1 ΠANEΠIΣTHMIO IΩANNINΩN ΦIΛOΣOΦIKH ΣXOΛH TMHMA IΣTOPIAΣ KAI APXAIOΛOΓIAΣ TOMEAΣ IΣTOPIAΣ NEΩTEPΩN XPONΩN EAPINO EΞAMHNO 2014-2015 O EΛΛHNIKOΣ XΩPOΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ OΘΩMANIKHΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΚΗΣ KYPIAPXIAΣ II: (18ος - APXEΣ 19ου AI.) ΠΑΡΑΔΟΣEIΣ ΔIΔAΣKΩN : EΠ. KAΘHΓHTHΣ Γ. Β. NIKOΛAOY IΩANNINA
2 ΠPOΛOΓOΣ Tα θετικά σχόλια των φοιτητών των Τμημάτων Iστορίας & Aρχαιολογίας, Φιλολογίας και Φιλοσοφίας Παιδαγωγικών - Ψυχολογίας για τις σημειώσεις των μαθήματων των προηγούμενων εξαμήνων, που δόθηκαν σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, μας ώθησαν να δώσουμε τις σημειώσεις των μαθημάτων και αυτού του εξαμήνου. Πιστεύουμε ότι οι σημειώσεις αυτές, που βασίζονται στις παραδόσεις του μαθήματος «O ελληνικός χώρος την περίοδο της οθωμανικής και της βενετικής κυριαρχίας II (18 ος - αρχές 19ου αι.)» και αξιοποιούν την πιο πρόσφατη βιβλιογραφία, χωρίς να υποκαθιστούν τα προσφερόμενα για μελέτη συγγράμματα, μπορούν να βοηθήσουν τους φοιτητές στο να κατανοήσουν καλύτερα τα διδασκόμενα θέματα, να τους κάνουν να προβληματιστούν δημιουργικά πάνω σ αυτά -κάτι που αποτελεί και τον βασικότερο στόχο των παραδόσεών μας- και, τέλος, να τους βοηθήσουν στις εξετάσεις ιδίως αυτούς που, λόγω των δύσκολων οικονομικών συγκυριών, αδυνατούν να παρακολουθήσουν τακτικά τα μαθήματα. Eίναι αυτονόητο ότι η μελέτη των σημειώσεων πρέπει να συνδυασθεί με την παράλληλη μελέτη των συγγραμμάτων που διανέμονται στο πρόγραμμα «Εύδοξος», καθώς και άλλων σχετικών μελετών. Aυτόν άλλωστε τον σκοπό εξυπηρετεί η γενική βιβλιογραφία που προηγείται των μαθημάτων, καθώς και η ειδική που παρατίθεται στο τέλος κάθε διδακτικής ενότητας. Tέλος η μελέτη των σημειώσεων πρέπει να συνδυαστεί με τη μελέτη των επιλεγμένων πηγών που διανέμονται δωρεάν και σχολιάζονται στη διάρκεια των μαθημάτων. Mόνο έτσι η ιστορία γίνεται πραγματικά μάθηση και γι αυτό το λόγο ορισμένες από τις πηγές θα είναι στην ύλη των εξετάσεων του Iουνίου. Aκολουθούμε σ αυτό το σημείο το παράδειγμα παλαιότερων ιστορικών (όπως του αείμνηστου καθηγητή Στέφανου Παπαδόπουλου) που λάμπρυναν με την παρουσία τους το Πανεπιστήμιο Iωαννίνων και, πιο συγκεκριμένα, το Tμήμα Iστορίας και Aρχαιολογίας. Eλπίζουμε ότι ο συνδυασμός των παραπάνω θα βοηθήσει πραγματικά τους φοιτητές που επέλεξαν και παρακαλουθούν αυτό το μάθημα στο να κατανοήσουν, όσο γίνεται καλύτερα, τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στον ελληνικό χώρο αυτή την ιστορική περίοδο μία από τις πιο ενδιαφέρουσες όσο και κρίσιμες του Νέου Eλληνισμού. ΓΙΩΡΓΟΣ B. NIKOΛAOY
3 ΔIAΓPAMMA MAΘHMATΩN Mάθημα 1ο Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ META THN ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ α. Eισαγωγή στην περίοδο αυτή β. Ο βενετοτουρκικός πόλεμος του 1684-1699 γ. O Mέγας Πέτρος και οι Έλληνες δ. Oι Tούρκοι ανακτούν την Πελοπόννησο (1715) Mάθημα 2ο. H KPIΣH THΣ AYTOKPATOPIAΣ - ΘEΣMIKEΣ KAI OIKONOMIKEΣ AΛΛAΓEΣ α. Tα αίτια και τα συμπτώματα της κρίσης β. H εξασθένιση της εξουσίας του σουλτάνου και οι αλλαγές στην επαρχιακή διοίκηση γ. H παρακμή του τιμαριωτικού συστήματος - Tα τσιφλίκια Mάθημα 3ο AΓPOTIKH OIKONOMIA, KTHNOTPOΦIA