ΡΑΣΗ: 1. στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τοµέα.

ΡΑΣΗ: 1 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ, ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ράση 1: Μελέτη ανάλυσης της υφιστάµενης κατάστασης στον τοµέα της διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρωπίνου δυναµικού ΤΙΤΛΟΣ: στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : «Μελέτη ανάλυσης της υφιστάµενης κατάστασης στον τοµέα διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρώπινου δυναµικού στον τοµέα του εµπορίου» Εθνική Συνοµοσπονδία Ελληνικού Εµπορίου (ΕΣΕΕ) ΑΡΑΝΙΤΟΥ ΒΑΛΙΑ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΚΟΛΛΑΡΟΣ ΑΡΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗ ΗΜΗΤΡΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: Μάρτιος 2006 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 2. Ο τοµέας του εµπορίου: η διαχείριση της ενεργούς γήρανσης 2.1 Η απασχόληση στον τοµέα του εµπορίου 2.2. Η σύγκριση της οµάδας στόχου µε το γενικό πληθυσµό 3. Η εµπειρική έρευνα 4. Συνδυαστικές συµπερασµατικές παρατηρήσεις 2

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Α1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου και οι σηµαντικές εξελίξεις στο χώρο των επιστηµών της υγείας έχουν συµβάλει στην αύξηση του προσδόκιµου ζωής, της ποιότητας ζωής των πολιτών και τη βελτίωση της υγείας των ηλικιωµένων. Κατά τα προσεχή έτη τα επιτεύγµατα αυτά θα δηµιουργήσουν ευκαιρίες αλλά, παράλληλα, και σηµαντικά προβλήµατα. Και τούτο διότι η αύξηση της προδοκώµενης διάρκειας ζωής σε συνδυασµό µε την παρατηρούµενη αύξηση της υπογεννητικότητας οδηγούν σε αισθητή αύξηση της αναλογίας των ηλικιωµένων σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και στην Ελλάδα. Κατά τη χρονική περίοδο 1995-2015 η ηλικιακή οµάδα των 20-29 ετών προβλέπεται ότι θα χάσει 11 εκατοµµύρια άτοµα (- 20 %), ενώ η οµάδα των 50-64 ετών θα αυξηθεί κατά 16,5 εκατοµµύρια (+ 25 %). Σύµφωνα µε εκτιµήσεις και προβολές δηµογραφικών δεδοµένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 2030 θα υπάρχουν 110 εκατοµµύρια άτοµα ηλικίας άνω των 65 ετών στην Ε-Ε 25, από 71 εκατοµµύρια το 2000, και ο ενεργός πληθυσµός θα βρίσκεται στα 280 εκατοµµύρια έναντι 303 εκατοµµυρίων σήµερα. Η προσπάθεια καταγραφής και µελέτης των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι ηλικιωµένοι στην αγορά εργασίας αποτελεί βασικό µέληµα ώστε να επιτευχθεί ο προσανατολισµός των ευρωπαϊκών πολιτικών (policies), στην εύρεση, εκείνων των πρακτικών που θα βοηθήσουν την συγκεκριµένη ηλικιακή οµάδα και θα αντιµετωπίσουν τα οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα που προκύπτουν από τη γήρανση του πληθυσµού. Η χαµηλή απασχόληση των εργαζοµένων ηλικίας 55-64, στις χώρες της Ε.Ε, και της Ελλάδας, αποτελεί «σπατάλη» κοινωνικού δυναµικού. Η πρόωρη αποχώρηση από την αγορά εργασίας έχει επιπτώσεις όχι µόνο στο κράτος (επιβάρυνση της εθνικής οικονοµίας), αλλά και στην προσωπική και κοινωνική ζωή του αποχωρήσαντος ατόµου. Το άτοµο αποµονώνεται, αισθάνεται µη παραγωγικό, και όπως γίνεται φανερό από σχετικές έρευνες, εκτός από την κοινωνική, επηρεάζεται ακόµα και η 3

πολιτική του συµπεριφορά. 1 Άλλωστε, οι εξελίξεις στα δηµογραφικά δεδοµένα, έχουν οδηγήσει σε ανασηµασιοδότηση της ίδιας της έννοιας του «ηλικιωµένου». ηλαδή, σήµερα ένα άτοµο ηλικίας 60 ετών, δεν κατατάσσεται στην κατηγορία του υπερήλικα ούτε θεωρείται ανήµπορο να συνεισφέρει στην αγορά εργασίας και στο κοινωνικό σύνολο. Η Ελλάδα αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση και αυτό γιατί, όπως έχουν δείξει σχετικές έρευνες, ενώ στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. το ποσοστό των συνταξιούχων ηλικίας 50-70 ετών που παραµένουν στην αγορά εργασίας, κυµαίνεται µεταξύ 2% και 6%, στην Ελλάδα εκτινάσσεται στο 12,4%.(Π- 1) ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΞΟ ΟΥ 2001 2002 2003 ΕΕ (25 χώρες) 59.9 (e) 60.4 (e) 61.0 (p) EΕ (15 χώρες) 60.3 60.8 (e) 61.4 (p) Eυρω-ζώνη 59.9 60.4 (e) 61.0 (p) Bέλγιο 56.8 58.5 58.7 Τσεχική ηµοκρατία 58.9 60.2 60.0 ανία 61.6 60.9 62.1 Γερµανία 60.6 60.7 61.6 Ελλάδα 59.4 61.8 63.2 Ισπανία 60.4 61.5 61.4 Γαλλία 58.1 58.8 59.6 Iρλανδία 62.8 62.4 64.4 (p) Iταλία 59.8 59.9 61.0 Κύπρος 62.3 61.4 62.7 Λιθουανία 58.9 : 63.3 (b) 1 Παντελίδου Μαλούτα Μάρω, Πολιτική Συµπεριφορά, Σάκκουλας 1991. 4

Ουγγαρία 57.6 59.2 61.6 Aυστρία 59.2 59.3 58.8 Πολωνία 56.6 56.9 58.0 Πορτογαλία 61.9 63.0 62.1 Σλοβακία 57.5 57.5 57.8 Φινλανδία 61.4 60.5 60.3 Σουηδία 61.7 63.2 63.1 Ηνωµένο Βασίλειο 62.0 62.3 63.0 Βουλγαρία : 58.6 58.7 Ρουµανία 59.8 : 62.8 (p) Noρβηγία 63.3 62.5 62.8 Πηγή: Eurostat Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, επιχειρείται µια προσπάθεια καταγραφής και αποτίµησης της κατάστασης της υπό εξέταση ηλικιακής υποοµάδας (55-64) στον τοµέα του εµπορίου. Αν, τελικά η τάση που παρατηρείται στο γενικό εργατικό πληθυσµό, επαληθεύεται και στον τοµέα του εµπορίου. Και αν ναι, ποια είναι η δυναµική του φαινόµενου και ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, στον τοµέα του εµπορίου. 5

2 Ο ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 2.1. Η απασχόληση στον τοµέα του εµπορίου 2 Το εµπόριο αποτελούσε ανέκαθεν -και στα πλαίσια διαφορετικών κοινωνιών στην ιστορία της ανθρωπότητας- µια βασική οικονοµική και ταυτόχρονα µια πολύπλευρη και πολυεπίπεδη κοινωνική δραστηριότητα. Με πολλαπλούς τρόπους λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος µεταξύ της παραγωγής και της διάθεσης των προϊόντων αλλά, παράλληλα, συµβάλλει στη διαµόρφωση συµπεριφορών και πολιτισµικών προτύπων. Οι εµπορικές επιχειρήσεις διαδραµατίζουν καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία των σύγχρονων πόλεων συµβάλλοντας στη διατήρηση του κοινωνικού ιστού και, σε µεγάλο βαθµό, στην απορρόφηση της τοπικής ανεργίας. Σύµφωνα µε τα τελευταία στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού της ΕΣΥΕ, στον τοµέα του εµπορίου απασχολούνταν το 2004 περίπου 748.300 άτοµα, µέγεθος που αντιστοιχεί στο 17,3% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονοµία. Το λιανικό εµπόριο (κλάδος 52) απορροφά το 69,0% της απασχόλησης του τοµέα, το χονδρικό εµπόριο (κλάδος 51) το 17,6% και το εµπόριο και συντήρηση οχηµάτων (κλάδος 50) το 13,4% περίπου. Η αναλογία ανδρών/γυναικών στον τοµέα είναι 60/40 και διαφέρει περίπου δύο ποσοστιαίες µονάδες από την αναλογία της συνολικής απασχόλησης της χώρας, η οποία είναι 62/38. Το 27,2% των απασχολούµενων αποτελείται από νέους ηλικίας µέχρι 29 ετών, το ποσοστό της µερικής απασχόλησης παραµένει χαµηλό (3,6%), ενώ το 8,7% των µισθωτών απασχολείται µε συµβάσεις ορισµένου χρόνου είτε η απασχόλησή τους έχει προσωρινή µορφή, ( ιάγραµµα 1). 2 Στοιχεία από την Ετήσια Έκθεση Εµπορίου 2004, Εθνική Συνοµοσπονδία Ελληνικού Εµπορίου 6

ιάγραµµα 1 100% 90% Οχηµάτων κ.λπ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ: ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Βοηθοί Μερική Προσωρινή 80% 70% 60% Χονδρικό εµπόριο Μισθωτοί Γυναίκες 30 ετών και άνω 50% 40% 30% 20% 10% 0% Λιανικό εµπόριο Αυτοαπασχο λούµενοι Εργοδότες Πλήρης Μόνιµη Άνδρες Νέοι µέχρι 29 ετών Κλάδοι ΘΕΣΗ Πλήρης/Μερική Μόνιµη/Προσωρινή Φύλλο Οµάδες Ηλικιών Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ 2004 β τριµήνου 2.2. Θέση στην επιχείρηση Η µεταβλητή «θέση στην επιχείρηση» αναφέρεται στις διαφορετικές θέσεις που κατέχουν οι εργαζόµενοι σε µια εµπορική επιχείρηση και, ως εκ τούτου, τις διαφορετικές σχέσεις που έχουν µε τα µέσα παραγωγής. Η µελέτης της µεταβλητής αυτής µας δίνει στοιχεία, αφ ενός µεν για την κοινωνική διαστρωµάτωση του πληθυσµού των εργαζοµένων στον τοµέα του εµπορίου, αφ ετέρου για τη διαφοροποίηση των κοινωνικών στάσεων και αντιλήψεων, µε βάση αυτή τη διαστρωµάτωση και στο πλαίσιο µιας κοινής επαγγελµατικής κουλτούρας. 7

Η εικόνα της κατανοµής των απασχολούµενων στο εµπόριο, ως προς τη θέση τους στην επιχείρηση, έχει ως εξής: Σηµαντικό µέρος των απασχολούµενων στον τοµέα (30,2%) είναι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων που δεν απασχολούν προσωπικό (αυτοαπασχολούµενοι), το 12,3% είναι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων που απασχολούν προσωπικό (εργοδότες), το 8,1% απασχολείται στις επιχειρήσεις χωρίς αµοιβή (συµβοηθούντα και µη αµειβόµενα µέλη της οικογενείας) και τέλος το 49,3% είναι µισθωτοί.( ιάγραµµα 2) ιάγραµµα 2 100% Ποσοστιαία συµµετοχή της απασχόλησης ανά θέση στην επιχείρηση στην εξέλιξη της απασχόλησης του τοµέα 11,5% 11,7% 8,8% 9,4% 8,1% 75% 38,4% 41,8% 50,0% 49,9% 49,3% 50% 25% 38,9% 35,1% 30,0% 30,3% 30,2% 0% 11,3% 11,4% 11,2% 10,4% 12,3% 1993 1997 2002 2003 2004 Εργοδότες Αυτοαπασχολούµενοι Μισθωτοί Βοηθοί Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2002-2004 β τριµήνου 8

2.3. Η διαχρονική εξέλιξη ανά θέση στην επιχείρηση και κλάδο του τοµέα. Η συµµετοχή των επιµέρους κλάδων στη διαµόρφωση της απασχόλησης στον τοµέα του εµπορίου, κατά την περίοδο 1993-2004, διαµορφώνεται ως εξής: Παρουσιάζει διαχρονική αύξηση µόνο στον κλάδο του λιανικού εµπορίου, ενώ στους κλάδους του εµπορίου και συντήρησης οχηµάτων κ.λπ και του χονδρικού εµπορίου παρατηρούνται αυξοµειώσεις, ( ιάγραµµα 4). ιάγραµµα 4 Ποσοστιαία συµµετοχή των κλάδων στην εξέλιξη της απασχόλησης του τοµέα 100% 14,9% 14,5% 14,2% 15,5% 13,4% 75% 19,9% 18,4% 17,4% 16,5% 17,6% 50% 25%. 65,2% 67,1% 68,3% 67,9% 69,0% 0% 1993 1997 2002 2003 2004 ΛΙΑΝΙΚΟ ΧΟΝ ΡΙΚΟ ΟΧΗΜΑΤΩΝ κ.λπ Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2002-2004 β τριµήν ου Η διαχρονική συµµετοχή των κλάδων του τοµέα στη µισθωτή απασχόληση είναι παρόµοια µε την εξέλιξη της συµµετοχής τους στη διαµόρφωση της συνολικής απασχόλησης του τοµέα, παρά την αύξηση της µισθωτής απασχόλησης, που συντελέστηκε και στους δύο από τους τρεις κλάδους του τοµέα. ιαχρονική αύξηση της συµµετοχής στη µισθωτή απασχόληση εµφανίζει µόνο ο κλάδος του λιανικού εµπορίου, ενώ στους κλάδους του εµπορίου και συντήρηση οχηµάτων κ.λπ και του χονδρικού εµπορίου η συµµετοχή µειώνεται, ( ιάγραµµα 5) 9

ιάγραµµα 5 100% Ποσοστιαία συµµετοχή των κλάδων στην εξέλιξη της µισθωτης απασχόλησης του τοµέα 18,1% 16,3% 14,9% 16,4% 14,5% 75% 31,8% 28,2% 24,5% 22,7% 23,7% 50% 25% 50,0% 55,4% 60,6% 60,9% 61,8% 0% 1993 1997 2002 2003 2004 ΛΙΑΝΙΚΟ ΧΟΝ ΡΙΚΟ ΟΧΗΜΑΤΩΝ κ.λπ Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2002-2004 β τριµήν ου Στη διαµόρφωση του µεγέθους των αυτοαπασχολούµενων του τοµέα η συµµετοχή των κλάδων, κατά την περίοδο 1993-2004, παρουσιάζει αυξοµειώσεις,( ιάγραµµα 6). Ενώ, στη διαµόρφωση του µεγέθους των εργοδοτών του τοµέα η συµµετοχή των κλάδων, την περίοδο 1993-2004, διαχρονική αύξηση της συµµετοχής εµφανίζει µόνο ο κλάδος του λιανικού εµπορίου, ενώ στους κλάδους του εµπορίου και συντήρηση οχηµάτων κ.λπ και του χονδρικού εµπορίου υπάρχουν αυξοµειώσεις, παρ όλο την αριθµητική αύξηση που συντελέστηκε και στους άλλους δύο κλάδους του τοµέα, ( ιάγραµµα 7). 10

ιάγραµµα 6 100% 75% Ποσοστιαία συµµετοχή των κλάδων στην εξέλιξη των αυτοαπαχολούµενων του τοµέα 11,3% 11,4% 11,6% 12,3% 11,2% 9,9% 8,6% 8,1% 7,8% 9,0% 50% 78,9% 80,1% 80,3% 79,9% 79,8% 25% 0% 1993 1997 2002 2003 2004 ΛΙΑΝΙΚΟ ΧΟΝ ΡΙΚΟ ΟΧΗΜΑΤΩΝ κ.λπ Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2002-2004 β τριµήν ου ιάγραµµα 7 100% Ποσοστιαία συµµετοχή των κλάδων στην εξέλιξη των εργοδοτών του τοµέα 23,9% 23,3% 20,8% 20,8% 18,0% 75% 21,7% 20,0% 17,0% 17,8% 21,1% 50% 25% 54,4% 56,7% 62,2% 61,4% 61,0% 0% 1993 1997 2002 2003 2004 ΛΙΑΝΙΚΟ ΧΟΝ ΡΙΚΟ ΟΧΗΜΑΤΩΝ κ.λπ Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2002-2004 β τριµήνου 11

2.4. Η απασχόληση των νέων στο εµπόριο Στο εµπόριο απασχολούνται σήµερα περίπου 203.200 νέοι ηλικίας από 15 µέχρι 29 ετών, ποσοστό που αναλογεί σε περισσότερο από το 1/4 της συνολικής απασχόλησης του τοµέα (27,2%). Η εν λόγω συµµετοχή των νέων στην απασχόληση του τοµέα είναι µεγαλύτερη από τις αντίστοιχες αναλογίες των νέων για το σύνολο της οικονοµίας αλλά και για τον τοµέα των υπηρεσιών (21,2% και 22,3% αντίστοιχα). Περί τους 149.300 νέους (δηλαδή τα ¾ των νέων) απασχολούνται στον τοµέα ως µισθωτοί και αποτελούν το 40,5% του συνόλου των µισθωτών του τοµέα. Το ποσοστό της προσωρινής απασχόλησης στους νέους του τοµέα ανέρχεται στο 14,0%, περί τα 20.900 άτοµα. Σε σχέση µε το προηγούµενο έτος η µισθωτή απασχόληση στους νέους αυξήθηκε περίπου κατά 1.400 άτοµα, ενώ η προσωρινή απασχόληση κατά 4.200 άτοµα µε αποτέλεσµα να έχει µειωθεί η µόνιµη απασχόληση των νέων στον τοµέα κατά 2.800 άτοµα. Στο σύνολο της οικονοµίας και στον τοµέα των υπηρεσιών οι νέοι που απασχολούνται ως µισθωτοί αποτελούν λίγο περισσότερο από το ¼ του συνόλου των µισθωτών (26,0%), ενώ το ποσοστό των νέων µε προσωρινή απασχόληση υπερβαίνει το 1/5 των νέων µισθωτών (22,0% περίπου). 2.2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΟΜΑ ΑΣ ΣΤΟΧΟΥ ΜΕ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ Όπως προκύπτει από τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, η υπό εξέταση ηλικιακή οµάδα (55-64) αποτελεί το 8,9% (66.047) της συνολικής απασχόλησης στον τοµέα του εµπορίου, η οποία ανέρχεται σε 739.163 απασχολούµενους. Τα ποσοστό αυτό (8,9%) συγκρινόµενο µε τη ποσοστιαία συµµετοχή της ηλικιακής οµάδας (55-64) στο σύνολο του εργατικού δυναµικού, που ανέρχεται σε 15,0%, αναδεικνύει τη χαµηλή συµµετοχή της ηλικιακής οµάδας (55-64) στον τοµέα του εµπορίου σε σχέση µε το µέσο όρο. Η περαιτέρω ανάλυση της κατανοµής της απασχόλησης ανά ηλικιακή κατηγορία αναδεικνύει ότι η ποσοστιαία συµµετοχή των νέων στο εµπόριο που ανέρχεται σε 27,5% είναι σχεδόν τριπλάσια µε τη συµµετοχή της ηλικιακής οµάδας 55-64 (8,9%). 12

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 55-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (ΣΕ ΑΠΟΛΥΤΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ) 15-64 ΕΤΩΝ 55-64 ΕΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ 739.163 66.047 100% 8,9% 2. ΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση της κατανοµής της απασχόλησης της υπό εξέταση ηλικιακής οµάδας µε βάση τη µεταβλητή του φύλου. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΑΝ ΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑ 15-64 ΕΤΩΝ 440.924 (60%) 332.940 (40%) 55-64 ΕΤΩΝ 48.417 (6,5%) 17.630 (2,3%) Το σύνολο του απασχολούµενου πληθυσµού στο εµπόριο αποτελείται από 440.924 άνδρες και 332.940 γυναίκες. Ενώ, την ηλικιακή οµάδα 55-64 ετών απαρτίζουν 48.417 άνδρες και 17.630 γυναίκες. Σε ποσοστιαία βάση, το 60% του συνολικού πληθυσµού των απασχολουµένων στο εµπόριο ανήκει στο ανδρικό, ενώ το 40% ανήκει στο γυναικείο φύλο. Από αυτούς, το 6,5% είναι άνδρες και το 2,3% είναι γυναίκες. Έτσι, το 10,9% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού ανήκει στην ηλικιακή οµάδα 55-64 ενώ στην ίδια οµάδα ανήκει αντίστοιχα το 5,75% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου. Σε σχέση µε το σύνολο του απασχολούµενου πληθυσµού, φαίνεται ότι η ηλιακή κατηγορία 55-64 δεν ακολουθεί την ίδια τάση όσον αφορά τη 13

συµµετοχή ων φύλων. Αυτή η διαπίστωση µπορεί να εξηγηθεί τουλάχιστον κοινωνικά µε βάση δύο διαφορετικές παραµέτρους. Η κοινωνική θέση του γυναικείου φύλου διαφοροποιείται. Προφανώς τα πρότυπα των γυναικών της νεότερης γενιάς είναι διαφορετικά από τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας. Οι ρόλοι των γυναικών στη σηµερινή κοινωνία (φροντίδα εγγονών), είναι πολλαπλοί, κάνοντας δύσκολη την ενασχόληση τους µε άλλες δραστηριότητες. 3. ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ Η µισθωτή απασχόληση αντιπροσωπεύει περίπου το 50% (368.941) στο συνολικό πληθυσµό των απασχολούµενων στον τοµέα. Από αυτούς, µόνο οι 10.116 ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Έτσι λοιπόν, ενώ µε βάση το γενικό πληθυσµό στον τοµέα του εµπορίου, 1 στους 2 είναι µισθωτοί, η ηλικιακή οµάδα 55-64 παρουσιάζει διαφορετική κατανοµή, αφού µόνο το 20% των απασχολούµενων είναι µισθωτοί. Επιπλέον, η ποσοστιαία συµµετοχή της ηλικιακή οµάδας 55-64 στο σύνολο της µισθωτής απασχόλησης ανέρχεται σε 2,7%. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 55-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (ΣΕ ΑΠΟΛΥΤΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ) 15-64 55-64 ΣΥΝΟΛΙΚΗ 739.163 66.047 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΜΙΣΘΩΤΗ 368.941 10.116 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 50% 15,5% 14

Με βάση τα παραπάνω συµπεράσµατα και το πίνακα που παρατίθεται, φαίνεται ότι η µισθωτή απασχόληση στην ηλικιακή οµάδα 55-64 δεν ακολουθεί την ίδια τάση µε το γενικό πληθυσµό στον τοµέα του εµπορίου. 5. ΟΙ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΥΠΟΟΜΑ ΕΣ 55-59 ΚΑΙ 60-64 Η διάκριση σε δύο ηλικιακές υποοµάδες κρίνεται ιδιαίτερα σηµαντική διότι αναδεικνύει εσωτερικές διαφοροποιήσεις στην ηλικιακή κατηγορία 55-64. Η ηλικιακή υποοµάδα 55-59 ετών αριθµεί 44.592 απασχολούµενους στον τοµέα του εµπορίου και αντιστοιχεί στο 6% του συνολικού απασχολούµενου πληθυσµού, ενώ η ηλικιακή υποοµάδα 60-64 αριθµεί µόνο 21.516 άτοµα και αποτελεί το 2,9% του συνολικού πληθυσµού των απασχολουµένων στο εµπόριο. Είναι φανερό ότι η πρώτη υποοµάδα είναι διπλάσια της δεύτερης. Το γεγονός αυτό µπορεί να εξηγηθεί από την χρονική εγγύτητα της δεύτερης στο έτος συνταξιοδότησης των ατόµων που την αποτελούν. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΥΟ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΥΠΟΟΜΑ ΩΝ 55-54 ΚΑΙ 60-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (ΣΕ ΑΠΟΛΥΤΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ) 15-64 55-59 60-64 ΣΥΝΟΛΟ 739.163 44.592 21.516 ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΥΟ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΥΠΟΟΜΑ ΩΝ 55-54 ΚΑΙ 60-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ σε % 15-64 55-59 60-64 ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 739.163 6% 2,9% 15

ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΥΟ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΥΠΟΟΜΑ ΩΝ 55-54 ΚΑΙ 60-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΑ ΕΤΗ 1994-2004 55-59 60-64 1994 6,8% 6% 2004 4,7% 2,9% Κατά το έτος 1994, η ηλικιακή υποοµάδα 55-59 αποτελούσε το 6,8% του συνόλου του απασχολούµενου πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου, ενώ κατά το έτος 2004, η ίδια υποοµάδα αποτελούσε το 4,7% του συνολικού πληθυσµού των απασχολουµένων στο εµπόριο. ηλαδή, ο πληθυσµός των απασχολούµενων στο εµπόριο, που ανήκαν στην ηλικιακή οµάδα 55-59, µειώθηκε κατά 2,1%, την δεκαετία 1994-2004. Αντίστοιχα, η ηλικιακή υποοµάδα 60-64 το 1994, αποτελούσε το 6% του συνολικού πληθυσµού ενώ το 2004 η ίδια αυτή ηλικιακή υποοµάδα αποτελούσε το 2,9%. Σηµείωσε, δηλαδή, µείωση της τάξης του 3,1%. 5. Η ΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΤΟΥ ΚΛΑ ΟΥ Στον κλάδο 50 του τοµέα του εµπορίου (εµπόριο και συντήρηση οχηµάτων κλπ.) ο συνολικός πληθυσµός των απασχολουµένων ανέρχεται σε 100.175, από τους οποίους οι 10.007 (10%) ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Στον κλάδο 51 (χονδρικό εµπόριο) απασχολούνται συνολικά 131.679 άτοµα, από τα οποία τα 8.973 (6,8%) ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Στον κλάδο 52 (λιανικό εµπόριο) απασχολούνται συνολικά 507.309 άτοµα, από τα οποία τα 47.067 (9,2%) ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 55-64. 16

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 55-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (ΣΕ ΑΠΟΛΥΤΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ) ΚΑΤΑ ΚΛΑ Ο 15-64 55-64 50 (εµπόριο και 100.175 10.007 συντήρηση οχηµάτων κλπ.) 51 (χονδρικό εµπόριο) 131.679 8.973 52 (λιανικό εµπόριο) 507.309 47.067 ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 55-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΤΑ ΚΛΑ Ο σε % 15-64 55-64 50 (εµπόριο και 13,6% 15,1% συντήρηση οχηµάτων κλπ.) 51 (χονδρικό εµπόριο) 17,8% 13,6% 52 (λιανικό εµπόριο) 68,6% 71,3% Το σύνολο των απασχολουµένων στον κλάδο 50 αντιπροσωπεύει το 13,6% του συνολικού πληθυσµού των απασχολουµένων στο τοµέα του εµπορίου. Από αυτούς το 15,1% ανήκει στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Οι απασχολούµενοι στον κλάδο 51 αντιστοιχούν στο 17,8% του συνολικού πληθυσµού των απασχολουµένων στο εµπόριο, εκ των οποίων το 13,6% ανήκει στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Στον κλάδο 52 απασχολείται το 68,6% του συνόλου των απασχολουµένων στο εµπόριο, ενώ το 71,3% ανήκει στην ηλικιακή οµάδα 55-64. Είναι εµφανές ότι ο κλάδος του λιανικού εµπορίου αποτελεί τον πολυπληθέστερο, και από την άποψη των απασχολουµένων, κλάδο του τοµέα του εµπορίου. Αναλόγως πολυπληθής είναι και η ηλικιακή οµάδα 55-64 των απασχολουµένων στον ίδιο κλάδο. Το γεγονός αυτό µας επιτρέπει να επικεντρώσουµε την περαιτέρω ανάλυση µας στον υποκλάδο του λιανικού εµπορίου στον οποίον εκτός των άλλων παρατηρείται και υψηλό ποσοστό αυτοαπασχόλησης. 17

6. ΣΥΝ ΥΑΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 15-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ ΑΝ ΡΕΣ 86.529 96.152 258.243 440.924 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 13.645 70.229 249.066 332.940 ΣΥΝΟΛΟ 100.175 131.679 507.309 739.163 Όσον αφορά στο σύνολο του πληθυσµού των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου σε συνδυασµό µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης παρατηρούµε τα εξής: - Στον κλάδο 50 απασχολούνται 86.529 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 19,7% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 13.645 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 4,1% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 51 απασχολούνται 96.152 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 21,9% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 70.229 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 21,1% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 52 απασχολούνται 258.243 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 58,6% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 249.066 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 74,9% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού στον τοµέα του εµπορίου. 18

ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 55-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ ΑΝ ΡΕΣ 8.867 8.101 31.449 48.417 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 1.140 872 15.618 17.630 ΣΥΝΟΛΟ 10.007 8.973 47.067 66.047 Σχετικά µε το σύνολο του πληθυσµού της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 των απασχολουµένων στο εµπόριο, σε συνάρτηση µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης, παρατηρούµε τα ακόλουθα: - Στον κλάδο 50 απασχολούνται 8.867 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 18,4% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 1.140 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 6,5% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 51 απασχολούνται 8.101 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 16,8% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 872 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 5% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 52 απασχολούνται 31.449 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 65% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 15.618 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 88,6% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. 19

ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 55-59 ΚΑΙ 60-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ 55-59 60-64 55-59 60-64 55-59 60-64 55-59 60-64 ΑΝ ΡΕΣ 6.415 2.451 5.420 2.681 19.561 11.887 31.396 17.019 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 936 204 872 0 11.388 4.230 13.196 4.434 ΣΥΝΟΛΟ 7.351 2.655 6.292 2.681 30.949 16.180 44.592 21.516 Αναφορικά µε την κατανοµή του πληθυσµού των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου που ανήκουν στις ηλικιακές υποοµάδες 55-59 και 60-64, σε συνδυασµό µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης παρατηρούµε τα εξής: - Στον κλάδο 50 και στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 απασχολείται το 20,5% (6.415 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το ποσοστό των γυναικών της υποοµάδας που απασχολείται στον κλάδο ανέρχεται σε 7,1% (936 άτοµα). Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή κατηγορία 60-64 απασχολείται το 14,5% (2.451 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το ποσοστό των γυναικών της υποοµάδας που απασχολείται στον κλάδο ανέρχεται σε 4,7% (204 άτοµα) - Στον κλάδο 51 και στην ηλικιακή κατηγορία 55-59 απασχολείται το 17,3% (5.420 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το ποσοστό των γυναικών της υποοµάδας που απασχολείται στον κλάδο ανέρχεται σε το 6,7% (872 άτοµα). Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή κατηγορία 60-64 απασχολείται το 15,8% (2.681 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ δεν έχει καταγραφεί συµµετοχή των γυναικών. - Στον κλάδο 52 και στην ηλικιακή κατηγόρια 55-59 απασχολείται το 62,4% (19.561 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το ποσοστό των γυναικών της υποοµάδας που απασχολείται στον κλάδο ανέρχεται σε 86,3% (11.388 άτοµα). Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή κατηγορία 60-64 απασχολείται το 70% (11.877 άτοµα) του 20

συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το ποσοστό των γυναικών της υποοµάδας ανέρχεται σε 95,4% (4.230 άτοµα) ΜΙΣΘΩΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 15-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ ΑΝ ΡΕΣ 45.839 61.582 87.127 194.548 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 7.522 25.909 140.962 174.393 ΣΥΝΟΛΟ 53.361 87.491 228.089 368.941 Σχετικά µε τη µισθωτή απασχόληση όσον αφορά στο συνολικό πληθυσµό των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου και σε συνδυασµό µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης, παρατηρούµε τα ακόλουθα: - Στον κλάδο 50 απασχολούνται ως µισθωτοί 45.839 άνδρες, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το 23,6% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται ως µισθωτές 7.522 γυναίκες, που αντιπροσωπεύουν το 4,3% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 51 απασχολούνται ως µισθωτοί 61.582 άνδρες, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το 31,7% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται ως µισθωτές 25.909 γυναίκες, που αντιπροσωπεύουν το 14,9% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 52 απασχολούνται ως µισθωτοί 87.127 άνδρες, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το 44,8% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται ως µισθωτές 140.962γυναίκες, που αντιπροσωπεύουν το 80,1% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού που απασχολείται στον τοµέα του εµπορίου. 21

ΜΙΣΘΩΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 55-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ ΑΝ ΡΕΣ 1.870 2.006 3.566 7. 442 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 0 192 2.482 2.674 ΣΥΝΟΛΟ 1.870 2.198 6.048 10.116 Όσον αφορά µε τη µισθωτή απασχόληση στο συνολικό πληθυσµό των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου, που ανήκουν στην ηλικιακή κατηγορία 55-64, και σε συνδυασµό µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης, παρατηρούµε τα ακόλουθα: - Στον κλάδο 50 απασχολούνται 1.870 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 25,2% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Ενώ, δεν απασχολείται κανένα άτοµο, που ανήκει στο γυναικείο φύλο. - Στον κλάδο 51 απασχολούνται 2.006 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 27% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 192 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 7,2% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. - Στον κλάδο 52 απασχολούνται 3.566 άτοµα που ανήκουν στο ανδρικό φύλο και αντιπροσωπεύουν το 48% του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. Επίσης, απασχολούνται 2.482 άτοµα που ανήκουν στο γυναικείο φύλο και αντιπροσωπεύουν το 93% του συνολικού γυναικείου πληθυσµού της ηλικιακής οµάδας 55-64, στον τοµέα του εµπορίου. 22

ΜΙΣΘΩΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 55-59 ΚΑΙ 60-64 50 51 52 ΣΥΝΟΛΟ 55-59 60-64 55-59 60-64 55-59 60-64 55-59 60-64 ΑΝ ΡΕΣ 1.608 262 1.810 195 3.083 483 6.501 940 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 0 0 192 0 2.389 93 2.581 93 ΣΥΝΟΛΟ 1.608 262 2.002 195 5.472 575 9.082 1.032 Αναφορικά µε το σύνολο του πληθυσµού των απασχολουµένων ως µισθωτοί στον τοµέα εµπορίου, που ανήκουν στις ηλικιακές υποοµάδες 55-59 και 60-64, σε συνδυασµό µε τις µεταβλητές του φύλου και του κλάδου απασχόλησης παρατηρούµε τα εξής: - Στον κλάδο 50 και στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 απασχολείται το 24,8% (1.608 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού αυτής της υποοµάδας, ενώ δεν έχει καταγραφεί συµµετοχή των γυναικών. Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή υποοµάδα 60-64 απασχολείται το 27,9% (262 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού αυτής της υποοµάδας και οµοίως δεν απασχολείται κανένα άτοµο που ανήκει στο γυναικείο φύλο. - Στον κλάδο 51 και στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 απασχολείται το 27,9% (1.810 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ η γυναικεία απασχόληση ανέρχεται σε 7,5% (192 άτοµα). Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή υποοµάδα 60-64 απασχολείται το 20,1% (195 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ δεν έχει καταγραφεί συµµετοχή των γυναικών. - Στον κλάδο 52 και στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 απασχολείται το 47,5% (3.083 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ το 92,6% των γυναικών της υποοµάδας απασχολείται στον κλάδο. Αντίστοιχα, στον ίδιο κλάδο και στην ηλικιακή κατηγορία 60-64 απασχολείται το 51,4% (483 άτοµα) του συνολικού ανδρικού πληθυσµού της υποοµάδας, ενώ όλες οι γυναίκες στην κατηγορία 60-64, το 100% (93 άτοµα) απασχολούνται στο κλάδο 23

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ Οι ποσοστιαίες µεταβολές της απασχόλησης στον τοµέα του εµπορίου ως προς τις ηλικιακές υποοµάδες 55-59 και 60-64 σε συνάρτηση µε τη µεταβλητή του φύλου, κατά το χρονικό διάστηµα 1994-2004, είναι οι ακόλουθες: - Ο ανδρικός πληθυσµός που ανήκει στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 αυξάνεται κατά 4,8%. Ο γυναικείος πληθυσµός της ίδιας ηλικιακής υποοµάδας σηµειώνει εντυπωσιακή αύξηση της τάξης του 33%. - Αντίθετα, η ηλικιακή υποοµάδα 60-64 παρουσιάζει συνολικά ραγδαία µείωση. Ειδικότερα, ο ανδρικός πληθυσµός που ανήκει στην ηλικιακή υποοµάδα 60-64 σηµειώνει µείωση κατά 21%, ενώ ο γυναικείος πληθυσµός της ίδιας ηλικιακής υποοµάδας σηµειώνει ακόµα µεγαλύτερη µείωση, που φτάνει το 30%. Θα µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η αύξηση της γυναικείας απασχόλησης (55-59) «χάνεται» στην επόµενη ηλικιακή υποοµάδα. 55-59 60-64 ΑΝ ΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝ ΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ 1994 29.969 9.909 21.516 6.324 2004 31.396 13.196 17.019 4.434 ΜΕΤΑΒΟΛΗ% 4,8% 33% -21% -30% Οι άνδρες και οι γυναίκες λοιπόν ηλικίας 60-64 που απασχολούνταν το 2004 είναι πολύ λιγότεροι από αυτούς που απασχολούνταν στο εµπόριο το 1994. Αυτό το γεγονός στα πλαίσια του προβληµατισµού της ενεργού γήρανσης οξύνει το πρόβληµα. 24

ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 1994-2004, ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΥΠΟΟΜΑ ΕΣ 55-59 ΚΑΙ 60-64 ΚΑΙ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΦΥΛΟ 55-59 60-64 ΑΝ ΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΝ ΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ 1994 5.458 1.527 2.614 374 2004 6.501 2.581 940 93 ΜΕΤΑΒΟΛΗ% 19,1% 69% -64% -75,1% Οι ποσοστιαίες µεταβολές της µισθωτής απασχόλησης στον τοµέα του εµπορίου ως προς τις ηλικιακές υποοµάδες 55-59 και 60-64 σε συνάρτηση µε τη µεταβλητή του φύλου, κατά το χρονικό διάστηµα 1994-2004, είναι οι ακόλουθες: - Ο ανδρικός πληθυσµός που ανήκει στην ηλικιακή υποοµάδα 55-59 αυξάνεται κατά 19,1%, ενώ ο γυναικείος πληθυσµός της ίδιας ηλικιακής υποοµάδας σηµειώνει µια τεράστια αύξηση της τάξης του 69%. - Αντίθετα, η ηλικιακή υποοµάδα 60-64 του πληθυσµού των απασχολούµενων ως µισθωτοί στο εµπόριο, παρουσιάζει συνολικά ραγδαία µείωση, παρακολουθώντας τις αντίστοιχες εξελίξεις στο συνολικό πληθυσµό των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου. Ειδικότερα, ο ανδρικός πληθυσµός που ανήκει στην ηλικιακή υποοµάδα 60-64 σηµειώνει µείωση κατά 64%, ενώ ο γυναικείος πληθυσµός της ίδιας ηλικιακής υποοµάδας σηµειώνει ακόµα µεγαλύτερη µείωση, που φτάνει το 75,1%. 25

Β. Η ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Β1. Μεθοδολογία Για τους σκοπούς της µελέτης πραγµατοποιήθηκε έρευνα πεδίου σε επιλεγµένο δείγµα εµπόρων και εργαζοµένων στο εµπόριο µε στόχο την καταγραφή της άποψης των ίδιων των επιχειρηµατιών και των αυτοαπασχολουµένων καθώς και των µισθωτών σχετικά µε το ζήτηµα της ενεργού γήρανσης και τα προβλήµατα που πιθανώς να αντιµετωπίζουν. Η µέθοδος που επιλέχτηκε είναι κλειστού και ανοιχτού τύπου ερωτηµατολόγια, µε δυνατότητα διατύπωσης γνώµης σε ορισµένες ερωτήσεις. Για τη διεξαγωγή της έρευνας επιλέχθηκε η τηλεφωνική συνέντευξη από συγκεκριµένο αριθµό ερευνητών υπό την επίβλεψη υπεύθυνου της έρευνας. Με τον τρόπο αυτό έγινε προσπάθεια να αποφευχθεί οποιαδήποτε εµπλοκή του ερευνητή στην γνώµη του συνεντευξιαζόµενου. Οι ερευνητές εκπαιδεύτηκαν στην τηλεφωνική έρευνα µε τρίωρο σεµινάριο. Κρίθηκε αναγκαία η εβδοµαδιαία συνάντηση όλων των ερευνητών και του υπευθύνου για την οµαλότερη διεξαγωγή τη έρευνας. Εκτός από τις τηλεφωνικές συνεντεύξεις, προβήκαµε και στην προσθήκη της µεθόδου των βιωµατικών συνεντεύξεων. Η µέθοδος αυτή, η οποία έχει χρησιµοποιηθεί και σε άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις, βασίζεται στην σε βάθος συζήτηση (1-2 ώρες)-µε όποιον έχει τελικά επιλεγεί-κατά την διάρκεια της οποίας ο συνεντευξιαζόµενος αφηγείται τελικά την ζωή του. Έχει παρατηρηθεί ότι µε τη µέθοδο αυτή, κάθε νέα συνέντευξη, µετά από ένα συγκεκριµένο αριθµό συνεντεύξεων (30-40) απλώς επιβεβαιώνει τα πρώτα συµπεράσµατα. Ο συνολικός αριθµός του δείγµατος ανέρχεται στους 164 απασχολούµενους στο τοµέα του εµπορίου. Από το σύνολο των συνεντεύξεων οι 134 είναι τηλεφωνικές, ενώ οι 30 βιωµατικές. 26

Κρίναµε αναγκαία, ακολουθώντας τη συνήθη πρακτική των ερευνών της βιβλιογραφίας, τη διάκριση δύο υποοµάδων ηλικίας 55-59, 60-64, όπως παρουσιάζεται στους πίνακες. Β2. Σύνταξη Ερωτηµατολογίου Η σύνταξη του ερωτηµατολογίου ακολούθησε συγκεκριµένη δοµή µε βάση τα πιθανά προβλήµατα που µπορεί να αντιµετωπίζουν οι απασχολούµενοι στο τοµέα του εµπορίου και συγκεκριµένα οι ηλικιωµένοι στο τοµέα του εµπορίου, και χρήζουν επίλυσης είναι τα εξής : Συνθήκες εργασίας. Όσον αφορά τους µισθωτούς, θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα προσαρµογής του ωραρίου, σε θέµατα που αφορούν το τοµέα της υγείας του εργαζοµένου και επείγοντα περιστατικά. Επίσης το θέµα της κόπωσης που αντιµετωπίζουν σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό, τα άτοµα ηλικίας 55-64. Η οµάδα των αυτοαπασχολούµενων-εργοδοτών αποτελεί ειδική περίπτωση. Αφ ενός ως ιδιοκτήτες της εκάστοτε επιχείρησης, έχουν το δικαίωµα να ακολουθούν κάποιο ωράριο που θα τους διευκολύνει, αφ ετέρου ο ανταγωνισµός στο τοµέα του εµπορίου δεν τους δίνει το περιθώριο για τέτοιες κινήσεις. Οι νέες εξελίξεις (διεύρυνση ωραρίου, δηµιουργία πολυκαταστηµάτων), δυσχεραίνει ακόµα περισσότερο τη θέση τους, αφού για να είναι ανταγωνιστικοί θα πρέπει να προσαρµοστούν στις νέες συνθήκες. Επίπεδο κατάρτισης. Η κατάρτιση των εργαζοµένων είναι σηµαντική σε όλους τους τοµείς της απασχόλησης. Οι µισθωτοί στο τοµέα του εµπορίου ενδέχεται να αντιµετωπίζουν προβλήµατα (π.χ. µε τη χρήση Η/Υ). Οι εργοδότες-αυτοαπασχολούµενοι, στο ίδιο πλαίσιο, είναι αναγκαίο να εξοικειωθούν µε τις νέες τεχνολογίες. Παρ όλα αυτά, το εµπόριο για τους ίδιους είναι ξεχωριστή υπόθεση. Υπάρχει η άποψη, ότι το εµπόριο είναι «τέχνη», που οι ίδιοι την κατέχουν και δεν έχει σχέση µε µεθόδους βελτίωσης. Είναι προνόµιο για όποιον την κατέχει, και το όπλο του για να παραµείνει 27

στην αγορά εργασίας. Η κουλτούρα του εµπόρου, ειδικότερα ηλικίας 55-64, όπου έχει πλέον και την απαραίτητη εµπειρία, αποτελεί ιδιαίτερο θέµα. Χωροταξικά ζητήµατα. Τα προβλήµατα που αφορούν θέµατα εργονοµικής διευθέτησης, αναφέρονται κυρίως σε προβλήµατα των µισθωτών του εµπορίου. Σε συνδυασµό µε το βεβαρυµµένο ωράριο, πρέπει να προβλεφθούν συγκεκριµένα µέτρα ώστε να µην επιβαρύνουν συγκεκριµένα προβλήµατα υγείας του εργαζοµένου. Τα ερωτήµατα που τέθηκαν στα µέλη του δείγµατος µπορούν να χωριστούν σε οµάδες και να κατηγοριοποιηθούν σε άξονες. Με τον τρόπο αυτό πρόκειται να αξιολογηθούν τα αποτελέσµατα της έρευνας και να συνδυαστούν οι ερωτήσεις ώστε να συναχθούν συµπεράσµατα. Άξονας 1: ηµογραφικά και Κοινωνικά στοιχεία. 1) Φύλο 2) Ηλικία: για την κατάταξη του ερωτώµενου στις δύο υποοµάδες. 3) Μορφωτικό επίπεδο 4) Θέση στην επιχείρηση 5) Χρόνος εργασίας Άξονας 2: Στοιχεία που αφορούν τους τρεις άξονες προβληµάτων. 1) Επιµόρφωση 2) Συνθήκες εργασίας 3) Χωροταξικά ζητήµατα Άξονας 3: Χαρακτηριστικά προδιάθεσης των ερωτώµενων στο θέµα της συνταξιοδότησης. 1) ιάθεση συνταξιοδότησης 2) Αξιοποίηση εργασιακής πείρας 28

Το ερωτηµατολόγιο παρατίθεται αναλυτικά στο παράρτηµα ΙΙ Β3. Ειδικά προβλήµατα. 1) Με βάση τα στοιχεία που παρατίθενται στο παράρτηµα ΙΙ, παρατηρούνται τα εξής: Στην κατηγορία ηλικίας 55-59, αυτοί που εργάζονται µε µισθωτή απασχόληση καταλαµβάνουν µόνο το 20,00% και ακόµα πιο εντυπωσιακό είναι το ποσοστό των γυναικών της ίδιας ηλικίας µε µισθωτή απασχόληση στο σύνολο των απασχολουµένων που αγγίζει µόλις το 5,0%. Μεγαλύτερη µείωση των µισθωτών παρουσιάζεται στην οµάδα ηλικίας 60-64 όπου το ποσοστό των µισθωτών συνολικά είναι 4,0% και των γυναικών 0,4%. Αυτό ουσιαστικά µας δείχνει ότι το µεγαλύτερο ποσοστό των απασχολουµένων στο εµπόριο ηλικίας 55-64 ανήκουν στην κατηγορία αυτοαπασχολουµένων-εργοδοτών-βοηθών. Αν αντιπαραβάλουµε στα παραπάνω ποσοστά, το γεγονός ότι στην οµάδα ηλικίας 15-64 το ποσοστό των µισθωτών είναι 40,00% στο σύνολο της συνολικής απασχόλησης, ουσιαστικά καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι οι οµάδες της ηλικίας στόχου παίζουν κρίσιµο ρόλο στην κατανοµή της απασχόλησης και έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Με στόχο την αντιπροσωπευτικότητα του δείγµατος, επιλέχθηκε η ανάλογη αντιπροσώπευση, των µισθωτών, στο δείγµα µε βάση τον πραγµατικό τους πληθυσµό. 2) Σήµερα οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν σχεδόν τα δύο τρίτα του πληθυσµού άνω των 65 ετών. Η παραδοσιακά χαµηλή συµµετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, η ύπαρξη συστηµάτων κοινωνικής προστασίας που στηρίζονται στο πρότυπο του άνδρα προστάτη της οικογένειας, καθώς και οι διαφορές µακροβιότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών είχαν ως συνέπεια να είναι, σε σηµαντικό βαθµό, ανεπαρκείς οι συντάξεις που καταβάλλονται σε πολλές ηλικιωµένες γυναίκες. Η συµµετοχή τους είναι αρκετά χαµηλή, ενώ στις περιπτώσεις που παρατηρείται αύξηση στο ποσοστό των αυτοαπασχολούµενων-εργοδοτών γυναικών, η αύξηση αυτή σχετίζεται µε την προσπάθεια ενίσχυσης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας µέσω 29

προγραµµάτων. Για το λόγο αυτό κρίθηκε αναγκαία η διερεύνηση της µεταβλητής του φύλου όσον αφορά τους ηλικιωµένους στο τοµέα του εµπορίου. 30

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΟΜΑ ΑΣ ΣΤΟΧΟΥ: ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (55-65) 102 ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ ΚΑΙ 32 ΜΙΣΘΩΤΟΙ Α. ηµογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά ΣΥΝΟΛΟ ΟΜΑ ΑΣ ΣΤΟΧΟΥ (Ο.Σ) Εργοδότες/ Αυτοαπασχολούµενοι 76,1% Μισθωτοί 23,9% Σύνολο 100,0% ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ / ΦΥΛΟ Άνδρας 75.5% Γυναίκες 24,5% Σύνολο 100,0% ΜΙΣΘΩΤΟΙ /ΦΥΛΟ Άνδρας 66% Γυναίκες 34% Σύνολο 100% 31

ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Ηλικία 55-59 60-65 Εργοδότες 51% 25% Μισθωτοί 14% 10% Σύνολο 65% 35% ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ηλικία Σύνολο 55-59 60-65 Άνδρες 48% 27% 75% Γυναίκες 19% 6% 25% Σύνολο 67% 33% 100% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ηλικία Σύνολο 55-59 60-65 Άνδρες 43% 22% 65% Γυναίκες 17% 18% 35% Σύνολο 60% 40% 100% 32

Β. Κεντρικό Ερωτηµατολόγιο 1. Πόσα χρόνια εργάζεστε; ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Έτη έως -15 15-25 26-35 36-50 Όλα τα χρόνια Εργοδότες/ 4% 20% 20% 11% 45% Αυτοαπασ χολούµε νοι Μισθωτοί 3% 16% 69% 12% -- Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ποσοστό (45%) οι εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι απαντούν ότι εργάζονται «όλα τα χρόνια της ζωής τους.» Προφανώς αυτό το στοιχείο αποτυπώνει την ιδιαιτερότητα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων στο τοµέα του εµπορίου. Τις περισσότερες των περιπτώσεων φαίνεται ότι οι εργοδότες αυταπασχολούµενοι είτε έχουν αρχίσει ως µισθωτοί και στη συνέχεια απέκτησαν δική τους επιχείρηση, είτε παρέλαβαν την οικογενειακή επιχείρηση. Η οµάδα των µισθωτών απαντούν στην πλειοψηφία τους ότι εργάζονται και αυτοί για µεγάλο χρονικό διάστηµα (26-35 χρόνια), στον υποκλάδο. 2.Εργάζεστε στην ίδια επιχείρηση; ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Ναι Όχι Εργοδότες/Αυτοαπασχολούµενοι 87% 13% Μισθωτοί 28% 72% Οι απαντήσεις στην ερώτηση 2 φαίνεται ότι συµπληρώνουν τον παραπάνω συλλογισµό. Η οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων λόγω της θέσης τους δεν παρουσιάζουν κινητικότητα. ηλαδή παραµένουν στην ίδια (τη δική τους) επιχείρηση. Σε αντίθεση, οι µισθωτοί σε απόλυτη πλειοψηφία παρουσιάζουν κινητικότητα, όχι αλλαγής επαγγέλµατος αλλά αλλαγής επιχείρησης. 33

ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ/ΦΥΛΟ Ναι Όχι Άνδρες 65% 11% Γυναίκες 22,5% 2% Σύνολο 87% 13% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 19% 47% Γυναίκες 9% 25% Σύνολο 28% 72% Το συµπέρασµα περί κινητικότητας σε επίπεδο επιχείρησης φαίνεται ότι δεν επηρεάζεται από τον παράγοντα «φύλο». Άνδρες και γυναίκες ακολουθούν την ίδια ακριβώς τάση. Αν, όχι σε πόσες επιχειρήσεις έχετε εργαστεί; ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) 1-3 3-6 Εργοδότες/ 92% 8% Αυτοαπασχο λούµενοι Μισθωτοί 35% 65% ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ 1-3 3-6 Άνδρες 77% 8% Γυναίκες 15% 0 Σύνολο 92% 8% 34

ΜΙΣΘΩΤΟΙ 1-3 3-6 Άνδρες 30% 35% Γυναίκες 5% 30% Σύνολο 35% 65% Όσον αφορά την «ένταση» 3 της κινητικότητας στην οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων φαίνεται να είναι πολύ χαµηλότερη από ότι στους µισθωτούς. Άρα λοιπόν, οι εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι φαίνεται στην πλειοψηφία τους να µην έχουν εργαστεί σε διαφορετικές επιχειρήσεις αλλά και όσοι έχουν αλλάξει επιχείρηση δεν έχουν εργαστεί σε πάνω από τρεις διαφορετικές. Ακριβώς αντίθετα είναι τα συµπεράσµατα που προκύπτουν για τους µισθωτούς. Οι µισθωτοί παρουσιάζουν κινητικότητα και µάλιστα πολύ υψηλή, αφού το 65% έχει εργαστεί σε 3-6 διαφορετικές επιχειρήσεις. 2. Σε ποια θέση εργάζεστε: ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ιοίκηση Πωλητής Γραµµατέας Άνδρες 9% 45% --- Γυναίκες 18% 18% 9% Σύνολο 27% 64% 9% 3 Με τον όρο «ένταση» εννοούµε τη συχνότητα αλλαγής επιχείρησης. 35

ΜΙΣΘΩΤΟΙ ιοίκηση Πωλητής Γραµµατέας Ταµίας Άνδρες 3% 50% --- 13% Γυναίκες 3% 22% 3% 6% Σύνολο 6% 72% 3% 18% Με βάση τον παραπάνω πίνακα συµπεραίνουµε ότι το 72% των µισθωτών στην επιχείρηση έχει τη θέση του πωλητή. Το συµπέρασµα συνάδει µε το γεγονός ότι η πλεοψηφία της κατηγορίας (55-64) ανήκει στο λιανικό εµπόριο. Το συµπέρασµα αυτό φαίνεται χρήσιµο στη στόχευση της έρευνας η οποία έχει στόχο την ανίχνευση των προβληµάτων της απασχολούµενης ηλικιακής οµάδας 55-64. Τα προβλήµατα αυτά έχουν άµεση συσχέτιση µε τη θέση στο επάγγελµα. 4.Κατέχετε την ίδια θέση σε όλη την επαγγελµατική σας ζωή: ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Σύνολο Άνδρες 27% 18% 45% Γυναίκες 45% 9% 54% Σύνολο 73% 27% 100% Όπως φαίνεται στην οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων εκτός από µειωµένη κινητικότητα παρατηρείται και σχετική σταθερότητα στη θέση στην επιχείρηση. Το 73% κατέχει την ίδια θέση στην επαγγελµατική του ζωή. 36

ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Σύνολο Άνδρες 22% 43% 65% Γυναίκες 10% 25% 35% Σύνολο 32% 68% 32 Σε αντίθεση µε την εικόνα των εργοδοτών αυτοαπασχολούµενων οι µισθωτοί παρουσιάζουν υψηλή κινητικότητα τόσο στην αλλαγή επιχείρησης όσο και στη θέση στο επάγγελµα. Συγκεκριµένα, µόνο το 32% κατέχει την ίδια θέση στην επαγγελµατική του ζωή. Οι µισθωτοί επειδή απασχολούνται σε διαφορετικές επιχειρήσεις, ξεκινούν από χαµηλότερες θέσεις και έχουν τη δυνατότητα επαγγελµατικής ανέλιξης. 5. Πόσες ώρες εργάζεστε καθηµερινά; ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Ώρες 4-8 8 8-άνω Εργοδότες/ 3% 22,5% 74,5% Αυτοαπασχολούµενοι Μισθωτοί 24% 46% 30% Όπως ήταν αναµενόµενο η οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων εργάζεται στην πλειοψηφία της πάνω από 8 ώρες. Οι µισθωτοί στην πλειοψηφία τους ακολουθούν το οχτάωρο. Στη διάρκεια των συνεντεύξεων εντύπωση προκάλεσαν τα σχόλια των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων στο συγκεκριµένο ερώτηµα. Θεωρούν αναγκαίο και φυσιολογικό επακόλουθο της εργασίας τους το διευρυµένο ωράριο που συνήθως ξεπερνά κατά πολύ και τις 10 ώρες. Ενώ αναγνωρίζουν την πρακτική δυσκολία, δηλώνουν ότι ήταν επιλογή τους, αποκαλώντας τους εαυτούς τους ελεύθερους επιχειρηµατίες. Τα παραπάνω σχόλια είναι ενδεικτικά της κουλτούρας του εµπόρου που προκειµένου να αυξήσει της ανταγωνιστικότητα της επιχείρησης του δε υπολογίζει την σωµατική και ψυχική του κούραση. Η παραπάνω διαπίστωση θα επαληθευθεί και στις απαντήσεις που δόθηκαν στα ερωτήµατα του Άξονα 2. 37

ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ώρες 4-8 8 8-άνω Άνδρες 2% 16% 58% Γυναίκες 1% 7% 17% Σύνολο 3% 22,5% 74,5% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ώρες 4-8 8 8-άνω Άνδρες 20% 17% 17% Γυναίκες 4% 29% 13% Σύνολο 24% 46% 30% 6. Είστε απόφοιτος ποιας εκπαίδευσης : ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Εργοδότες Μισθωτοί Αυτοαπασχολούµενοι Πρωτοβάθµιας 15% 28% ευτεροβάθµιας 60% 34% Τριτοβάθµιας 20% 22% Τίποτα από τα 6% 16% παραπάνω Σύνολο 100% 100% Όπως προκύπτει το µορφωτικό επίπεδο των απασχολουµένων στο εµπόριο είναι αρκετά υψηλό. Σε ποσοστό 20% είναι απόφοιτοι τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Πρωτοβάθµιας 8% 7% 15% ευτεροβάθµιας 47% 13% 60% 38

Τριτοβάθµιας 18% 2% 19% Τίποτα από τα 3% 3% 6% παραπάνω Σύνολο 100% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Πρωτοβάθµιας 19% 9% 28% ευτεροβάθµιας 19% 15% 34% Τριτοβάθµιας 19% 3% 22% Τίποτα από τα 9% 7% 16% παραπάνω Σύνολο 65% 35% 100% Το επίπεδο εκπαίδευσης των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων κατά 60% είναι δευτεροβάθµια ενώ στους µισθωτούς παρουσιάζεται µια σχεδόν ίση κατανοµή µεταξύ των τριών βαθµιδών. 7. Ποιος ο βαθµός εξοικείωσής σας µε τις νέες τεχνολογίες; A. Χρησιµοποιείται Υ/Η; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Σύνολο Άνδρες 55% 20% 75% Γυναίκες 13% 12% 25% Σύνολο 68% 32% 100% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Σύνολο Άνδρες 40% 25% 65% Γυναίκες 16% 19% 35% Σύνολο 56% 44% 100% 39

B. Επικοινωνείτε µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 38% 37% Γυναίκες 13% 12% Σύνολο 51% 49% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 31% 34% Γυναίκες 13% 22% Σύνολο 44% 56% Ο βαθµός εξοικείωσης µε τις νέες µε τις νέες τεχνολογίες ( χρησιµοποιώντας ως µέτρο δύο µεταβλητές, τη χρήση Η/Υ και την επικοινωνία µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου), παρουσιάζεται στην οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων πιο αυξηµένη. Παρ όλα αυτά η εξοικείωση µε τις νέες τεχνολογίες περιορίζεται στη χρήση του Η/Υ, αφού όσον αφορά την επικοινωνία µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου το ποσοστό αυτών που απαντούν θετικά παρουσιάζει πτώση. Οι µισθωτοί αν και απαντούν θετικά κατά χαµηλότερο ποσοστό, δείχνουν εξοικειωµένοι µε τις νέες τεχνολογίες κατά 56% για το πρώτο σκέλος της ερώτησης και κατά 44% για το δεύτερο. 8.Τα τελευταία χρόνια έχετε λάβει µέρος σε σεµινάρια ή προγράµµατα κατάρτισης; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 25% 50% Γυναίκες 6% 19% Σύνολο 31% 67% 40

ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 34% 31% Γυναίκες 26% 9% Σύνολο 60% 40% Όσον αφορά τη συµµετοχή των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων σε σεµινάρια η προγράµµατα κατάρτισης είναι αρκετά χαµηλά, φτάνοντας µόλις το 31%. Είναι χαρακτηριστικά τα σχόλια των συνεντευξιαζοµένων στην αντίστοιχη ερώτηση, οι οποίοι δείχνουν αδιαφορία για τέτοιου είδους δραστηριότητες, δηλώνοντας ότι η «τέχνη του εµπορίου δε µαθαίνεται και ότι η εµπειρία τους είναι πολυτιµότερη.» Οι µισθωτοί παρουσιάζονται πιο δραστήριοι στα θέµατα κατάρτισης, αφού το 60% των µισθωτών έχει συµµετάσχει σε τέτοιου είδους προγράµµατα. 9. θα σας ενδιέφερε να λάβετε µέρος σε σεµινάρια ή προγράµµατα κατάρτισης στο µέλλον; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 25% 50% Γυναίκες 10% 15% Σύνολο 35% 65% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 50% 15% Γυναίκες 25% 10% Σύνολο 75% 25% 41

Είναι χαρακτηριστικό ότι, και η διάθεση των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων για τέτοιες δραστηριότητες δε διαφοροποιείται σε σχέση µε την προηγούµενη ερώτηση. Αντίθετα τα ποσοστά είναι σχεδόν ίδια, µε το 65% των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων να δηλώνει ότι δεν ενδιαφέρεται για τέτοια προγράµµατα. Οι µισθωτοί παρουσιάζουν σηµαντική αύξηση στη διάθεση τους για συµµετοχή, γεγονός που αποδεικνύει την ενεργό δράση τους στον επαγγελµατικό τους χώρο. Αν ναι, θεωρείται εύκολη η πρόσβασή σας σε αυτά; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Σεµινάρια Ναι Όχι Άνδρες 55,5% 17% Γυναίκες 22% 5% Σύνολο 78% 22% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Σεµινάρια Ναι Όχι Άνδρες 54% 13% Γυναίκες 29% 4% Σύνολο 83% 17% Αν όχι,γιατί; Είναι Λόγω Κακή Λόγω Πλησίον εν εν Σύνολο καταρτισµέ ηλικίας σχέση Χρόνου σύνταξης Έχει γνωρίζ νος µε ω τεχνολογίες εµπιστοσύν η Άνδρες 6% 7,5% 1,5% 9% 11% 3% 44% 77% Γυναίκε 6% 9% 1 1,5% 4,5% 0 0 22% ς Σύνολο 12% 17% 3% 11% 11% 3% 44% 100% 42

10.Έxει προβεί η επιχείρησή σας, ή η επιχείρηση που εργάζεστε σε κάποιου τύπου εκσυγχρονισµό; ΣΥΝΟΛΟ (Ο.Σ) Ναι Όχι Εργοδότες 50% 50% Μισθωτοί 65% 35% ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 38% 37% Γυναίκες 12% 13% Σύνολο 50% 50% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 40% 25% Γυναίκες 25% 10% Σύνολο 65% 35% Όπως προκύπτει, µία στις δύο επιχειρήσεις έχουν προβεί σε εκσυγχρονισµό. Αυτή η διαπίστωση είναι αρκετά ενθαρρυντική για τον επιχειρηµατικό κόσµο και αναδεικνύει τη διάθεση των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου της ηλικιακής κατηγορίας 55-64. 43

11. θεωρείτε ότι θα σας διευκόλυναν κάποιες βελτιώσεις που αφορούν τις συνθήκες εργασίας σας: Όπως, Ώρες εργασίας; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 41% 34% Γυναίκες 14% 11% Σύνολο 55% 45% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 56% 9% Γυναίκες 31,5% 3,5% Σύνολο 87,5% 12,5% Το 45% των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων υποστηρίζει ότι οποιεσδήποτε τύπου µεταρρυθµίσεις δε θα βελτίωναν τις συνθήκες εργασίας τους, ποσοστό αρκετά υψηλό αν ληφθεί υπόψη το ακαθόριστο ωράριο των εργοδοτών αυτοαπασχολουµένων και τη σωµατική κόπωση λόγω της ηλικίας τους. Από την άλλη πλευρά οι µισθωτοί κατά 87,5% θα ήθελαν µεταρρυθµίσεις στο ωράριο παρόλο που εργάζονται κατά κύριο λόγο (το 46%) οχτώ ώρες. Χωροταξικά ζητήµατα; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Χωροταξικά Ναι Όχι ζητήµατα Άνδρες 0 54,5% 44

Γυναίκες 0 45,5% Σύνολο 0 100% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Χωροταξικά Ναι Όχι ζητήµατα Άνδρες 53% 13% Γυναίκες 34% 0 Σύνολο 87% 13% Όσον αφορά βελτιώσεις σε χωροταξικά ζητήµατα όλοι οι εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι θεωρούν ότι δε θα βοηθούσε στην εργασία τους. Το ποσοστό αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνει µια αρχική µας υπόθεση που είναι η εξής. Οι έµποροι έχουν τη δυνατότητα να κάνουν οι ίδιοι τις απαραίτητες µεταρρυθµίσεις µε στόχο τη διευκόλυνση στην εργασία τους. Ενώ οι µισθωτοί που συντριπτική απαντούν ότι θα ήθελαν βελτιώσεις σε χωροταξικά ζητήµατα, εξαρτώνται από τις ενέργειες του εργοδότη τους. Επιδοτήσεις-Φοροαπαλλαγές; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι εν γνωρίζω Άνδρες 48% 25% 2% Γυναίκες 10% 11% 4% Σύνολο 58% 36% 6% 12. Επιθυµείτε να βγείτε στην σύνταξη; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 43% 32% Γυναίκες 12% 13% Σύνολο 55% 45% 45

ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι Άνδρες 40% 25% Γυναίκες 20% 15% Σύνολο 60% 40% Αρκετά διχασµένοι εµφανίζονται οι ερωτώµενοι όσον αφορά την επιθυµία τους για συνταξιοδότηση. Οι εργοδότες-αυτοαπασχολούµενοι δηλώνουν άρνηση σε ποσοστό 45% αποτέλεσµα που επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι ο έµπορος είναι στενά δεµένος µε την επιχείρηση του. Βεβαίως όπως προέκυψε από τα ευρήµατα των βιωµατικών συνεντεύξεων το γεγονός ότι ορισµένοι επιθυµούν να συνταξιοδοτηθούν δεν συνεπάγεται ότι επιθυµούν να αποχωρήσουν και από την ενεργό επιχειρηµατική δράση. Τουναντίον επιθυµούν να συνεχίσουν να εργάζονται έχοντας όµως διασφαλίσει τη «σύνταξή τους». Η προοπτική συνταξιοδότησης που αντιµετωπίζουν οι µισθωτοί είναι εντονότερη από εκείνη των αυτοαπασχολουµένων και ανέρχεται σε ποσοστό 60%. Αν όχι, γιατί; ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ανάγκη συµµετοχής σε δηµιουργική δράση Λόγω ηλικίας εν έχει συµπληρώσει ένσηµα Άνδρες 37% 17% 17% Γυναίκες 15% 13% 0 Σύνολο 52% 30% 17% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ανάγκη συµµετοχής σε δηµιουργική δράση Λόγω ηλικίας εν έχει συµπληρώσει ένσηµα ΛΟΓΩ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΧΡΗΜΑΤΩΝ Άνδρες 15% 39% - 7,5% 46

Γυναίκες 15% 16% 7,5% Σύνολο 30% 55% 7,5% 7,5% Προσπαθώντας να διερευνηθούν οι λόγοι της άρνησης των ερωτώµενων για τη συνταξιοδότηση τους, τα ποσοστά αποτυπώνουν µια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κατάσταση. Οι εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι σε ποσοστό 52% δε θέλουν να αποχωρήσουν από την αγορά εργασίας διότι θεωρούν ότι έχουν ανάγκη για δηµιουργία και δηµιουργική συµµετοχή, ενώ το 30% θεωρούν τον εαυτό τους «µικρό» ηλικιακά για να αποχωρήσουν από την αγορά εργασίας. 13.Πιστεύεται,ότι η σύνταξή σας θα καλύπτει τις βασικές σας ανάγκες; ΣΥΝΟΛΙΚΑ (Ο.Σ) Ναι Όχι εν ξέρω Εργοδότες 32% 64% 4% Μισθωτοί 31% 65% 4% ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ// ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Ναι Όχι εν ξέρω Άνδρες 26% 45% 4% Γυναίκες 6% 18% 0 Σύνολο 32% 64% 4% ΜΙΣΘΩΤΟΙ Ναι Όχι εν ξέρω Άνδρες 22% 40% 4% Γυναίκες 9% 25% -- Σύνολο 31% 65% 4% 47