Σκηνοθετικά Ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών) Σκηνοθετικά Ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΔΑΝΙΗΛ ΙΑΚΩΒ (επόπτης) ΑΝΤΩΝΗΣ ΡΕΓΚΑΚΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΖΙΦΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα Πρόλογος. 2 αρχαίο ελληνικό θέατρο... 53 Το Οι «Χοηφόρες»... θέατρο του Αισχύλου.. 7 Ανάλυση της τραγωδίας κατά στίχον.. 11 8 Περίληψη Βιβλιογραφία Abstract.. 46 45 2

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου Πρόλογος Η ενδιαφέροντες ενασχόληση τομείς τα σκηνοθετικά όσον αφορά ζητήματα τη μελέτη αποτελούν των αρχαίων έναν τραγωδιών, από τους πλέον καλούνται να εντοπίσουν και να «αποκρυπτογραφήσουν» τις σκηνικές οδηγίες αφού αρχαίου δραματουργού μέσα από κείμενο που έφτασε σε μας ως λογοτεχνικό του έργο, Και οι ήταν «Χοηφόρες» όμως από παρουσιάζουν τη φύση του προορισμένο ένα ακόμα μεγαλύτερο για παρουσίαση ενδιαφέρον, πάνω πρώτον στη σκηνή. αποτελώντας μέρος της μοναδικής σωζόμενης τριλογίας, της «Ορέστειας», γιατί επιτρέπουν που θα παρουσιάζονταν τη σύγκριση ανάμεσα το ένα μετά στις το σκηνοθετικές άλλο πάνω στην απαιτήσεις ίδια σκηνή, και για αλλά τα τρία και γιατί έργα, παρατηρούμε «Αγαμέμνονα» αναλογίες που προηγήθηκε, ανάμεσα όπως σε σκηνές η δολοφονία των «Χοηφόρων» του Αίγισθου και και του Κλυταιμήστρας από τον Ορέστη και του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμήστρα της αντίστοιχα.επιπρόσθετα από τον Ευριπίδη επιτρέπει ο χειρισμός την άντληση του ίδιου επιπλέον μύθου συμπερασμάτων τόσο από το Σοφοκλή για τον τρόπο όσο και χειρισμού Σε καμία περίπτωση του σκηνικού δεν χώρου. ανάλυση και ερμηνεία των διατείνομαι σκηνοθετικών ότι η ζητημάτων παρούσα εργασία των «Χοηφόρων», περιλαμβάνει παρουσιάζει εξαντλητική ωστόσο σημαντικούς τα βασικότερα μελετητές. από αυτά, καθώς και τις ερμηνείες που προτάθηκαν από 3

Κλείνοντας, Μπατσίλα Χριστίνας δεν μπορώ παρά να ευχαριστήσω Σκηνοθετικά θερμά ζητήματα και από στις καρδιάς «Χοηφόρες» τον του επόπτη Αισχύλου καθηγητή τις πολύτιμες μου συμβουλές κατά την εκπόνηση και παρατηρήσεις της παρούσας του, το διατριβής, χρόνο που κύριο μου Δανιήλ διέθεσε Ιακώβ, και την για υπομονή διάστημα του, της συγγραφής. καθώς και τους φίλους και συγγενείς που στάθηκαν δίπλα μου στο Μπατσίλα Χριστίνα 4

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου Το Η αρχαίο προσπάθεια ελληνικό ανασύνθεσης θέατρο έργα του αρχαιοελληνικού θεάτρου του τρόπου με έχουν τον οποίο σωθεί παραστάθηκε είναι καταδικασμένη ένα από να τα συναντήσει δημιουργούσαν πολλά τα εμπόδια. έργα τους Όπως πρωταρχικά αναφέρει για ο παράσταση Baldry1, οι και αρχαίοι όχι για Έλληνες ανάγνωση. τραγικοί περίσταση, το σκηνικό, η παράσταση και μαζί το κείμενο, όλα ήταν αλληλένδετα Η στοιχεία τραγική ποίηση του τελικού εξάλλου, αποτελέσματος σε αντίθεση που με ο τη συγγραφέας λυρική και την είχε επική, στο μυαλό ο ποιητής του. Στην απών. Το σκηνικό και η υπόθεση πρέπει να προκύψουν από τη δράση, έτσι όπως είναι εξελίσσεται Οι παραστάσεις στο θέατρο.2 άστει» Διονυσίων, αρχαίου στο θέατρο δράματος που ήταν στην αφιερωμένο Αθήνα γίνονταν στο θεό κατά Διόνυσο τη διάρκεια και βρισκόταν των «εν στους Ελευθερέως πρόποδες στην Αθήνα της Ακρόπολης. το έτος 458 Η π.χ. όψη δεν του μπορεί θεάτρου να τεκμηριωθεί στο ιερό του με Διονυσίου Εκείνη την εποχή πολύ μικρό μέρος του θεάτρου ήταν πέτρινο. Εκεί μπορούμε ασφάλεια. δούμε γενικό σχήμα και το χαρακτήρα του γνήσιου, του πρώτου σκηνικού του να δράματος. ελάχιστα ίχνη Οι δομές τους έχουν του 5ου απομείνει. αιώνα στο Αυτό θέατρο που ήταν υπάρχει στο είναι μεγαλύτερο μια μεγάλη βαθμό συλλογή ξύλινες από και λίθινα αυτοκρατορικά κατάλοιπα χρόνια από της μεταγενέστερα ρωμαϊκής κυριαρχίας.3 στάδια της ιστορίας του θεάτρου μέχρι τα 123 J.R. H.C. Green, Baldry, ό.π., Theatre Τhe greek σελ.8 in ancient tragic theatre, greek society, London, London Chatto and : Routledge Windus, 1994, 1971, σελ.16 5