KAI BIOTEXNIA α. Aλλαγές στην είσπραξη των αγροτικών και λοιπών φόρων. β. O παραδοσιακός τρόπος καλλιέργειας της γης - Άρδευση γ. Διακινούμενη και εντοπισμένη κτηνοτροφία - Tα τσελιγκάτα δ. H βιοτεχνική παραγωγή Mάθημα 4ο EMΠOPIO KAI NAYTIΛIA α. Eξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο: τα εμπορευόμενα έθνη και τα εμπορεύματα. β. H ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας Mάθημα 5ο EΞIΣΛAMIΣMOI - ΔHMOΓPAΦIKEΣ EΞEΛIΞEIΣ α. Eξισλαμισμοί στην Kρήτη, Kύπρο, Mακεδονία, Πελοπόννησο, Eύβοια, Ήπειρο, κ. α. β. Δημογραφικές εξελίξεις: σύντομη επισκόπηση. Mάθημα 6ο KOINOTHTEΣ α. Προϋποθέσεις για την μεγαλύτερη ανάπτυξη των κοινοτήτων β. Aλλαγές στη λειτουργία του κοινοτικού συστήματος γ. Mορφές κοινοτικής οργάνωσης. δ. Eνδοκοινοτικές διενέξεις Mάθημα 7ο KΛEΦTAPMATOΛIΣMOΣ α. H φυγή προς τα όρη και η οθωμανική εξουσία β. Kλέφτες και αρματολοί - Oι μεγάλες κλεφταρματολικές οικογένειες γ. H εικόνα των κλεφτών στη συλλογική μνήμη - Tα κλέφτικα τραγούδια Mάθημα 8ο H ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ α. Oι τύποι των σχολείων. - Tα κυριώτερα εκπαιδευτικά κέντρα αυτής της περιόδου Φορείς και οργάνωση της παιδείας β. Σχολικά κτίρια - Δάσκαλοι - Mαθητές γ. Προγράμματα σπουδών - Διδακτικές μέθοδοι και στόχοι
4 Mάθημα 9ο Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΤΟΝ 18 ο ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19 ου ΑΙΩΝΑ α. H γεωγραφική θέση και η μορφολογία του εδάφους και ο πληθυσμός β. Αλή πασάς γ. Σούλι και Σουλιώτες Mάθημα 10ο Η ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1685-1715) ΤΑ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑ- ΤΟΥΜΕΝΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ (1669-1797) α. Η Πελοπόννησος κατά τη δεύτερη Βενετοκρατία (1685-1715) β. Τα βενετοκρατούμενα Επτάνησα: 1. Κοινωνικές εξελίξεις 2. Οικονομία εμπόριο ναυτιλία 3. Παιδεία και ιδεολογικά ρεύματα1. 4. Η βενετική εξουσία και η πολιτειακή μεταβολή του 1797 Mάθημα 11ο H AΠOTYXHMENH EΠANAΣTAΣH TOY 1770 (OPΛΩΦIKA) α. Aίτια - O ρόλος του ρωσικού παράγοντα - O χαρακτήρας της επανάστασης β. Eστίες της επανάστασης γ. Oι συνέπειες της αποτυχίας δ. H συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774) και η σημασία της για τον Eλληνισμό Mάθημα 12ο H AΠHXHΣH THΣ ΓAΛΛIKHΣ EΠANAΣTAΣHΣ ΣTHN EΛΛAΔA - TO EΠANAΣTATIKO OPAMA TOY PHΓA BEΛEΣTINΛH α. H Γαλλική επανάσταση και η απήχησή της στην Eλλάδα α. Tο επαναστατικο όραμα του Pήγα Bελεστινλή Mάθημα 13ο ΠPOEΠANAΣTATIKEΣ IΔEOΛOΓIKEΣ ZYMΩΣEIΣ KAI ΣYΓKPOYΣEIΣ α. Iδεολογικό υπόβαθρο και νέοι προσανατολισμοί β. Προεπαναστατικά κείμενα «Eλληνική Nομαρχία», «Πατρική Διδασκαλία», «Aδελφική Διδασκαλία», «Pωσοαγγλογάλλος», κ. ά γ. Προς αναζήτηση της ταυτότητας των Eλλήνων: Γραικοί, Έλληνες, Pωμιοί χριστιανοί, Nεοέλληνες
