιστοποιηθεί ότι είναι κατάλληλοι για μεταμόσχευση. Η πιστοποίηση γίνεται από μεταμοσχευτική μονάδα επιλογής τους και το θεράποντα ιατρό τους, με βάση κριτήρια συναγόμενα από την ιατρική επιστήμη και δεοντολογία. 2. Υποψήφιος λήπτης που δεν εγγράφεται στο Εθνικό Μητρώο επειδή δεν κρίθηκε κατάλληλος για μεταμόσχευση ή που διαγράφεται από αυτό επειδή έπαυσε να ισχύει η καταλληλότητά του, μπορεί να προσφύγει στον Ε.Ο.Μ. που τον παραπέμπει σε άλλη μεταμοσχευτική μονάδα, η οποία αποφαίνεται τελικά σε συνεργασία με το θεράποντα ιατρό του. 3. Η κατανομή των μοσχευμάτων στους υποψήφιους λήπτες του Εθνικού Μητρώου διενεργείται αναλόγως με το όργανο που μεταμοσχεύεται και με βάση κριτήρια όπως η ομάδα αίματος, η ιστοσυμβατότητα, το ιατρικώς πιστοποιούμενο επείγον της επέμβασης, ο χρόνος αναμονής, η ηλικία, το σωματικό βάρος, η εγγύτητα του τόπου λήψης του μοσχεύματος προς τον τόπο μεταμόσχευσης. Η σημασία των παραπάνω, καθώς και κάθε άλλου κριτηρίου καθορίζεται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας μετά από πρόταση του Ε.Ο.Μ.. Αν τα κριτήρια είναι ισοδύναμα, προηγούνται τα πρόσωπα που έχουν δηλώσει, πριν παρουσιασθεί γι' αυτά η ανάγκη της μεταμόσχευσης, τη συναίνεσή τους για την αφαίρεση των οργάνων τους ύστερα από το θάνατό τους. Άρθρο 8 Μητρώο και Αρχείο Στον Ε.Ο.Μ. τηρούνται μητρώα δωρητών, κατά όργανο και ιστό, καθώς και αρχείο εκείνων από τους οποίους έχουν ληφθεί όργανα και ιστοί για μεταμόσχευση. Άρθρο 9 Ευαίσθητα δεδομένα Το Εθνικό Μητρώο με τους λήπτες και τα Αρχεία των Δωρητών περιέχουν ευαίσθητα δεδομένα, κατά την έννοια του Ν. 2472/1997 (ΦΕΚ 50/Α). ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ ΑΠΟ ΖΩΝΤΑ ΔΟΤΗ Άρθρο 10 Προϋποθέσεις και διαδικασία 1. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από ζώντα δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση διενεργείται αποκλειστικά προς το θεραπευτικό όφελος του λήπτη, εφόσον δεν διατίθενται ιστοί και όργανα, μέχρι τη στιγμή της διενέργειας λήψης του οργάνου, από αποβιώσαντα πρόσωπα, δεν υφίσταται άλλη εναλλακτική θεραπευτική μέθοδος ανάλογης αποτελεσματικότητας και δεν συνεπάγεται προφανή σοβαρό κίνδυνο για τη ζωή ή την υγεία του δότη. 2. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από ζώντα δότη επιτρέπεται μόνον όταν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση στο σύζυγο του δότη ή σε συγγενή μέχρι και το δεύτερο βαθμό εξ αίματος, σε ευθεία ή πλάγια γραμμή. Ο περιορισμός δεν ισχύει στη μεταμόσχευση μυελού των οστών. 3. Η αφαίρεση γίνεται από ενήλικο πρόσωπο. Κατ' εξαίρεση επιτρέπεται η αφαίρεση μυελού των οστών και από ανήλικο δότη, όταν πρόκειται για μεταμόσχευση σε αδελφό ή αδελφή του, εφόσον υπάρχει μεταξύ τους ιστοσυμβατότητα, η αφαίρεση είναι αναγκαία για τη ζωή του λήπτη, δεν υπάρχει άλλος διαθέσιμος ιστοσυμβατός δότης, ο οποίος να έχει τη δικαιοπρακτική ικανότητα να παράσχει έγκυρα τη συναίνεσή του στη μεταμόσχευση, και συναινούν σε αυτή και οι δύo γονείς, έστω και αν μόνο ο ένας έχει την επιμέλεια του ανήλικου τέκνου. Αν δεν υπάρχουν γονείς ή αν και οι δύο έχουν εκπέσει από τη γονική μέριμνα, η συναίνεση παρέχεται από τον επίτροπο, ύστερα από απόφαση του εποπτικού συμβουλίου. Ο ανήλικος, που έχει συμπληρώσει το δωδέκατο έτος της ηλικίας του, συναινεί

και αυτός στην αφαίρεση. Οι συναινέσεις παρέχονται κατά τον τρόπο που προβλέπεται στην παράγραφο 5 του άρθρου αυτού. 4. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από ζώντα δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση είναι δυνατή μόνον εφόσον ο δότης δεν τελεί σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση, έχει την ικανότητα συναίνεσης και δηλώνει ελευθέρως την προς τούτο συναίνεσή του, αφού προηγουμένως ενημερωθεί για το σκοπό, τη φύση και τους ενδεχόμενους κινδύνους της επέμβασης. 5. Η συναίνεση παρέχεται με έναν από τους εξής τρόπους : α) με συμβολαιογραφικό έγγραφο, β) με έγγραφο στο οποίο βεβαιώνεται από την Αστυνομική Αρχή η γνησιότητα της υπογραφής του δότη, γ) με προφορική δήλωση, που καταχωρίζεται σε ειδικό βιβλίο, το οποίο τηρείται στο νοσηλευτικό ίδρυμα, όπου θα γίνει η μεταμόσχευση. Κατά τη δήλωση παρίστανται δύο μάρτυρες, οι οποίοι και συνυπογράφουν με το δότη τη σχετική καταχώριση της συναίνεσης στο ειδικό βιβλίο. 6. Η συναίνεση του δότη είναι ελευθέρως ανακλητή, έως τη στιγμή κατά την οποία αρχίζει η διαδικασία της αφαίρεσης. Η ανάκληση γίνεται με οποιονδήποτε τρόπο. 7. Όλα τα σχετικά με τη μεταμόσχευση στοιχεία διαβιβάζονται στον Ε.Ο.Μ., όπου και φυλάσσονται σε ειδικό αρχείο. Άρθρο 11 Αποζημίωση 1. Σε περίπτωση αναπηρίας ή θανάτου του δότη ή υποψήφιου δότη εξαιτίας επιπλοκών από την αφαίρεση ή τις σχετικές προκαταρκτικές εξετάσεις καταβάλλεται αποζημίωση από το Δημόσιο, πέραν των παροχών των ασφαλιστικών οργανισμών στον ίδιο ή στους δικαιούχους διατροφής από αυτόν. 2. Η αποζημίωση καταβάλλεται από τις ειδικές πιστώσεις του Προϋπολογισμού του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας, που προβλέπονται στο άρθρο 3 του νόμου αυτού. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ ΑΠΟ ΝΕΚΡΟ ΔΟΤΗ Άρθρο 12 Προϋποθέσεις και διαδικασία 1. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από νεκρό δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση επιτρέπεται μόνο για θεραπευτικούς σκοπούς. Η αφαίρεση διενεργείται μετά την επέλευση του θανάτου, έστω και αν οι λειτουργίες ορισμένων οργάνων διατηρούνται με τεχνητά μέσα. 2. Η αφαίρεση διενεργείται εφόσον ο δυνητικός δότης είχε εγγράφως συναινέσει σε αυτήν. Η αφαίρεση αποκλείεται αν είχε εγγράφως εκφράσει την άρνησή του. 3. Σε κάθε γενική απογραφή πληθυσμού, κάθε ενήλικος απογραφόμενος ατομικά καλείται να δηλώσει εγγράφως, σε ειδικό έντυπο διαβιβαζόμενο στον Ε.Ο.Μ., αν συναινεί ή όχι στην αφαίρεση ιστών και οργάνων του σώματός του για μεταμόσχευση μετά το θάνατό του. Εφόσον παρόμοια δήλωση δεν έχει ήδη γίνει, οι δήμοι και τα ασφαλιστικά ταμεία μπορούν να φροντίζουν για τη λήψη των σχετικών δηλώσεων από τους δημότες ή τους ασφαλισμένους τους. 4. Αν ο δυνητικός δότης δεν είχε εκφράσει τη συναίνεσή του ή την άρνησή του, η αφαίρεση διενεργείται εφόσον δεν αντιτίθεται σε αυτήν ο σύζυγος, τα ενήλικα τέκνα, οι γονείς ή τα αδέρφια του. 5. Η συναίνεση ή η άρνηση είναι πάντοτε ελεύθερα ανακλητή. Η συναίνεση ή η άρνηση παρέχεται από ενήλικο πρόσωπο που δεν τελεί υπό πλήρη στερητική συμπαράσταση και που είναι σε θέση να εκφράσει ελεύθερα τη βούλησή του. 6. Όταν ο θεράπων ιατρός διαγνώσει νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους και εφόσον οι λειτουργίες ορισμένων οργάνων διατηρούνται με τεχνητά μέσα, υποχρεούται να προβεί από κοινού με έναν αναισθησιολόγο και ένα νευρολόγο ή νευροχειρουργό στη σύνταξη του σχετικού πιστοποιητικού θανάτου. Στην πιστοποίηση του θανάτου δεν συμμετέχει ιατρός που ανήκει στη μεταμοσχευτική ομάδα. Ο θεράπων ιατρός υποχρεούται να ενημερώσει

αμέσως τις Υπηρεσίες του Ε.Ο.Μ. και σε συνεργασία με αυτές ενημερώνει τον σύζυγο ή τους συγγενείς για το θάνατο, καθώς και για τη δυνατότητα δωρεάς, ιστών και οργάνων με σκοπό τη μεταμόσχευση, για να εκφράσουν την κατά την παρ. 4 συναίνεση ή άρνησή τους, αν ο δυνητικός δότης δεν είχε εγγράφως συναινέσει ή αποκλείσει τη μεταμόσχευση. Μόνο αν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση συνεχίζεται η τεχνητή υποστήριξη. 7. Η αφαίρεση ιστών και οργάνων από νεκρό δότη γίνεται με τον προσήκοντα σεβασμό στο σώμα του νεκρού, εκεί όπου βρίσκεται ο δότης και κάτω από κατάλληλες συνθήκες. Η επέμβαση για τη λήψη μοσχεύματος προηγείται άλλων επεμβάσεων που δεν έχουν επείγοντα χαρακτήρα. 8. Αμέσως μετά το θάνατό τους, οι δυνητικοί δότες, που είχαν δώσει τη συναίνεσή τους για την αφαίρεση ιστών και οργάνων μετά το θάνατό τους, καταχωρούνται σε κατάλογο που συντάσσει ο Ε.Ο.Μ. Άρθρο 13 Τήρηση ανωνυμίας Η ταυτότητα του νεκρού δότη δεν αποκαλύπτεται στο λήπτη και στην οικογένειά του. Δεν αποκαλύπτεται επίσης η ταυτότητα του λήπτη στην οικογένεια του νεκρού δότη. Άρθρο 14 Δωρεά προς ορισμένο πρόσωπο Η δωρεά ιστών και οργάνων για μετά το θάνατο του δότη δεν επιτρέπεται να γίνεται προς ορισμένο λήπτη. Υπόδειξη του λήπτη από το δωρητή σώματος ή οργάνων δεν λαμβάνεται υπόψη, αλλά ακολουθείται η καθορισμένη σειρά προτεραιότητας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ Άρθρο 15 Επωνυμία - Έδρα - Σκοπός 1. Ιδρύεται νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου με την επωνυμία "Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.)" και έδρα την Αθήνα, το οποίο τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. 2. Σκοπός του Ε.Ο.Μ. είναι η υποβοήθηση του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας για τη χάραξη εθνικής πολιτικής στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. 3. Για την εκπλήρωση του σκοπού του, ο Ε.Ο.Μ. μεταξύ άλλων : α. Εισηγείται τους όρους, τις προϋποθέσεις και τη διαδικασία των μεταμοσχεύσεων, καθώς και κώδικα δεοντολογίας για τη λειτουργία των Μονάδων Μεταμοσχεύσεων και των Τραπεζών Ιστών προς Μεταμόσχευση. β. Οργανώνει και συντονίζει σε τοπικό, κρατικό και διακρατικό επίπεδο τη διακίνηση μοσχευμάτων, στα οποία συμπεριλαμβάνεται ο μυελός των οστών. γ. Καταγράφει τους δωρητές ιστών και οργάνων, δυνητικούς δότες και υποψήφιους λήπτες οργάνων. δ. Προτείνει στον Υπουργό Υγείας και Πρόνοιας τη χορήγηση άδειας για την ίδρυση Μονάδας Μεταμόσχευσης ή Τράπεζας Ιστών προς Μεταμόσχευση. ε. Προβαίνει σε ετήσια εκτίμηση και αξιολόγηση του τρόπου λειτουργίας και των αποτελεσμάτων των Μονάδων Μεταμοσχεύσεων και υποβάλλει έκθεση στο Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας. στ. Συνεργάζεται με αντίστοιχους οργανισμούς και μεταμοσχευτικά κέντρα της αλλοδαπής για την προμήθεια και ανταλλαγή μοσχευμάτων. ζ. Μεριμνά για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των ληπτών, των ζώντων δοτών και των συγγενών των δοτών. η. Επιδιώκει με κάθε πρόσφορο τρόπο και ιδίως με την οργάνωση κατάλληλης ενημέρωσης και πληροφόρησης του κοινού, την αύξηση του αριθμού των προοριζόμενων για μεταμόσχευση οργάνων. Άρθρο 16

Διοίκηση 1. Ο Ε.Ο.Μ. διοικείται από εντεκαμελές (11) διοικητικό συμβούλιο, που αποτελείται από : α. έναν Καθηγητή Ιατρικής Σχολής με ειδικότητα σε γνωστικό αντικείμενο συναφές προς τη μεταμόσχευση, β. ένα Διευθυντή Μεταμοσχευτικού Κέντρου Μυελού των Οστών, προτεινόμενο από το Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας, γ. ένα Διευθυντή Μονάδας Εντατικής Θεραπείας Νοσηλευτικού Ιδρύματος, που εποπτεύεται από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, δ. ένα Διευθυντή Μεταμοσχευτικού Κέντρου Συμπαγών Οργάνων, νοσηλευτικού ιδρύματος εποπτευόμενου από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, ε. ένα Διευθυντή Κέντρου Ιστοσυμβατότητας, το οποίο ασχολείται με τις μεταμοσχεύσεις, στ. έναν Καθηγητή ή Αναπληρωτή Καθηγητή Νομικού Τμήματος Α.Ε.Ι., ζ. έναν εκπρόσωπο του Πανελληνίου Ιατρικού Συλλόγου (Π.Ι.Σ.), η. έναν ανώτερο υπάλληλο του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας, θ. έναν εκπρόσωπο της Εκκλησίας της Ελλάδος, ι. ένα λήπτη ή υποψήφιο λήπτη μοσχεύματος ιστών ή οργάνων, που ορίζεται από την Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες, ια. έναν εκπρόσωπο του Εθνικού Συνδέσμου Διπλωματούχων Νοσηλευτριών - Νοσηλευτών Ελλάδος. 2. Ο Πρόεδρος, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Ε.Ο.Μ., καθώς και οι αναπληρωτές τους διορίζονται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας. 3. Η θητεία του Προέδρου και των μελών του διοικητικού συμβουλίου του Ε.Ο.Μ. είναι τριετής. 4. Με κοινή απόφαση των Υπουργών Υγείας και Πρόνοιας και Οικονομικών καθορίζεται η αποζημίωση του Προέδρου και των μελών του διοικητικού συμβουλίου. Άρθρο 17 Πόροι Πόροι του Ε.Ο.Μ. είναι : α) Πάγια ετήσια επιχορήγηση από τον τακτικό προϋπολογισμό του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. β) Δωρεές, κληρονομιές, κληροδοσίες και κάθε είδους χορηγίες από τρίτους. Άρθρο 18 Προσωπικό 1. Συνιστώνται οκτώ (8) θέσεις ειδικού επιστημονικού προσωπικού με σύμβαση εργασίας ιδιωτικού δικαίου διάρκειας πέντε (5) ετών, που μπορεί να ανανεώνεται. Η πλήρωση των θέσεων αυτών γίνεται κατά τις διατάξεις του Ν. 2190/1994 (ΦΕΚ 28/Α') και μέχρι την πλήρωση μπορεί να καλύπτονται οι ανάγκες με διάθεση ή απόσπαση ειδικών επιστημόνων του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας ή των Οργανισμών που εποπτεύει. Τα ειδικότερα καθήκοντα του προσωπικού αυτού καθορίζονται στον Κανονισμό του Οργανισμού. 2. Συνιστώνται δεκαπέντε (15) θέσεις Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων, γραμματειακής, διοικητικής και τεχνικής υποστήριξης του Οργανισμού, τις οποίες καλύπτει προσωπικό με σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2190/1994 (ΦΕΚ 28/Α). Μέχρι τη συμπλήρωση αυτών των θέσεων, οι ανάγκες του Οργανισμού μπορούν να καλύπτονται από το στελεχιακό δυναμικό του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. 3. Για την πρόσληψη προσωπικού στις θέσεις των προηγούμενων παραγράφων προσόντα διορισμού ορίζονται : α. για τις θέσεις της παρ.1, τα προβλεπόμενα από τις διατάξεις της παρ.2 του άρθρου 25 του Ν. 1943/1991 (ΦΕΚ 50/Α), β. για τις θέσεις της παρ. 2 τα κατά περίπτωση κλάδου ή ειδικότητας προβλεπόμενα από το π.δ 194/1998, όπως αυτό ισχύει. Η αμοιβή του προσωπικού αυτού γίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2470/1997 (ΦΕΚ 40/Α). Άρθρο 19

Οργανισμός - Εσωτερικός Κανονισμός Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Οικονομικών και Υγείας και Πρόνοιας καταρτίζεται ο Κανονισμός λειτουργίας του Ε.Ο.Μ., ο οποίος ρυθμίζει την οργάνωση και τη διάρθρωση των υπηρεσιών του, την κατανομή των αρμοδιοτήτων του προσωπικού, τον ορισμό επιτροπής δεοντολογίας ή άλλων επιστημονικών επιτροπών, τον έλεγχο διαχείρισης, την υπηρεσιακή κατάσταση και τον πειθαρχικό έλεγχο του προσωπικού, καθώς και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. [Με την παρ.1 του άρθρου 32 του Ν. 3204/2003 (ΦΕΚ Α 296) προστέθηκε το εδάφιο:] Με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών, Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και Υγείας και Πρόνοιας, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να συνιστώνται περιφερειακά Παραρτήματα του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων και να συνιστώνται μέχρι δέκα θέσεις ιατρικού και λοιπού προσωπικού για κάθε Παράρτημα. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας καθορίζεται η έδρα, η κατά τόπο αρμοδιότητα, η διάρθρωση και στελέχωση, καθώς και οι αρμοδιότητες του Παραρτήματος και κατανέμονται οι θέσεις προσωπικού κατά κατηγορία, κλάδο και ειδικότητα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 20 1. Όποιος με πρόθεση παραβαίνει τις διατάξεις των άρθρων 10 και 12 του νόμου αυτού τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ένα (1) έτος και με χρηματική ποινή τουλάχιστον δύο εκατομμυρίων (2.000.000) δραχμών. 2. Όποιος δίνει από το σώμα του μοσχεύματα τιμωρείται, εάν συμφώνησε ή έλαβε οποιοδήποτε αντάλλαγμα γι' αυτόν το σκοπό, με χρηματική ποινή τουλάχιστον δύο εκατομμυρίων (2.000.000) δραχμών. 3. Όποιος προσφέρεται δημόσια να δώσει από το σώμα του μοσχεύματα με οποιοδήποτε αντάλλαγμα τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) μηνών και με χρηματική ποινή. 4. Όποιος συμφωνεί ή λαμβάνει οποιοδήποτε αντάλλαγμα για να μεσολαβήσει σε αφαίρεση ιστών και οργάνων άλλου για μεταμόσχευση, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους και χρηματική ποινή πέντε εκατομμυρίων (5.000.000) δραχμών. 5. Όποιος λαμβάνει ή προσφέρεται να λάβει με οποιοδήποτε αντάλλαγμα ιστούς και όργανα ανθρώπινης προέλευσης τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) μηνών και χρηματική ποινή. Εάν σκοπός της απόκτησης των μοσχευμάτων είναι η μεταπώληση, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) ετών και χρηματική ποινή δέκα εκατομμυρίων (10.000.000) δραχμών. 6. Όποιος χρησιμοποιεί ιστό ή όργανο για μεταμόσχευση σε λήπτη άλλον από τα οριζόμενα στο άρθρο 10 πρόσωπα, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών και χρηματική ποινή πέντε εκατομμυρίων (5.000.000) δραχμών. 7. Όποιος καθ' οιονδήποτε τρόπο παρακωλύει παρανόμως την αφαίρεση μοσχεύματος, τη φύλαξη, μεταφορά, διατήρηση και τελική εμφύτευση με αποτέλεσμα τη μη αξιοποίησή του τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους και με χρηματική ποινή τουλάχιστον δύο εκατομμυρίων (2.000.000) δραχμών. 8. Οι ποινές για τις πράξεις που προβλέπονται από τις παραγράφους 1 έως 7 του άρθρου αυτού, επιβάλλονται εφόσον δεν τιμωρούνται βαρύτερα με άλλη ποινική διάταξη. Εάν οι πράξεις που προβλέπονται από τις παραγράφους 1, 2, 4, 5 και 6 του παρόντος άρθρου τελούνται κατ' επάγγελμα ή κατά συνήθεια τιμωρούνται με κάθειρξη. 9. Τα ανωτέρω ποσά χρηματικών ποινών αποτελούν έσοδα του Δημοσίου και εισπράττονται σύμφωνα με τις διατάξεις περί δημοσίων εσόδων.... ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ' ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 28 Συνέχιση λειτουργίας Μεταμοσχευτικών Μονάδων

ιστών και οργάνων και Τραπεζών Ιστών 1. [Όπως αντικαταστάθηκε με την παρ.1 του άρθρου 32 του Ν. 3204/2003 (ΦΕΚ Α 296):] Οι μεταμοσχευτικές μονάδες ιστών και οργάνων και οι τράπεζες ιστών προς μεταμόσχευση, που λειτουργούν κατά τη δημοσίευση αυτού του νόμου, υποχρεούνται να υποβάλουν αίτηση για τη χορήγηση άδειας λειτουργίας τους μέσα σε προθεσμία δεκαοκτώ μηνών από τη δημοσίευση των υπουργικών αποφάσεων που προβλέπονται στα άρθρα 4 και 6. Μετά τη χορήγηση της άδειας λειτουργούν υπό τους όρους που αναφέρονται στα άρθρα 4 και 6." [Η προθεσμία της παρ.1 παρατάθηκε με το άρθρο 41 Ν.3252/2004 μέχρι 31 Δεκεμβρίου 2005.] 2. Έως την έκδοση του κανονισμού λειτουργίας του Ε.Ο.Μ. τα όργανα και οι υπηρεσίες, των οποίων το αντικείμενο καταργείται με το άρθρο 30, διατηρούν τις αρμοδιότητές τους. Άρθρο 29 Ειδίκευση στη Χειρουργική θώρακα και στην Αγγειοχειρουργική Ιατροί ειδικότητας Γενικής Χειρουργικής, με μεταγενέστερη έμμισθη υπηρεσία, μέχρι τη δημοσίευση του νόμου αυτού, τουλάχιστον δύο (2) ετών σε Μονάδες Μεταμόσχευσης Καρδιάς και Πνευμόνων ή Μεταμόσχευσης Νεφρού, που λειτουργούν νομίμως, μπορούν να αναγνωρίσουν την υπηρεσία αυτή ως χρόνο πλήρους ειδίκευσης στη Χειρουργική Θώρακα ή στην Αγγειοχειρουργική και να αποκτήσουν ύστερα από εξετάσεις την ειδικότητα της Χειρουργικής Θώρακα ή της Αγγειοχειρουργικής. Άρθρο 30 Καταργούμενες διατάξεις Από την έναρξη ισχύος του νόμου αυτού καταργούνται : 1. Η παράγραφος 5 του άρθρου 9 του Ν.Δ. 67/1968 (ΦΕΚ 303/Α). 2. Ο Ν. 1383/1983 (ΦΕΚ 106/Α) "Αφαιρέσεις και Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων". 3. Τα άρθρα 130 του Ν. 2071/1992 (ΦΕΚ 123/Α) και 8 του Ν. 2193/1994 (ΦΕΚ 34/Α) "Σύσταση και ανασύνθεση του Εθνικού Συμβουλίου Μεταμοσχεύσεων". 4. Η με αριθμό Α2Υ/1468/6.3.85 υπουργική απόφαση "Σύσταση Υπηρεσίας Συντονισμού και Ελέγχου Προγράμματος Τελικού Σταδίου Χρόνιας Νεφρικής Ανεπάρκειας και Μεταμοσχεύσεων", όπως έχει τροποποιηθεί, μόνο σε ό,τι αφορά τον τομέα των μεταμοσχεύσεων. 5. Οι κανονιστικές υπουργικές αποφάσεις, που έχουν εκδοθεί με βάση το Ν. 1383/1983 (ΦΕΚ 106/Α) εξακολουθούν να ισχύουν μέχρις ότου εκδοθούν οι προβλεπόμενες, από το νόμο αυτόν σχετικές αποφάσεις, εφόσον δεν αντίκεινται στο περιεχόμενό του.. Άρθρο 34 Έναρξη ισχύος Η ισχύς του νόμου αυτού αρχίζει από τη δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Παραγγέλλομε τη δημοσίευση του παρόντος στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και την εκτέλεσή του ως Νόμου του Κράτους. Αθήνα, 26 Αυγούστου 1999 Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΟΙ ΥΠΟΥΡΓΟΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ, ΔΗΜ. ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ Β. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Α. ΤΣΟΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΘΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Γ. ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ Ε. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Κ. ΛΑΛΙΩΤΗΣ Γ. ΑΡΣΕΝΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ Μ. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ Λ. ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Ε. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. ΣΟΥΜΑΚΗΣ Θεωρήθηκε και τέθηκε η Μεγάλη Σφραγίδα του Κράτους. Αθήνα, 26 Αυγούστου 1999 Ο ΕΠΙ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ Ε. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ 2. Απόφαση 9 της 21ης Ολομέλειας του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας που έγινε στις 20-3- 1985 "Διάγνωση εγκεφαλικού θανάτου". ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου αποσαφηνίστηκε τα τελευταία χρόνια μετά την ανάπτυξη των μονάδων εντατικής θεραπείας όπου είναι δυνατή η συντήρηση με τεχνητά μέσα ατόμων που έχουν υποστεί ανεπανόρθωτη βλάβη του εγκεφαλικού στελέχους. Παράλληλα, αναγνωρίστηκε ότι ο ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου είναι θέμα που πρέπει να ορίζεται με επιστημονικά ιατρικά κριτήρια και όχι με νομικές διατάξεις.

Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στην ανάπτυξη των πτωματικών μεταμοσχεύσεων, εφόσον είναι δυνατή η αφαίρεση οργάνων από δότη που είναι εγκεφαλικά νεκρός. Ο νόμος 1383/83 (άρθρο 7) αναγνωρίζει την πρόοδο που έχει σημειωθεί, ορίζοντας ότι: «4. Με την επέλευση του θανάτου η αφαίρεση ιστών και οργάνων μπορεί να γίνει και όταν οι λειτουργίες ορισμένων οργάνων, εκτός από τον εγκέφαλο, διατηρούνται με τεχνητά μέσα (εγκεφαλικός θάνατος). 5. Ο εγκεφαλικός θάνατος πιστοποιείται από τον υπεύθυνο για τον άρρωστο γιατρό ή τον αντικαταστάτη του, ένα νευρολόγο ή νευροχειρουργό και έναν αναισθησιολόγο. Στην πιστοποίηση του εγκεφαλικού θανάτου δεν συμμετέχει γιατρός που ανήκει στη μεταμοσχευτική ομάδα». Είναι σαφές ότι οι διατάξεις αυτές αναθέτουν την ευθύνη πιστοποίησης του εγκεφαλικού θανάτου στους γιατρούς με βάση επιστημονικά κριτήρια, ενώ παράλληλα κατοχυρώνουν την πιστοποίηση αυτή με τη συμμετοχή τριών γιατρών στη διαδικασία. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω το ΚΕ.Σ.Υ., μετά από συζήτηση εισήγησης της Ομάδας Εργασίας που ορίστηκε για τη μελέτη του θέματος και την εισήγηση της Εκτελεστικής Επιτροπής αποφάσισε, στην 21η Ολομέλεια της 20-3-85 να γνωμοδοτήσει για τα κριτήρια διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου. Την Ομάδα Εργασίας αποτέλεσαν οι: 1. Ελένη Ασκητοπούλου, Αναισθησιολόγος, ως Συντονίστρια 2. Ρ.