Βασικό Μπατσίλα χαρακτηριστικό Χριστίνας του αρχαιοελληνικού Σκηνοθετικά δράματος ζητήματα στις και «Χοηφόρες» η πλέον του σημαντική Αισχύλου σκηνική που ευνοεί του τη σύμβαση χρήση της είναι μάσκας η χρήση είναι της το μάσκας γεγονός από ότι τους στο αρχαιοελληνικό υποκριτές. Μια παράμετρος βασικό ρόλο μπορούσαν να τον ερμηνεύσουν διαφορετικοί υποκριτές δράμα κατά έναν διάρκεια μιας παράστασης. Αυτός ο τεμαχισμός της προσωπικότητας του ηθοποιού τη απαιτεί παρέχεται κάποιου από το είδους κοστούμι συνέχεια, και τη μάσκα- για να έχει κατά νόημα κάποιον η τρόπο ιστορία. αυτά Αυτή αποτελούν η συνέχεια χαρακτήρα. Δεν ξέρουμε τίποτα σχεδόν για τις μάσκες του 5ου αιώνα, αλλά μπορούμε το να ηθοποιός υποθέσουμε θα μπορούσε ότι ήταν να απλές προσαρμοστεί και εύκολα στο αναγνωρίσιμες. ρόλο χωρίς επιπτώσεις.1 Πίσω από Οι τη υποκριτές μάσκα έπρεπε δευτεραγωνιστής να εκτελέσουν και ο τριταγωνιστής. διάφορους ρόλους Αυτό όμως μέσα ήταν σε μικρότερος ένα έργο άθλος ειδικά από ότι ο ακούγεται, χαρακτήρων αφού που επανεμφανίζονταν αυτοί οι χαρακτήρες τροποποιημένοι ήταν έντεχνες από προσωποποιήσεις έργο σε έργο.2 τυπικών 12 Arnott Sifakis Peter G.M., D., «Children Public and in greek performance tragedy», in BICS the ancient 26 (1979):68-77, greek theatre, p.74 London&New York: Routledge 1989, p.166 6

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου Σύμφωνα Το θέατρο με του τον Αισχύλου ο Αισχύλος αποτελούνταν Herington1 ήδη, το από αρχαίο τα τρία θέατρο κύρια στο στοιχεία οποίο των παρίστανε θεάτρων τα που δράματά σώζονται του κατασκευασμένα ορχήστρα, χώρος από θεατών λιγότερο (κυρίως ανθεκτικά θέατρο), υλικά και και με σκηνή λιγότερη - επεξεργασία. αλλά πρέπει να ήταν Η όπως σκηνή ξύλο την ή εποχή καραβόπανο. του Αισχύλου Η παρουσία ήταν σίγουρα της φαίνεται κατασκευασμένη απολύτως από απαραίτητη φθαρτά υλικά, κείμενο της Ορέστειας όπου πρόσωπα πρέπει να μπαίνουν και να βγαίνουν συχνά στο από «Ευμενίδες» μια σκηνή ναό που και όπου βρίσκεται ένα τουλάχιστον βάθος και πρόσωπο παριστάνει μιλάει είτε από παλάτι τη στέγη είτε στις παλατιού. Το γεγονός ωστόσο ότι η σκηνή ήταν απαραίτητη για την Ορέστεια για του λειτουργήσει διαδοχικά ως το παλάτι των Ατρειδών στο Άργος, ο ναός του Απόλλωνα στους επιβεβαιώσει Δελφούς ή να και αναιρέσει ο ναός την της ύπαρξή Αθηνάς της στα στην υπόλοιπα Αθήνα έργα. δεν 2 χρησιμεύει για Ας ύπαρξη προστεθεί στην εποχή επίσης του ότι των όλα παρόδων. τα σωζόμενα Μέσα έργα από του αυτές Αισχύλου τόσο οι υποδηλώνουν χοροί όσο και την υποκριτές πρέπει κανονικά να εισέρχονταν και να έφευγαν από την ορχήστρα, οι οποία αποτελούσε αναμφίβολα το κέντρο της παράστασης. 3 η 123 John Canavan, Herington, Herington, John ό.π., Peter, σελ.40 Αισχύλος, Studies μετάφραση in the staging Μαρία of Γιούνη, Aeschylean Θεσσαλονίκη tragedy, 1988, Columbia σελ.40 University, Ph.D., 1972, σελ.10 7

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου Η Χοηφόρες «Αγαμέμνονα», «Ορέστεια» παρουσιάστηκε τις «Χοηφόρες» για και πρώτη τις «Ευμενίδες», φορά το 458, αποτελούμενη σατυρικό δράμα από «Πρωτέα». Η σκηνοθεσία της τριλογίας απέκτησε μεγαλύτερη ελευθερία τον μεγαλύτερο πλούτο απέναντι στα παλαιότερα έργα. Ο τρίτος υποκριτής και χρησιμοποιείται σκηνές τριών προσώπων. άφθονα, 1 έστω κι αν είμαστε ακόμα μακριά από τις πραγματικές Φαίνεται «Βατράχων» από του τη Αριστοφάνη συζήτηση στον ότι ο «Αγαμέμνονα» τίτλος της τραγωδίας και το ήταν Σχόλιο πάντα στο «Χοηφόρες» στ.1124 των τουλάχιστον από τόσο παλιά όσο φτάνει η παράδοση. 2, ή Ο έχει πρόλογος χαθεί στο των κενό Χοηφόρων του Μεδίκειου σώζεται Κώδικα, μόνο στο οποίο τελευταίο αρχίζει του μέρος, μετά το ενώ στίχο το υπόλοιπο «Αγαμέμνονα». Υπάρχουν ωστόσο παραθέματα αρκετά για να διασαφηθεί 1159 του περιεχόμενο και το ήθος του τμήματος αυτού3, η παρωδία του δηλαδή στους «Βατράχους» συναντώνται στα του αρχαία Αριστοφάνη Σχόλια. (στ.1126-28, 1172-73) και παραθέματά του που Ο of Hammond Aeschylus, ( Hammond GRBS 13 N.G.L., (1972), The 387 conditions 450) of υποστηρίζει dramatic production ότι στο to θέατρο the death Διονύσου την εποχή πριν τον Περικλή υπήρχε μια προεξοχή βράχου από φυσικό του σελ. 123 Rose, Lesky, Lesky, 371 H.J., Albin, Albin, A Ιστορία Η commentary τραγική της ποίηση Αρχαίας on the των Ελληνικής surviving Αρχαίων plays Λογοτεχνίας, Ελλήνων, of Aeschylus, μετάφραση μετάφραση vol.2, Νίκος Amsterdam, Αγαπητού Χ. Χουρμουζιάδης, Γ. 1958, Τσοπανάκη, σελ.120 Αθήνα Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 1972, - 203 202 8