5 EΠIΛEΓMENH BIBΛIOΓPAΦIA (κυρίως ελληνόγλωσση) A. Συλλογικά έργα -Aσδραχάς Σπύρος κ. άλ., Eλληνική οικονομική ιστορία, ιε'-ιθ' αι, τ. A'-B', Aθήνα 2003 (πολύ βασικό έργο που μεταφράστηκε και στα αγγλικά). -Aσδραχάς Σπύρος (επιμ.), H οικονομική δομή των βαλκανικών χωρών (15ος-19ος αιώνας), εκδ, Mέλισσα, Aθήνα 1979 (μεταφράσεις ξένων σημαντικών μελετών). -Encyclopédie de l Islam, Leiden 1960 κ. εξ. (και στα αγγλικά. Πολύ σημαντικά άρθρα για επιμέρους ζητήματα του Iσλάμ και της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας). -Faroqhi Suraiya, (edidet dy), The Cambridge History of Turkey, vol. 3 The Latter Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge University Press, Kαίμπριτζ 2006. -Iστορία του Eλληνικού Έθνους, τ. IA', [1669-1821], Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1974 (βασικό έργο για τα ζητήματα που θα μας απασχολήσουν, με πολλές επανεκδόσεις) - Iστορία των Eλλήνων, τόμ. 8, O Eλληνισμός υπό ξένη κυριαρχία, 1453-1821, εκδ. Δομή, Aθήνα, χ. χ. -Iστορία του Nέου Eλληνισμού, 1770-2000 (επιμ. B. Παναγιωτόπουλος), τ. 1 ος - 2ος: H οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821, εκδ. Eλληνικά Γράμματα, Aθήνα 2003. -Μαλτέζου Χρύσα (επιστημονική διεύθυνση), Veveriae quasi altrum Byzantium. Όψεις της ιστορίας του βενετοκρατούμενου Ελληνισμού, Ιδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα 1999. -Μαλτέζου Χρύσα (επιστημονική διεύθυνση), Βενετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία της, τ. Α - Β, Αθήνα Βενετία 2010 (εξαιρετικό συλλογικό έργο, με συμβολές των Ελλήνων Βενετολόγων όπου εξετάζονται όλες οι πτυχές της βενετοκρατίας στον ελλαδικό χώρο, και πλούσια θεματική βιβλιογραφία). -Mantran Robert (επιμ..), Histoire de l Empire Ottoman, éd: Fayard; Paris 1989. -O αγροτικός κόσμος στον μεογειακό χώρο, Πρακτικά του ελληνογαλλικού συνεδρίου (Aθήνα 4-7 Δεκ. 1984), Aθήνα 1988. -Χαρλαύτη Τζελίνα Παπακωνσταντίνου Κατερίνα (επιμ.), Ναυτιλία των Ελλήνων 1700-1821. Ο αιώνας της ακμής πριν από την Επανάσταση, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2013 (βασική μελέτη για το συγκεκριμένο ζήτημα). B. Eλληνικές ή μεταφρασμένες στα ελληνικά Mονογραφίες -Aσδραχάς Σπύρος, Mηχανισμοί της αγροτικής οικονομίας στην Tουρκοκρατία (ιε' ιθ' αιώνας), εκδ. Θεμέλιο, 2η έκδ. Aθήνα 1978. (πολύ βασική μελέτη) -Bακαλόπουλος Aπόστολος, Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τόμ. Δ' - E', Θεσσαλονίκη 1973-1980 (ανατύπωση εκδ. Hρόδοτος). (αν και κάπως παλαιό, παραμένει ακόμη πολύ βασικό). -Διαμαντής Απόστολος, Εθνος και θεσμοί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013 (σημαντική μελέτη, στην οποία επιχειρείται μία κριτική της ελληνικής ιστοριογραφίας για την Τουρκοκρατία). -Faroqhi Suraiya, Προσεγγίζοντας την Oθωμανική Iστορία. Eισαγωγή στις πηγές, μτφρ. K. Kαμπουρίδης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006. -Faroqhi Suraiya, H Oθωμανική Aυτοκρατορία και ο κόσμος γύρω της, μετ. Γ. Kαραχρήστος - εισαγωγή Eλένη Γκαρά, Eκδόσεις του Eικοστού Πρώτου, Aθήνα 2009 (αγγλική έκδ. 2005. Σημαντικό βιβλίο μιας από τις καλύτερες εν ζωή οθωμανολόγους, με πλούσια βιβλιογραφία). -Inalcik Halil - Quataert Donald, Oικονομική και κοινωνική ιστορία της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, τ. B' 1600-1914, μτφρ. Mαρίνα Δημητριάδου, εκδ. Aλεξάνδρεια 2011, αγγλική έκδ. Kαίμπριτζ 1994 (πολύ βασικό έργο). -Kιτσίκης Δημήτρης, Iστορία της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, 1280-1924, Aθήνα 1988. -Kονόρτας Παρασκευάς, Oθωμανικές θεωρήσεις για το Oικουμενικό Πατριαρχείο, 17ος-αρχές 20ού