Βέλμαχου, Δ/ντρια Μονάδας Εντατικής Παρακολούθησης Κ.Α.Τ. 3. Ζαχαρίας Βολίκας, Επιμελητής Νευροχειρουργικής Κλινικής Θεραπευτηρίου Αθηνών «ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ» 4. Ι. Γιαννακούρας, Δ/ντής Νευρολογικής Κλινικής Νοσ. Μπόμπολα 5. Α. Κουτσελίνης, Καθηγητής Ιατροδικαστικής Πανεπιστημίου Αθηνών 6. Δ. Μπιλάλης, Δ/ντής Μονάδας Εντατικής Παρακολούθησης Γενικού Λαϊκού Νοσοκομείου Αθηνών 7. Αικατερίνη Ντάνου, Δ/ντρια Αναισθησιολογικού Τμήματος Γενικού Λαϊκού Νοσοκομείου Αθηνών 8. Κ. Παπαγεωργίου, Καθηγητής Νευρολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, ως Πρόεδρος 9. Χρήστος Παπαδημητρίου, Δικηγόρος. Η γνωμοδότηση που ακολουθεί αποτελεί κωδικοποίηση και καταγραφή των όσων ισχύουν σήμερα επιστημονικά για το θέμα αυτό. Το Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας αποφάσισε ότι θα πρέπει να σταλεί η απόφαση αυτή στα νοσοκομεία, στις μονάδες εντατικής θεραπείας και στις ιατρικές εταιρείες, ώστε να αποτελέσει κώδικα οδηγό για τους γιατρούς που ενδεχόμενα να βρεθούν σε θέση να πιστοποιήσουν τον εγκεφαλικό θάνατο, παρέχοντάς τους ένα σύγχρονο επιστημονικό βοήθημα για την εκπλήρωση αυτού του έργου. Η ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΕ.Σ.Υ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη των Μονάδων Εντατικής Θεραπείας και γενικά η πρόοδος της ιατρικής τεχνολογίας στις τελευταίες δεκαετίες, είχαν σαν αποτέλεσμα την επιτυχή καρδιοαναπνευστική υποστήριξη, για μακρύ χρονικό διάστημα, ατόμων με βαρειές και ανεπανόρθωτες εγκεφαλικές βλάβες. Αυτή όμως η μακροχρόνια συντήρηση «ατόμων» που η αναπνοή και η κυκλοφορία τους λειτουργούσαν μόνο με τη βοήθεια μηχανικών μέσων, δημιούργησε ένα μεγάλο πρόβλημα σχετικά με το εάν ένα τέτοιο «άτομο» είναι νεκρό ή όχι. Μέχρι τότε η διάγνωση του θανάτου του ανθρώπινου σώματος διαπιστωνόταν εύκολα με το σταμάτημα της λειτουργίας της καρδιάς και της αναπνοής. Η απώλεια αυτών των λειτουργιών που προκαλεί τελικά το θάνατο και του εγκεφάλου, αποτελούσε μια επαρκή και εύκολη πιστοποίηση του θανάτου. Η διατήρηση όμως της αναπνοής με μηχανικούς αναπνευστήρες και η υποστήριξη της κυκλοφορίας, ενώ είχαν καταργηθεί οι εγκεφαλικές λειτουργίες, δημιούργησε αμφιβολίες, για το εάν ο μέχρι τότε αποδεκτός ορισμός του θανάτου, ήταν σαφής και ακριβής. Οι αμφιβολίες αυτές προκάλεσαν την αναθεώρηση και επανεξέταση της έννοιας του θανάτου και οδήγησαν στη νέα αντίληψη του εγκεφαλικού θανάτου με προεκτάσεις όχι μόνο ιατρικές αλλά και πολιτιστικές, φιλοσοφικές, ηθικές, νομικές και θρησκευτικές. Η αντίληψη αύτή που διαμορφώθηκε και επικρατεί τα τελευταία χρόνια, βασίζεται στον ορισμό του θανάτου: «σαν την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση, σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή», που

αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση αυτόνομης καρδιακής λειτουργίας. Οι λειτουργίες της αναπνοής και της κυκλοφορίας που χαρακτηρίζουν μια ανθρώπινη ύπαρξη σαν αυτόνομη και ανεξάρτητη βιολογική μονάδα, είναι λειτουργίες που ξεκινούν από το εγκεφαλικό στέλεχος. Εφόσον υπάρχει ανεπανόρθωτη βλάβη και νέκρωση του στελέχους, η δραστηριότητα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, με συνέπεια να μην είναι δυνατή γνωστική ή συναισθηματική ζωή. Το άτομο του οποίου ο εγκέφαλος έχει χάσει τη δυνατότητα και ικανότητα αυτών των λειτουργιών είναι νεκρό. Επομένως ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους είναι συνθήκη επαρκής και αναγκαία για να χαρακτηρισθεί ολόκληρος ο εγκέφαλος νεκρός. Κατ' ακολουθία η διάγνωση του θανάτου του ανθρώπινου σώματος ταυτίζεται με τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους. Τα κριτήρια για τη διάγνωση αυτή είναι ιατρικά και καθορίζονται με μέχρι σήμερα αναγνωρισμένες ιατρικές τεχνικές. Πρέπει να διευκρινισθεί, ότι ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους δεν πρέπει να συγχέεται με την απώλεια «υψηλότερων εγκεφαλικών λειτουργιών», από μαζική καταστροφή των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, που ονομάζεται «φυτική κατάσταση». Τα άτομα που βρίσκονται σ' αυτή την κατάσταση δεν θεωρούνται νεκρά γιατί το εγκεφαλικό τους στέλεχος λειτουργεί και συντηρεί την αναπνοή και κυκλοφορία. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η πρώτη κλινική περιγραφή εγκεφαλικού θανάτου, δημοσιεύθηκε στη Γαλλία το 1959 και ονομάσθηκε κώμα «depasse» που σημαίνει κατάσταση πέρα από το κώμα, χωρίς όμως να θεωρηθεί ισότιμη με θάνατο. Σύμφωνα με τη δημοσίευση αυτή για να θεωρηθεί ένα άτομο νεκρό, έπρεπε να βρίσκεται σε απνοϊκό κώμα, να μην παρουσιάζει αντανακλαστικά στα άκρα και να μην διαπιστώνεται οποιαδήποτε αυτόματη κινητική δραστηριότητα, δηλαδή να βρίσκεται σε κατάσταση όπου αναγνωρίζεται σαν νεκρός όχι μόνο ο εγκέφαλος αλλά και ο νωτιαίος μυελός. Το 1968 ομάδα γιατρών, θεολόγων και νομικών από το Πανεπιστήμιο του Harvard δημοσίευσε ένα άρθρο που έδειχνε καθαρά ότι αν ο εγκέφαλος είναι νεκρός το άτομο πρέπει να θεωρείται νεκρό. Τα κριτήρια που προτάθηκαν για τη διάγνωση του θανάτου απαιτούσαν: α) Έλλειψη ικανότητας του ατόμου να προσλάβει ερεθίσματα και ν' ανταποκριθεί σ' αυτά, β) απουσία κινήσεων για διάστημα τουλάχιστον μιας ώρας, γ) απουσία αναπνοής για 3 λεπτά μετά την αποσύνδεση από τον αναπνευστήρα, δ) έλλειψη προκλητών αντανακλαστικών του εγκεφαλικού στελέχους, και ε) ισοηλεκτρικό Η.Ε.Γ. Η ίδια ομάδα ένα χρόνο αργότερα συμφώνησε ότι το Η.Ε.Γ. δεν ήταν απαραίτητο για τη διάγνωση του «ανεπανόρθωτου κώματος», όπως αποκάλεσε αυτή την κατάσταση, γεγονός που οδήγησε στη μείωση της μέχρι τότε έμφασης στη διαγνωστική αξία του Η.Ε.Γ. στον εγκεφαλικό θάνατο. Το 1971, από τη Μινεζότα των Η.Π.Α. υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά η άποψη ότι το σημείο της μη επιστροφής στη ζωή, είναι η μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφαλικού στελέχους και ότι η διάγνωση μπορεί να γίνει κλινικά. Το 1976 το συνέδριο των δύο ιατρικών κολλεγίων της Αγγλίας δημοσίευσε κριτήρια για τη διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου και για πρώτη φορά έγινε αναφορά σε απαραίτητες προϋποθέσεις και δοκιμασίες, ενώ δεν θεωρήθηκε ότι το Η.Ε.Γ. είναι απαραίτητο για τη διάγνωση. Τα κριτήρια αυτά βελτιώθηκαν ακόμη περισσότερο το 1979 και 1981. Το 1981 στις Η.Π.Α. δημοσιεύθηκε η εισήγηση της συσταθείσας από τον Πρόεδρο των H.Π.A. επιτροπής για τον καθορισμό του θανάτου από ιατρικής, νομικής και δεοντολογικής πλευράς. Για μια ακόμη φορά τονίσθηκε ότι η κλινική διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους αποτελεί ασφαλή και επαρκή διάγνωση του θανάτου του ανθρώπινου σώματος. Όλες σχεδόν οι χώρες αποδέχονται σήμερα ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με το θάνατο του ατόμου, παρά τη διάφορη τοποθέτησή τους ως προς την επίσημη αναγνώριση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους. Το θέμα αυτό καλύπτεται είτε με ιατρικούς κώδικες είτε με σχετική νομοθεσία. Άλλες διαφορές αφορούν τη χρησιμοποίηση ή όχι εργαστηριακών τεχνικών για την επιβεβαίωση της κλινικής διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου. ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΣΤΕΛΕΧΟΥΣ Ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπινου σώματος γιατί καταργείται η αυτόματη αναπνοή και σε δεύτερο στάδιο η κυκλοφορία (ανεξάρτητα