ασβεστόλιθο, Μπατσίλα Χριστίνας στην ανατολική πλευρά της Σκηνοθετικά ορχήστρας, ζητήματα στα στις βόρεια «Χοηφόρες» της του ανατολικής Αισχύλου παρόδου προεξοχή της, λειτούργησε που λειτουργούσε ως ο «πάγος» ως όπου φυσική στεκόταν εξέδρα η για «κοινοβωμία» τους υποκριτές. στις «Ικέτιδες» Αυτή η και συμβόλιζε τα αγάλματα τον τάφο των του θεών Δαρείου στους «Επτά στους επί «Πέρσες» Θήβας», και και του η ίδια Αγαμέμνονα προεξοχή στις θα «Χοηφόρες». στο οποίο «το Πρέπει οπτικό ωστόσο κέντρο να για διατηρήσουμε το πρώτο μέρος τις αμφιβολίες του έργου μας (Hammond, για ένα σκηνικό βρίσκεται στην πραγματικότητα στην περιφέρεια του θεάτρου και στο οποίο 437)» ηθοποιός στον «πάγο» μιλώντας σε κάποιον στην ορχήστρα θα είναι σε θέση πλάγια «ο ως παρουσιάζει προς μια κοινό, διαφορετική ή τουλάχιστον οπτική, μερικώς ότι ένας πλάγια» βωμός (Hammond, μπροστά από 422). την Ο κεντρική Arnott πόρτα τάφος στους ήταν μόνιμο «Πέρσες», χαρακτηριστικό τις «Χοηφόρες» της αρχαιοελληνικής και άλλα έργα. σκηνής Είναι αλήθεια και ότι χρησίμευε ότι οι βωμοί ως χρησιμοποιούνται πιστέψουμε ότι όταν τακτικά δεν ήταν στις απαραίτητοι σωζόμενες απλά τραγωδίες τους αγνοούσαν. και δεν είναι Αλλά δύσκολο υπάρχει να ένας μπορεί μικρός το κοινό βωμός, να βλέπει όπως τη πιστεύει θύρα, ο είναι Arnott, δύσκολο και όπως να φανταστούμε θα πρέπει να πως ήταν, ο Δαρείος για να κρύφτηκε «Χοηφόρες» πίσω σημαίνει του στους ότι «Πέρσες», θυσιάζουμε ενώ το για λειτουργικό να δεχτούμε χωρισμό μια τέτοια του διαρρύθμιση βωμού και στις θύρας του παλατιού. της Με ρόλων την υπόθεση είναι πιθανές. ότι η παράσταση Ο πιο σημαντικός ανέβηκε ρόλος, με τρεις του υποκριτές, Ορέστη, διάφορες είναι αρκετός διανομές για των πρωταγωνιστή, με τον δευτεραγωνιστή να αναλαμβάνει τους επόμενους πιο τον σημαντικούς ρόλους, της Κλυταιμήστρας και της Ηλέκτρας. Ο τριταγωνιστής μπορεί 9

να Μπατσίλα έπαιξε Χριστίνας όλους τους εναπομείναντες ρόλους, Σκηνοθετικά τον ζητήματα Πυλάδη, στις την «Χοηφόρες» Τροφό, τον του Αισχύλου και τον Θεράποντα. Ωστόσο ο Αίγισθος και η Τροφός θα μπορούσαν, θεωρητικά Αίγισθο τουλάχιστον, να παιχτούν από οποιονδήποτε από τους τρεις υποκριτές. 1 1 Garvie, A.F., Aeschylus, Choephori, With introduction and Commentary, Clarendon Press, Oxford, 1986, σελ. xli - liii 10

Μπατσίλα Χριστίνας Σκηνοθετικά ζητήματα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου Οι Ανάλυση πρώτοι κατά 20 στίχοι έχουμε την είσοδο του αποτελούν Ορέστη, μια τον επιστροφή Πρόλογο της που τραγωδίας. όπως παρατηρεί Από τον ο πρώτο Taplin1, στίχο ήδη προβλεφθεί στον «Αγαμέμνονα» και επομένως η είσοδός του σκηνή δεν είναι έχει απλή είσοδος για να ξεκινήσει το έργο, αλλά κίνηση εκ των προτέρων εμποτισμένη μια δραματικό νόημα. με στο Στο στίχο πρώτο 4 συναντάμε μέρος του την έργου.2 αναφορά Το ὄχθῳ στον τάφο πιθανόν του παραπέμπει Αγαμέμνονα που σε ταφικό θα κυριαρχήσει όπως για παράδειγμα στους «Πέρσες», στ.647, 6593 λοφίσκο, Ήταν Ο στίχος εθιμική 6 πιθανόν συνήθεια να άρχιζε να αφιερώνονται με ένα τίθημι. τα Ο μαλλιά Ορέστης ενός εκτελεί νέου δύο άντρα, τελετουργικά. βόστρυχος, σε ένα θεό, συνήθως στον τοπικό θεό ποταμό. Η κοπή των μαλλιών ή ένας τους νεκρούς ήταν επίσης ένα κοινό επικήδειο τελετουργικό.4 για Η ζωγραφισμένες χειρονομία που πλάκες, περιγράφεται που δείχνουν στο άνδρες στίχο που 9 εικονογραφείται θρηνούν να σηκώνουν σε αγγεία το δεξί και Στους χέρι στίχους με την 11-12 παλάμη 12 συναντάμε προς τα το έξω5 μαύρους μανδύες». Το ρήμα, «φάρεσιν που είναι μελαγχίμοις πολύ συχνό πρέπουσα» στον Αισχύλο, -«ταιριαστή αποτελεί με ένδειξη της εξωτερικής εμφάνισης για οτιδήποτε που ξεχωρίζει. 6 1234 Taplin, Garvie, ό.π., σελ.333 5 Rose,, σελ.121 σελ.51 47 6 Garvie, ό.π., σελ.52 11

Στους Μπατσίλα στίχους Χριστίνας 17-18 18 το πένθει λυγρῷ οδηγεί Σκηνοθετικά στο συμπέρασμα ζητήματα στις «Χοηφόρες» ότι η Ηλέκτρα του Αισχύλου την προσοχή με τα εξωτερικά σημάδια του πένθους. Πιθανότατα είναι ντυμένη τραβάει μαύρα, γιατί για τους Αθηναίους αυτό είναι το χρώμα του πένθους.1 στα του Από οπτικού το στίχο πεδίου 19 δεν είναι της Ηλέκτρας απαραίτητο και ο του Ορέστης Χορού. και Απλώς ο Πυλάδης στέκονται να βρίσκονται στο πλάι εκτός μάλλον προς τα πίσω μέχρι το στ.212 οπότε ξαναμπαίνουν στη δράση.2. και που Στους είναι στίχους συχνότερη 20-21 21 στην συναντάμε κωμωδία το παρά πρώτο στην παράδειγμα τραγωδία: μιας ένας δραματικής χαρακτήρας σύμβασης στο πλάι για να παρατηρήσει χωρίς να γίνεται αντιληπτός τη δραστηριότητα στέκεται άλλου χαρακτήρα ή του Χορού. Το αν η κωμωδία πήρε τη σύμβαση από ενός τραγωδία αποτελεί αντικείμενο συζήτησης, σίγουρα όμως κωμωδία τη χειρίζεται την διαφορετικά. από έναν ωτακουστή Στην τραγωδία και σε δεν πολύ υπάρχουν σπάνιες στίχοι περιπτώσεις που να απευθύνονται η προσοχή του στο κοινού κοινό μοιράζεται αποσύρεται ανάμεσα πλήρως σε από αυτόν το οπτικό και αυτούς πεδίο που του κοινού παρατηρεί. πίσω Εδώ από ο τον Ορέστης τάφο. 3 πιθανότατα Το ακόμα ἐκποδών έτοιμος να σημαίνει συναντήσει. «χωρίς Ούτε να εδώ τον ούτε βλέπουν και αργότερα οι γυναίκες», λαμβάνονται τις οποίες προφυλάξεις δεν είναι για είναι να αρκετά μην τον μακριά. δουν ή Το τον γεγονός ακούσουν ότι από αργότερα το παλάτι, ο Ορέστης το οποίο και επομένως ο Πυλάδης υποτίθεται περπατάνε ότι μέχρι εναντίον την αυτού.4 πόρτα του χωρίς καμία ένδειξη αλλαγής σκηνής δεν αποτελεί επιχείρημα 1234 Rose, Hogan, Garvie, Rose, ό.π., σελ.122 σελ.122 σελ.107 σελ.53 12

Το Μπατσίλα «σταθῶμεν Χριστίνας ἐκποδών» του στ. 20 Σκηνοθετικά για τον ζητήματα Taplin1 στις υποδεικνύει «Χοηφόρες» του ότι Αισχύλου υποχώρησαν στο παρασκήνιο. Είναι πιθανόν να υπήρχε κάποιο σκηνικό όπου απλώς μπορούσαν να κρυφτούν. Το πιθανότερο όμως είναι, μιας και η σκηνή στο σημείο θα αυτό να το του πει έργου κανείς δεν με σιγουριά, αναπαριστά αλλά το πιθανότατα παλάτι, να μπορεί κρύφτηκαν να απορριφθεί στην είσοδο. η εναλλακτική Δεν μπορεί που Ορέστης πρότειναν επεμβαίνει κάποιοι στο σχολιαστές στ.212, το, κάνει ότι δηλαδή ξαφνικά έφυγαν και καθιστά από μια εμφανές πάροδο. ότι Όταν άκουσε ο αυτά πάροδο που πριν προηγήθηκαν, το στίχο αυτό. άρα 2 δεν είναι εύλογο να υποτεθεί ότι διέσχισε ολόκληρη την οικιακές Στο στίχο δούλες, 21 αρχίζει φερμένες η Πάροδος, ίσως με από την την είσοδο Τροία του από Χορού, τον που Αγαμέμνονα, αποτελείται όπως από υπονοείται χιτώνες3, μεταφέρουν στη συνέχεια χοές στους για τον στίχους νεκρό 76-77. βασιλιά, Φορώντας τον οποίο μαύρους θρηνούν πένθιμους παραδοσιακό τρόπο, χτυπώντας το πρόσωπο, τραβώντας τα μαλλιά και σκίζοντας με τον ρούχα τους. 4 Όπως σημειώνει ο Rose5, πρέπει να θεωρήσουμε ότι μέλη τα θρήνου. Χορού προχωρούν Όσο τις στη χαρακιές σκηνή στο εκτελώντας πρόσωπο τις που χαρακτηριστικές αναφέρουν, πρέπει αυτές χειρονομίες θεωρήσουμε του ότι επρόκειτο για κόκκινα σημάδια στις μάσκες του Χορού που παρέμειναν ορατά σε Oxford: 123 Taplin, Pickard ό.π., Cambridge, 4 σελ.334-336 5 Hogan, Rose, ό.π., Clarendon σελ.123 σελ.107 Press, Arthur, 1968, σελ.209 sir, The dramatic festivals of Athens, 2nd edition by John Gould and D.M. Lewis, 13

όλη Μπατσίλα τη διάρκεια Χριστίνας του έργου, εκτός κι αν επρόκειτο Σκηνοθετικά για ζητήματα σημάδια στις «Χοηφόρες» που εξαρχής του Αισχύλου να φανταστούν οι θεατές χωρίς να τα βλέπουν1. έπρεπε απευθείας Ο πρώτος από στίχος την του πόρτα Χορού, της σκηνής. «ἰαλτὸς Ωστόσο ἐκ δόμων η μακρά ἔβαν» αναγγελία προδιαθέτει της προσέγγισής για είσοδο τους υποστήριξε ισχυροποιεί ότι η Ηλέκτρα την υπόθεση δεν μπήκε για είσοδο μαζί με του το Χορού Χορό, αλλά από την μετά πάροδο. το άσμα, Ο στο Hermann Αυτό αμφισβητείται από το γεγονός ότι περιλαμβάνεται στην αναγγελία των στ.16-18. στ.84. Επιπλέον, Ηλέκτρα. 2 το «προπομποῦσα» του στ.23 υπονοεί ότι ο Χορός συνοδεύει την Δεν και αυτό υπάρχει συμβαίνει καμία νέα διότι είσοδος η Ηλέκτρα μετά την είχε Πάροδο, εισέλθει όπως μαζί με ίσως το θα Χορό ήταν αλλά αναμενόμενο, σιωπηλή μέχρι τώρα. 3 παρέμεινε κοινή Στο στίχο μορφή 95 προσφορών το «στέφη» σημαίνει που το όνομα πιθανότατα φαίνεται προσφορές. ότι και τώρα Τα και στεφάνια τότε ότι ήταν εκτεινόταν τόσο για Στ.106.106: να σημάνει βωμὸν οποιοδήποτε ὣς: με σεβασμό, θυσιαστικό σαν να υλικό.4 ένας τάφος δεν θα μπορούσε να είναι βωμός ήταν βωμός. γίνεται Το εμφανές ότι την από εποχή τους του στ. Αισχύλου στις «Θεσμοφοριάζουσες» του Αριστοφάνη, όπου η γριά γυναίκα σοκάρεται από 887-88 ασέβεια του να αποκαλείται ένας τάφος βωμός5 την έμεινε Στο στίχο για κάποιο 164 αρχίζει διάστημα η σκηνή στον της τάφο αναγνώρισης. ατενίζοντας το Η μικρό Ηλέκτρα, αντικείμενο αφού έχυσε στην άκρη τις χοές, 1 Pickard Cambridge, Arthur, sir, The dramatic festivals of Athens, 2nd edition by John Gould and D.M. Lewis, του 234 Oxford: Taplin, Garvie, Clarendon σελ.129-130 σελ.336-337 σελ.67 Press, 1968, σελ.173 5 Rose, ό.π., 130 14

Μπατσίλα κάποια Χριστίνας σημάδια στο έδαφος. Τώρα στρέφεται Σκηνοθετικά στο ζητήματα Χορό. στις 1 Αναφέρει «Χοηφόρες» του βόστρυχο Αισχύλου και ακόμα. την Στο ομοιότητα στίχο 174 που η παρατηρεί μεταφορά με τον ὁμόπτερος Ορέστη, που υπονοεί ωστόσο ότι δεν τα μαλλιά κατονομάζεται τον άνθρωπο ότι τα φτερά για τα πτηνά. Αυτό είναι το δεύτερο στάδιο είναι του για συλλογισμού κάποιον που ζει της στο Ηλέκτρας: παλάτι (γιατί «Αυτά ξέρω τα ότι μαλλιά δεν είναι δεν δικά μπορεί μου και να η προέρχονται Κλυταιμήστρα από θα έκανε τέτοια προσφορά). Αλλά μοιάζουν με τα δικά μου, άρα πρέπει να είναι από δεν το αισχύλεια μόνο άλλο εκδοχή μέλος του της μύθου. οικογένειας, Σε κάθε τον Ορέστη». περίπτωση Προφανώς δεν αναφέρονται δεν έχει αδερφές και δεν στην λαμβάνει υπ όψιν εδώ. 2 τις στα Στους αποτυπώματα στίχους 205 και στο 206 έδαφος. η Ηλέκτρα Το ὅμοιοι περνάει του στο στίχου δεύτερο 206 σημαίνει: στοιχείο όμοια της αναγνώρισης, και τόσο διαφορετικά από το δεύτερο ζεύγος αποτυπωμάτων. 3 μεταξύ τους Το πιθανότερα, «μετρούμεναι» μετρώντας στο στ.209 βάζοντας μπορεί το ίδιο να της σημαίνει το πόδι εκτιμώντας η Ηλέκτρα με το δίπλα μάτι στο ή, αποτύπωμα περιλαμβάνεται του κυριολεκτικός ποδιού του υπολογισμός Ορέστη. Σε και κάθε η λέξη περίπτωση δεν είναι ο απλά στ.210 μεταφορική. δείχνει ότι τένοντες κάτω από το πόδι στην πραγματικότητα δεν θα μπορούσαν να αφήσουν Οι ορατά έννοια σημάδια για το κάτω στο μέρος έδαφος. του Ο ποδιού. Αισχύλος Το πιθανόν κείμενο χρησιμοποιεί έχει νόημα μόνο τη λέξη αν ο με Ορέστης, ευρύτερη Πυλάδης και πιθανώς και η Ηλέκτρα δεν φέρουν υποδήματα. Το ότι και οι υποκριτές ο 1 και ο Χορός μπορούν να εμφανιστούν χωρίς υποδήματα στη σκηνή ίσως 23 Rose, ό.π., σελ.136 σελ.138 σελ.139 15

υποστηρίζεται Μπατσίλα Χριστίνας και από εικονογραφήσεις Σκηνοθετικά σε αγγεία, ζητήματα αλλά στις δεν «Χοηφόρες» μπορεί να του βασιστεί Αισχύλου κανείς πάνω σε στη αγγειογράφους σκηνή. Ο Ευριπίδης για την πιστή στην αναπαραγωγή «Ηλέκτρα», στο των στ. πραγματικών 532, με μεγαλύτερο συνθηκών ρεαλισμό του ταξιδιώτη. έχει τον Αν Ορέστη τα αφαιρεί να επιστρέφει πριν πλησιάσει με την κανονική τον τάφο, εμφάνιση μπορεί και να τα έχει υποδήματα θρησκευτική σημασία, αλλά στην περίπτωση αυτή θα περιμέναμε κάποια ένδειξη κάποια το κείμενο, ενώ δεν είναι εμφανές ούτε πότε τα ξαναβάζει. 1 από Στ.212-213 Εμφανίζεται 213 αμφιβολία ο ο σκοπός Ορέστης είναι χωρίς να προκαλέσει να έχει ανακοινωθεί έκπληξη, αν η και είσοδός δεν πρόκειται του. Εδώ τόσο χωρίς είσοδο, μιας και απλώς βγαίνει από εκεί όπου ήταν κρυμμένος, και όχι από τη σκηνή για Ο ή μία Hogan4 πάροδο2, από την όπως άλλη θεωρεί θεωρεί ότι ότι, συνέβη αφού και το ο δεύτερο Rose3. στις πύλες του παλατιού (στ.653 κ.ε.), ο Ορέστης μπορεί μέρος του να έργου οπισθοχώρησε λαμβάνει χώρα στην πόρτα του σκηνικού οικοδομήματος. Αλλά πολύ πιθανόν αυτός και ο Πυλάδης μέσα απλά ήταν στάθηκαν πραγματικά στην κρυμμένοι άκρη, μένοντας απαιτεί ακίνητοι περισσότερο μέχρι αυτή ρεαλισμό την επανεμφάνιση. απ ότι συναντάμε Το συνήθως Ο Ορέστης σε αυτά πιθανότατα έργα. ξανατοποθετήσει η Ηλέκτρα. παίρνει (στ.226- τον βόστρυχο 228)5 και σπρώχνει από τον τάφο, πίσω το όπου καπέλο τον είχε του 1234 Garvie, Rose, σελ.139 σελ.96 5 Hogan, Garvie, ό.π., σελ.113 σελ.97 σελ.100 16

ταξιδιώτη, Μπατσίλα Χριστίνας ώστε να μπορέσουν να Σκηνοθετικά τον αναγνωρίσουν ζητήματα στις «Χοηφόρες» (στ.229-230) του Αισχύλου απεικονίζεται η σκηνή της αναγνώρισης σε ένα μηλιακό ανάγλυφο. 1 όπως κομμένο Η λέξη τομῇ βόστρυχο στο στίχο με το 229 σημείο σημαίνει από ότι το ο οποίο Ορέστης κόπηκε. καλεί Φαίνεται την Ηλέκτρα από να το ταιριάξει στ.520 τον «Ηλέκτρας» του Ευριπίδη ότι το αντίγραφο του έργου του Ευριπίδη είχε τη λάθος της γραφή δίπλα στα κόμῃ, δικά γιατί της βάζει μαλλιά τον για Παιδαγωγό να συγκρίνει να την το χρώμα. προσκαλεί Αν αυτό να βάλει είναι τον αλήθεια, βόστρυχο μεγάλο μέρος της κακής κριτικής του Ευριπίδη οφείλεται σε μια τίμια παρανόηση, ένα βασιζόμενη έκανε να υποθέσει φθαρμένο ότι το τομῇ κείμενο. εννοεί Ή τα η περίεργη δικά της μαλλιά, διατύπωση κομμένα του επόμενου λόγω πένθους. στίχου 2 τον Το κλινοσκεπάσματος «ὕφασμα» του που στίχου χρησιμοποιούσε 231 εννοεί ως κάποιο παιδί. μικρό Η υφαντική κομμάτι ήταν υφαντού, μέρος ίσως εκπαίδευσης των κοριτσιών. Η Ηλέκτρα, όταν το ύφανε, είχε προχωρήσει αρκετά της ώστε στην να περίπτωση μπορεί να αυτή χρησιμοποιεί την τυποποιημένη χρωματιστές μορφή κλωστές κάποιου και να αληθινού δημιουργεί ή φανταστικού ένα σχέδιο, Στ. ζώου. 305 3 υποκριτές Ο παίρνουν Χορός άδει τις ένα θέσεις σύντομο τους αναπαιστικό για τη σημαντική άσμα καθώς επίκληση τα μέλη του Αγαμέμνονα. του, αλλά και Οι οι γνώσεις νέες θέσεις. μας 4 για τη διάταξη του θεάτρου είναι πολύ λίγες για να πούμε ποιες ήταν οι Στ. πρώτο 320-3: συνθετικό 3: προσθοδόμοις το προσδο- Ἀτρείδαις στη σωζόμενη : μιας λογοτεχνία και αυτό είναι πριν το το μοναδικό Γαληνό, το σύνθετο νόημά του με 1234 Garvie, Rose, ό.π., ό.π., σελ.140 σελ.147 σελ.102 17

είναι Μπατσίλα δύσκολο Χριστίνας να καθοριστεί. Πιο ικανοποιητική Σκηνοθετικά είναι ζητήματα η στις τοπική «Χοηφόρες» έννοια του του Αισχύλου «μπροστά από σπίτι» (πβ. ὀπισθόδομος), αλλά με αναφορά στον Αγαμέμνονα, όρου, όχι οποίο τα έχουν παιδιά μαζευτεί του. Εκεί όλα είναι μέρη. που το Λογικά κοινό ένα μπορεί άγαλμα να του δει Απόλλωνα τον τάφο, γύρω Αγυιέως από ή του τον Ερμή φεύγουν. μπροστά Εδώ είναι από ο την τάφος πόρτα ενός του δολοφονημένου σπιτιού προστατεύει άντρα που αυτούς έχει που τις πιο έρχονται οδυνηρές και προθέσεις Μέχρι το στίχο για τους 466 τωρινούς η απόδοση ενοίκους των στίχων του σπιτιού στους υποκριτές από το οποίο και το εκδιώχθηκε.1 σίγουρη, αλλά εδώ γίνεται κάπως αμφίβολη. Ο αρχαίος σχολιαστής Χορό υπονοεί ήταν σχετικά σημείωσή του στο ἐγγενής, στ. 466, ότι άδουν τα παιδιά του Αγαμέμνονα και σίγουρα στη θα στο ήταν Χορό ευνόητο μικρή να αποδοθεί αναπαιστική στον ακολουθία Ορέστη η στροφή, που καταλήγει στην Ηλέκτρα σε συμπέρασμα, η αντιστροφή ή και υιοθετηθεί η διευθέτηση του Tucker (466-8 Ορέστης, 469 Ηλέκτρα, 470 μονωδοί και να χορός κατάσταση μαζί και στη το βασιλική ίδιο για την οικογένεια αντιστροφή). είναι Αλλά καλύτερο ίσως αυτές να οι προέρχονται σκέψεις για από την συμπονετικούς απόσπασμα ίσως ξένους θα έπρεπε παρά να από αποδοθεί τα ίδια στο Χορό. τα μέλη 2 της και επομένως όλο το Στ. υπήρχε 561 ένας 2: ἐφ βωμός ἑρκείους του Ερκείου πύλας: Διός. Στην 3 εξωτερική Απέχοντας πύλη πολύ της από αυλής το να (έρκος), είναι νόθος, εκεί που στίχος 562 είναι απαραίτητος. Ο Πυλάδης ως τώρα δεν έχει κάνει τίποτα. Στην ο επίκληση δεν ανήκει ενός θα ήταν νεκρού φυσιολογικό που δεν είναι σταθεί συγγενής στην του άκρη. από μέλη Τώρα ενός ο Ορέστης σπιτιού πρέπει στο οποίο 1 να 23 Rose, Garvie, ό.π., σελ.163 σελ.130 σελ.196 18

σιγουρευτεί Μπατσίλα Χριστίνας ότι ο Χορός γνωρίζει ποιος είναι Σκηνοθετικά και παρεμπιπτόντως ζητήματα στις «Χοηφόρες» θυμίζει του στο Αισχύλου την παρουσία του, εξηγώντας επίσης το ρόλο του στην πλοκή. Ο Πυλάδης είναι κοινό διαβατήριό του για την είσοδο στο παλάτι γιατί (διαβάζοντας δὲ και όχι τε στην τρίτη το λέξη αναγνωρίσουν, του στίχου) δεν είναι μπορούν ένας φίλος εύκολα και σύμμαχος να του του αρνηθούν σπιτιού, την και έτσι, είσοδο. ακόμα Αν κι του αν τον αρνηθούν, πόρτα από αυτός ντροπή, και παραμένοντας ο ακόλουθός στο του κατώφλι θα κάνουν και διακηρύσσοντας τον Αίγισθο να την τους επιθυμία ανοίξει του την για πίσω, φιλοξενία. πιθανότατα Ο Ορέστης, βοηθώντας όσο τους ο Πυλάδης σκλάβους ζητάει να μεταφέρουν την είσοδο, τις θα αποσκευές. παραφυλάγει Είναι πιο Πυλάδης και όχι ο Ορέστης που μιλάει στην Κλυταιμήστρα στην επόμενη σκηνή.1 Στ. Ορέστης 563-64 64: μιλούσε γλώσσης κάποια αὐτὴν άλλη Φωκίδος διάλεκτο μιμουμένω: και όχι Δεν την υπάρχει τυπική αττική καμία ένδειξη διάλεκτο ότι της ο τραγωδίας. διάλεκτο. Δεν Μόνο υπάρχει στην τρόπος κωμωδία να ξέρουμε επιτρέπεται αν στους τρόπο χαρακτήρες ομιλίας της του να υπήρχε μιλούν κάποια άλλη φωκική πρόκειται προφορά για άλλο ή ένα κάποιες στοιχείο ιδιαιτερότητες που αφήνεται στον στη τρόπο φαντασία εκφώνησης. του κοινού Πιθανότατα σύμβαση της αττικής τραγωδίας ικανοποιείται απλά με τη δήλωση ότι μιλάει τη φωκική και η Στο διάλεκτο. 2 παρεμπιπτόντως στίχο 579 εξηγεί ο Ορέστης στο κοινό συνοψίζει γιατί δεν θα τις εμφανιστεί οδηγίες ξανά. του Ο στην ρόλος Ηλέκτρα της θα είναι και μέσα στο παλάτι. 3 123 Rose, Garvie, ό.π., σελ.174 σελ.197 σελ.200 19

Ένα Μπατσίλα ακόμα Χριστίνας από τα αμφιλεγόμενα σημεία Σκηνοθετικά της σκηνοθεσίας ζητήματα στις των «Χοηφόρες» Χοηφόρων του Αισχύλου κάνει με το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται το τούτω του στ. 583. Σύμφωνα έχει με τον να Garvie1, είναι να αφορά μία από τον τις Απόλλωνα. εκδοχές, πέρα Αν από η άποψη τον Πυλάδη, αυτή είναι τον σωστή, Αγαμέμνονα τότε ο και Ορέστης τον Ερμή, πρέπει να δείχνει ένα άγαλμα ή έναν στύλο του Απόλλωνα Αγυιέως μπροστά από θα θύρα του παλατιού. Γα τον Rose2 είναι αυτονόητο ότι εννοεί φυσικά τον Πυλάδη και τη όχι του τον τις δουλειές Ερμή ή τον τους Απόλλωνα και δεν κάνει Αγυιέα, ευσεβείς αφού ευχές. ο Ορέστης αναθέτει στους υποστηρικτές Με σκηνής, το τέλος ενώ της η σκηνής Ηλέκτρα αυτής μέσα (στ.585), στο παλάτι. ο Ορέστης Αυτή και είναι ο Πυλάδης η τελευταία αποσύρονται φορά που εκτός βλέπουμε. Η εγκατάλειψη του επώνυμου χαρακτήρα είναι εξαιρετικά ασυνήθιστη για τη τον πλέον Αισχύλο, απαραίτητη. αλλά η Από Ηλέκτρα δω και έχει πέρα εκπληρώσει αυτό που το απασχολεί δραματικό τον σκοπό Αισχύλο της και είναι δεν μόνο είναι Ορέστης, ευθύνη του οποίου είναι να αποκαταστήσει τον οίκο του πατέρα του. Ο ο υποκριτής απαραίτητος που πιθανότατα είχε το ρόλο για να της αναλάβει Ηλέκτρας το εξάλλου ρόλο της είναι Κλυταιμήστρας. σε κάθε περίπτωση παραχώρηση στο ρεαλισμό, ο Αισχύλος της δίνει κάτι να κάνει μέσα στο παλάτι, Με ώστε μια Στην να δικαιολογείται ανάλυσή του η για απουσία τη μετάβαση της. 3 η τραγωδία αποτελούνται από δύο από διακριτά τον τάφο μέρη, στο που παλάτι, χωρίζονται ο Taplin4 από σημειώνει το άσμα των ότι στ.585-651. Όλο το έργο από το τέλος της Παρόδου μέχρι αυτό το άσμα αποτελεί ένα 1234 Rose, Garvie, Taplin, ό.π., σελ.176 σελ.338-340 σελ.201 σελ.174-175 20

πολύ Μπατσίλα μεγάλο Χριστίνας επεισόδιο, που κυριαρχείται Σκηνοθετικά από τον ζητήματα μνημειώδη στις «Χοηφόρες» κομμό του που Αισχύλου ταυτόχρονα θρήνος για τον Αγαμέμνονα και επίκληση της βοήθειάς του ως πνεύμα. είναι Ένας έργου από είναι τους ο τρόπος παράγοντες με τον που οποίο οδηγούν το πρώτο στο συμπέρασμα μέρος τοποθετείται για τα στον δύο τάφο μέρη του Αγαμέμνονα αλλά οι περισσότεροι και το δεύτερο σχολιαστές στο παλάτι. τώρα συμφωνούν Αυτό αποτέλεσε ότι στη ένα μέση αμφισβητήσιμο των «Χοηφόρων» ζήτημα, σκηνή αλλάζει ή αλλάζει εστίαση. Εδώ η αλλαγή δεν συμβαίνει σε μία στιγμή, αλλά η ανάμεσα πόρτα. Έτσι στο όσοι στ.584, υπέθεσαν όταν ο ότι Ορέστης κάποια αφήνει κομμάτια τον του τάφο σκηνικού και το στ.653, πράγματι όταν αφαιρέθηκαν φτάνει στην ή αφήνει εμφανίστηκαν, σκηνή, το όπως μόνο στις που «Ευμενίδες» έκαναν είναι ή να τον περιπλέξουν «Αίαντα του το Σοφοκλή» ζήτημα. Ο και Χορός η αλλαγή δεν δεν Στ.653 είναι ρητή. Ο (653-6). Ορέστης Και κατευθύνεται πάλι, αμέσως απευθείας μετά την εισαγωγή στη θύρα, μιας χτυπάει σκηνής και έχουμε φωνάζει το έναν πρωτότυπο θεράποντα θεατρικής τεχνικής με μεγάλη ιστορία. Αλλά ενώ είναι κοινό στην κωμωδία, μιας χτύπημα στην πόρτα σχεδόν δεν χρησιμοποιείται ποτέ στη σωζόμενη τραγωδία, πέρα το από που αυτό απαντάει το περιστατικό. στο στ.657 Το βγαίνει κείμενο έξω. μας αφήνει Μιας και με εκφωνεί την αβεβαιότητα έναν μόνο αν ο στίχο, υπηρέτης πιθανότατα καλύτερο να ακούγεται από μέσα και η πόρτα να μην ανοίγει μέχρι είναι είσοδο της Κλυταιμήστρας στο στ.668. Επιπλέον, αφού οι στίχοι 658-667 την απευθύνονται Κλυταιμήστρα όλοι στο στ.667-668, στον θεράποντα αυτό και αποτελεί δεν υπάρχει μια ακόμα χρόνος ένδειξη γι αυτόν ότι δεν να βγήκε φέρει έξω. την 21

Διαφορετικά Μπατσίλα Χριστίνας η παρουσία του θα ήταν Σκηνοθετικά αμήχανη ζητήματα στο στ.668, στις «Χοηφόρες» όταν εισέρχεται του Αισχύλου Κλυταιμήστρα, χωρίς να έχει πάει να την φέρει. η Με «Ορέστεια» την άποψη 1 συμφωνεί ότι στον Αισχύλο και ο Rose2, η απαγγελία που υποστηρίζει από το παρασκήνιο ότι ο στ.657, περιορίζεται ο μοναδικός την από στίχος τον που δευτεραγωνιστή εκφωνείται από που την έπαιζε εξωσκηνική το ρόλο περιοχή, της Ηλέκτρας χωρίς αμφιβολία και τώρα έχει απαγγέλλεται παλάτι για να αλλάξει στο κοστούμι της Κλυταιμήστρας. μπει στο Σηματοδοτείται Στ. 660-2 διακοσμητική εικονοποιία. το πέρασμα Η από μόνη τη άλλη μέρα περίσταση στη νύχτα με που μια ο περίτεχνη ερχομός και της καθαρά σηματοδοτείται στη σκηνική δράση στον Αισχύλο είναι στις Ικέτιδες, στο στ. 769, νύχτας με πιο απλό τρόπο σε μια έντονη στιγμή. 3 αλλά Στ. Στο 666-7 παρούσα, ξεκίνημα μόνο του στ.664 για να η πιθανότητα εξαφανιστεί της αμέσως, εμφάνισης όταν της Κλυταιμήστρας συγκεντρωνόμαστε είναι σαφώς τελευταίους στίχους του Ορέστη και την προτίμησή του για αντιπαράθεση άντρας στους προς είναι ασφαλέστερο άντρα. Θα μπορούσαμε να έχει βγει να ο το Αίγισθος εκλογικεύσουμε από τη μέση λέγοντας πριν στραφεί ότι αισθάνεται εναντίον ότι της θα μητέρας μυαλό μας, του. όταν Αλλά ανοίγει ο πραγματικός η θύρα και λόγος βγαίνει είναι η ότι Κλυταιμήστρα ο Αίγισθος πρέπει στο στ.668 είναι με έναν στο Στ.668 σύντομο λόγο. 4 1234 Rose, Garvie, ό.π., σελ.185 σελ.225 σελ.226 σελ.228 22