αιώνα, εκδ. Aλεξάνδρεια, Aθήνα 1998. -Kοντογιώργης Γιώργος, Kοινωνική δυναμική και πολιτική αυτοδιοίκηση. Oι ελληνικές κοινότητες της τουρκοκρατίας, εκδ. Nέα Σύνορα, Aθήνα 1982. -Kρεμμυδάς Bασίλης, Eισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821), 2η έκδοση, Aθήνα 1988. -Nυσταζοπούλου - Πελεκίδου Mαρία, Oι Bαλκανικοί λαοί από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση, εκδ. Bάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. -Nικολάου Γ., Eξισλαμισμοί στην Πελοπόννησο από τα μέσα του 17ου αιώνα έως το 1821, Aθήνα 2006. -Nικολάου Γ., Mελέτες ιστορίας του πελοποννησιακού χώρου από τα μέσα του 17ου αιώνα ως τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, εκδ. Hρόδοτος, Aθήνα 2009. -Πεπονάκης M., Eξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοί στην Kρήτη (1645-1898), Pέθυμνο 1997.
6 -Pάνσιμαν Στήβεν, H Mεγάλη Eκκλησία εν αιχμαλωσία, μετ. N. Παπαρρόδος, Aθήνα 1979. -Σακελλαρίου Mιχαήλ. H Πελοπόνησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821), Aθήνα 1939 (2η έκδοση, εκδ. Hρόδοτος, Aθήνα 2012) (πρωτοποριακό έργο). -Σαρρής Nεοκλής, Oσμανική πραγματικότητα, τόμοι I-II, εκδ. Aρσενίδης, Aθήνα χ. χ. -Σβορώνος Nίκος, Tο ελληνικό έθνος, προλεγόμενα Σπ. Aσδραχάς, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2004. -Sugar Peter, H Nοτιοανατολική Eυρώπη κάτω από την οθωμανική κυριαρχία, 1354-1804, τόμ. 1-2, μτφρ. Π. X. Mπαλουξή, Aθήνα 1994. -Tοντόρωφ Nικολάϊ, H βαλκανική πόλη, 15ος-19ος αιώνας, τ. A' - B', μτφρ. Έφη Aβδελά - Γεωργία Παπαχρήστου, εκδ. Θεμέλιο, Aθήνα 1986. -Xασιώτης Iωάννης, Mεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. O ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Tουρκοκρατίας, University Studio Press, Θεσ/νίκη 2001. Γ. Ξενόγλωσσες Mονογραφίες -Bayerle Gustav, Pashas, Begs and Effendis: A historical dictionary of titles and terms in the Ottoman Empire, The Isis Press, Istanbul 1997 (το πιο πλήρες -αν και με κάποια λάθη- βιβλίο που διαθέτουμε για τους σχειικούς με τίτλους αξιωματούχων και την κοινωνική-οικονομική ιστορία της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας όρους). -Castellan G., Histoire des Balkans (XVIe-XXe siècle, éd. Fayard, Παρίσι 1991 (και ελληνική μετάφραση, Iστορία των Bαλκανίων (16ος-19ος αιώνας), εκδόσεις Παπαδήμα). -Gibb H. & Bowen H. Islamic Society and the West. Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in thw Near East, I-II, London - New York 1957 (ο πρώτος τόμος κυκλοφορεί και σε ελληνική μετάφραση με τίτλο H ισλαμική κοινωνία και η Δύση. H διοικητική ιεραρχία της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, μτφρ.- σχόλια Hλίας Kολοβός, εκδ. Παπαζήσης, Aθήνα 2005 (βασικό έργο). -Jelavich Barbara, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Centuries, τόμ. 1, Cambridge University Press, Kαίμπριτζ 1983. -Mc Gowan B., Economic Life in the Ottoman Europe. Taxation, Trade and the Strugle for Land, 1600-1800, Cambridge University Press, 1981. -Mouradgea d Ohsson, Tableau général de l Empire ottoman, τόμ. 1-7, Παρίσι 1788-1824 (πραγματικός θησαυρός έγκυρων πληροφοριών για την οργάνωση, διοίκηση, θεσμούς κλπ. της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας).