ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΥΤΕΡΑ 28 ΜΑ ΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια (Β3, 1-2/Β6, 1-4) Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ ἀχθόμενος ἀκόλαστος, καί ὁ μὲν ὑπομένων τὰ δεινὰ καὶ χαίρων ἢ μὴ λυπούμενός γε ἀνδρεῖος, ὁ δὲ λυπούμενος δειλός. Περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα. Διὸ δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὡς ὁ Πλάτων φησίν, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν. Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις, ἀλλὰ καὶ ποία τις. Ῥητέον οὖν ὅτι πᾶσα ἀρετή, οὗ ἂν ᾖ ἀρετή, αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν, οἷον ἡ τοῦ ὀφθαλμοῦ ἀρετὴ τόν τε ὀφθαλμὸν σπουδαῖον ποιεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ τῇ γὰρ τοῦ ὀφθαλμοῦ ἀρετῇ εὖ ὁρῶμεν. Ὁμοίως ἡ τοῦ ἵππου ἀρετὴ ἵππον τε σπουδαῖον ποιεῖ καὶ ἀγαθὸν δραμεῖν καὶ ἐνεγκεῖν τὸν ἐπιβάτην καὶ μεῖναι τοὺς πολεμίους. Εἰ δὴ τοῦτ ἐπὶ πάντων οὕτως ἔχει, καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἀρετὴ εἴη ἂν ἡ ἕξις ἀφ ἧς ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται καὶ ἀφ ἧς εὖ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει. Πῶς δὲ τοῦτ ἔσται,... ὧδ ἔσται φανερόν, ἐὰν θεωρήσωμεν ποία τίς ἐστιν ἡ φύσις αὐτῆς. Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Περὶ ἡδονὰς γὰρ... τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει.» (Μονάδες 10) B. Να απαντήσετε στις ακόλουθες ερωτήσεις: Β1. Ποια είναι η σχέση ηθικής αρετής και ηδονής-λύπης και πώς την εξηγεί ο Αριστοτέλης στο κείμενο που σας δίνεται; (Μονάδες 15) Β2. Ἕξις, ἀρετή, ἔργον: α) να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των όρων (μονάδες 9) και β) να εξηγήσετε τη μεταξύ τους σχέση με βάση το κείμενο που σας δίνεται (μονάδες 6). (Μονάδες 15) Β3. Ποια ήταν η σχέση του Αριστοτέλη με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία και πώς αυτή εξηγείται; (Μονάδες 10) Β4. Να βρείτε στο παραπάνω διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής:
σχεδόν, αχάριστος, ασήμαντος, ενδεής, πρόφαση, διαμονή, άρτιος, τελεσίδικος, δημαγωγός, καταδρομικό. (Μονάδες 10) Γ. Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ἱστοριῶν VII, 61 Ἄνδρες στρατιῶται Ἀθηναίων τε καὶ τῶν ἄλλων ξυμμάχων, ὁ μὲν ἀγὼν ὁ μέλλων ὁμοίως κοινὸς ἅπασιν ἔσται περί τε σωτηρίας καὶ πατρίδος ἑκάστοις οὐχ ἧσσον ἢ τοῖς πολεμίοις ἢν γὰρ κρατήσωμεν νῦν ταῖς ναυσίν, ἔστι τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. ἀθυμεῖν δὲ οὐ χρὴ οὐδὲ πάσχειν ὅπερ οἱ ἀπειρότατοι τῶν ἀνθρώπων, οἳ τοῖς πρώτοις ἀγῶσι σφαλέντες ἔπειτα διὰ παντὸς τὴν ἐλπίδα τοῦ φόβου ὁμοίαν ταῖς ξυμφοραῖς ἔχουσιν. ἀλλ ὅσοι τε Ἀθηναίων πάρεστε, πολλῶν ἤδη πολέμων ἔμπειροι ὄντες, καὶ ὅσοι τῶν ξυμμάχων, ξυστρατευόμενοι αἰεί, μνήσθητε τῶν ἐν τοῖς πολέμοις παραλόγων. Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου. (Μονάδες 20) Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ἀγὼν : την αιτιατική πληθυντικού ναυσίν : την κλητική ενικού ὅπερ : τη δοτική πληθυντικού στο θηλυκό γένος πρώτοις : τον ίδιο τύπο στον συγκριτικό βαθμό σφαλέντες : τη δοτική πληθυντικού στο ίδιο γένος κρατήσωμεν : το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του ενεστώτα στην ίδια φωνή ἐπιδεῖν : το απαρέμφατο του ενεστώτα στην ίδια φωνή πάσχειν : το γ ενικό πρόσωπο της οριστικής του μέλλοντα ἔχουσιν : το α ενικό πρόσωπο της ευκτικής του αορίστου β στην ίδια φωνή μνήσθητε : το γ πληθυντικό πρόσωπο της οριστικής του ίδιου χρόνου. (Μονάδες 10) Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων: στρατιῶται, τῳ, ἀθυμεῖν, τῶν ἀνθρώπων, ταῖς ξυμφοραῖς, τῶν παραλόγων. (μονάδες 6) Γ3β. «ἢν κρατήσωμεν ταῖς ναυσίν, ἔστι τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν»: να μεταφέρετε το παραπάνω χωρίο στον πλάγιο λόγο (και με τους δύο τρόπους) εξαρτώντας το από τη φράση «Ὁ Νικίας εἶπεν» (μονάδες 4). (Μονάδες 10)
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Γιατί η ηθική αρετή έχει σχέση με τις ηδονές και τις λύπες. Διότι εξαιτίας της ηδονής κάνουμε τα μικρής αξίας πράγματα, εξαιτίας της λύπης όμως α- πέχουμε από τα ωραία πράγματα. Γι αυτό πρέπει άμεσως από την νεανική ηλικία, όπως λέει ο Πλάτωνας, να έχουμε οδηγηθεί (πάρει εκείνη την αγωγή) ώστε να χαιρόμαστε και να λυπόμαστε για τα πράγματα που πρέπει πραγματικά αυτή είναι η σωστή παιδεία. Δεν πρέπει μόνο να πούμε γενικά ότι η αρετή είναι συνήθεια, αλλά πρέπει να πούμε ποιας ακριβώς ποιότητας έξη. Πρέπει να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος κι αν είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή κατάστασή του και το βοηθεί να εκτελέσει με τον σωστό τρόπο το έργο του. Για παράδειγμα, η αρετή του ματιού κάνει και το ί- διο το μάτι και το έργο του έξοχο αφού με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Με όμοιο τρόπο και η αρετή του αλόγου κάνει και το ίδιο το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέχει και να φέρει τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Εάν αυτό είναι έτσι σ όλα τα πράγματα, τότε και η αρετή του ανθρώπου μπορεί να είναι η συνήθεια μέσω της οποίας ο άνθρωπος γίνεται καλός και μέσω της οποίας θα εκτελεί καλά το δικό του έργο. Β1. Ο Αριστοτέλης στο απόσπασμα αυτό των Ηθικών Νικομαχείων, προκειμένου να δείξει ότι το κριτήριο των έξεων είναι το συναίσθημα της ηδονής ή της λύπης που ακολουθεί τις πράξεις μας (Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγιγνομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις), προβαίνει στη χρήση παραδειγμάτων από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων (γεγονός που επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για εμπειρικό φιλόσοφο). Πιο συγκεκριμένα αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές και χαίρεται γι αυτό είναι σώφρων ενώ αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά δυσανασχετεί, ακόλαστος. Αναλογικά κι αυτός που υπομένει τις συμφορές και χαίρεται ή τουλάχιστον δεν λυπάται ανδρείος, ενώ ο άλλος δειλός (ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν ὁ δὲ λυπούμενος δειλός). Μέσα από τα παραδείγματα αυτά επομένως καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή έχει άμεση σχέση με τα συναισθήματα του ανθρώπου «Περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή». Επειδή όμως εξαιτίας της ηδονής οδηγούμαστε σε φαύλες πράξεις, ενώ εξαιτίας της λύπης απέχουμε από τα ωραία καλά πράγματα, γι αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Αριστοτέλης θεωρεί σκόπιμο να αναφερθεί στο ρόλο της ορθής παιδείας. Ορθή παιδεία λέει ο Αριστοτέλης (προσυπογράφοντας σε άποψη του Πλάτωνα) είναι αυτή που μας μαθαίνει από την εξαιρετικά δεκτική νεαρή ηλικία, με τι πρέπει να χαιρόμαστε και με τι πρέπει να λυπούμαστε. Με άλλα λόγια η ορθή παιδεία διαμορφώνει συναισθηματικά κριτήρια (Διὸ δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὡς ὁ Πλάτων φησίν, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν).
Β2. α) Έξις: Ο όρος κατ αρχάς προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα έχω και, ως εκ τούτου, η αρχική του σημασία σχετίζεται με οτιδήποτε βρίσκεται στην κατοχή ενός ανθρώπου. Εν συνεχεία ο όρος σχετίζεται με όλες τις συνήθειες του ανθρώπου, καλές και κακές (πράγμα που σημαίνει ότι δεν συμπίπτει σημασιολογικά με την νεοελληνική χρήση του όρου, η οποία παραπέμπει κατά κύριο λόγο σε αρνητικής φύσεως συνήθειες). Πιο συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά στον Αριστοτέλη, ο όρος υποδηλώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ενός ανθρώπου, στοιχεία τα οποία, κατά τον Αριστοτέλη, διαμορφώνονται μέσα από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Είναι φανερή επομένως στην περίπτωση αυτή η τελεολογική προσέγγιση του όρου. Επίσης, οι έξεις, κατά τον Αριστοτέλη, αποτελούν το προσεχές γένος της αρετής, την ευρύτερη δηλαδή έννοια στην οποία υπάγεται η αρετή (Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις ), πράγμα που σημαίνει ότι αυτό που απομένει στο φιλόσοφο είναι να διευκρινίσει πια την ειδοποιό διαφορά της αρετής από όλες τις υπόλοιπες έξεις (ἀλλὰ καὶ ποία τις). Αρετή: Ο όρος αρετή κατ αρχάς (αφού βέβαια στην πρώτη ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων έχει γίνει διάκριση των ειδών της σε διανοητικές και ηθικές) παραπέμπει στις ηθικές αρετές (π.χ: ανδρεία, σωφροσύνη, δικαιοσύνη), οι οποίες σχετίζονται με τα συναισθήματα, βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με το επιθυμητικόν μέρος της ψυχής και γενικά, κατά τον Αριστοτέλη, αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την ευδαιμονία του ανθρώπου. Ωστόσο στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο όρος αρετή αποκτά μία ευρύτερη σημασία, καθώς δεν αναφέρεται μόνο στην περίπτωση του ανθρώπου αλλά σε όλα τα όντα (πᾶσα ἀρετή, οὗ ἂν ᾖ ἀρετή), είτε αυτά είναι άψυχα (π.χ: οφθαλμός), είτε είναι ζώα (π.χ: ο ίππος). Καθίσταται δηλαδή προφανές ότι στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο όρος αρετή αναφέρεται όχι αποκλειστικά στην ηθική αρετή του ανθρώπου αλλά στην ικανότητα που κάθε ον διαθέτει και εξαιτίας της οποίας μπορεί να οδηγηθεί στην επιτέλεση κάποιου έργου. Έργον: Το έργο, η πράξη που κάθε ον μπορεί να επιτελέσει και η οποία παρουσιάζεται από τον Αριστοτέλη ως αποτέλεσμα της αρετής ικανότητας που αυτό διαθέτει. β) Η σχέση των τριών αυτών εννοιών είναι απολύτως διαλεκτική, καμία δηλαδή από τις τρεις δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από την άλλη. Πιο συγκεκριμένα: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η δεδομένη αρετή ικανότητα που κάθε ον διαθέτει το οδηγεί αφενός στο τέλος του, δηλαδή στο σκοπό του, στον προορισμό του (αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ) και αφετέρου το κάνει να πραγματοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το οποιοδήποτε έργο του (καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν). Η σκέψη αυτή θα μπορούσε να λεχθεί και αντίστροφα. Δηλαδή: Κάθε ον φθάνει στο τέλος του από τη στιγμή που επιτελεί κάποιο έργο και επιτελεί το έργο του, επειδή ακριβώς εκ φύσεως έχει μία δεδομένη αρετή ικανότητα (Ῥη-
τέον οὖν ὅτι πᾶσα ἀρετή, οὗ ἂν ᾖ ἀρετή, αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν ) Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης, προκειμένου να δυναμώσει αυτήν του την άποψη, προχωρεί στη χρήση συγκεκριμένων εμπειρικών παραδειγμάτων. Έτσι λοιπόν αναφέρεται κατ αρχάς στην αρετή του οφθαλμού, η οποία κάνει τον οφθαλμό σπουδαίο και τον οδηγεί στο έργο του, δηλαδή στην όραση. Κατά δεύτερον αναφέρεται στην αρετή του ίππου, η οποία, κατ αντίστοιχο τρόπο, κάνει τον ίππο σπουδαίο και τον οδηγεί επίσης σε κάποια από τα έργα του (δραμεῖν καὶ ἐνεγκεῖν τὸν ἐ- πιβάτην καὶ μεῖναι τοὺς πολεμίους). Τέλος, με τη χρήση ενός υποθετικού συλλογισμού, τονίζει ότι, κατ αντιστοιχία προς αυτό που συμβαίνει με τον οφθαλμό και τον ίππο, και στην περίπτωση του ανθρώπου η αρετή μπορεί να είναι (εἴη ἂν) η έξη εκείνη με την οποία ο άνθρωπος θα φθάσει στο τέλος του, θα γίνει δηλαδή αγαθός, και θα επιτελέσει σωστά το οποιοδήποτε έργο του (ἀφ ἧς ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται καὶ ἀφ ἧς εὖ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει). Β3. Σχολικό βιβλίο, σελ. 141: «Είκοσι χρόνια αν είναι να σωθεί η αλήθεια;» Β4. σχεδόν : ἀπεχόμενος, ἀπεχόμεθα, ἔχον, ἔχει ἀχάριστος : χαίρων ἀσήμαντος : σημεῑον ἐνδεής : δεῑ πρόφαση : φησίν διαμονή : ὑπομένων άρτιος : ἀρετή τελεσίδικος : ἀποτελεῑ δημαγωγός : ἦχθαι καταδρομικό : δραμεῑν Γ1. Άνδρες στρατιώτες των Αθηναίων και των άλλων συμμάχων η μάχη βέβαια που πρόκειται να συμβεί θα είναι για όλους ανεξαιρέτως κοινή εξίσου, περισσότερο για τον καθένα ξεχωριστά για τη σωτηρία του και την πατρίδα του παρά για τους εχθρούς γιατί εάν τώρα επικρατήσουμε με τα πλοία είναι δυνατόν σε κάποιον (από μας) να ζήσει και να δει (να ξαναδεί) την πόλη του όπου κι αν βρίσκεται. Δεν πρέπει βέβαια να χάνετε το θάρρος σας ούτε να παθαίνετε αυτό ακριβώς που (παθαίνουν) οι πιο άπειροι από τους ανθρώπους, οι οποίοι όταν αποτύχουν στους πρώτους αγώνες, έπειτα σ όλη τη διάρκεια της ζωής τους ταυτίζουν / εξισώνουν τον φόβο (τους) με τις (προηγούμενες) συμφορές. Αλλά όσοι από τους Αθηναίους παρευρίσκεστε, που (επειδή) είστε ήδη έμπειροι πολλών πολέμων, και όσοι από τους συμμάχους που (επειδή) πάντα ακολουθείτε μαζί στις εκστρατείες, να αναλογιστείτε τα παράλογα των πολέμων. Γ2. ἀγῶνας ναῦ αἷσπερ
προτέροις σφαλεῖσι(ν) κράτει ἐφορᾱν πείσεται σχοίην ἐμνήσθησαν Γ3. α) στρατιῶται: ονοματικός ομοιόπτωτος επιθετικός προσδιορισμός στο «ἄνδρες». τῳ: δοτική προσωπική απλή από το απρόσωπο ρήμα «ἔστι». ἀθυμεῑν: υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος «οὐ χρὴ», τελικό απαρέμφατο. τῶν ἀνθρώπων: ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός ως γενική διαιρετική από το «ἀπειρότατοι». ταῑς ξυμφοραῑς: ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός ως δοτική αντικειμενική από το «ὁμοίαν». παραλόγων : αντικείμενο του ρήματος «μνήσθητε». Γ3. β) Ὁ Νικίας εἶπεν ὅτι, εἰ κρατήσαιεν - ειαν / ἤν κρατήσωσιν ταῑς ναυσίν, εἴη τῳ τὴν ὑπάρχουσαν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. Ὁ Νικίας εἶπεν, εἰ κρατήσαιεν - ειαν / ἤν κρατήσωσιν ταῖς ναυσίν, εἶναι τῳ τὴν ὑπάρχουσαν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. ΚΡΙΤΙΚΗ Όσον αφορά στα θέματα του αδίδακτου κειμένου, πρόκειται για ένα απόσπασμα από το έργο «Ἱστορίαι» του Θουκυδίδη χωρίς μεταφραστικές δυσκολίες παρά σε κάποια σημεία που έχρηζε ιδιαίτερης προσοχής. Οι γραμματικές και συντακτικές παρατηρήσεις αντιμετωπίζονταν εύκολα για επαρκώς προετοιμασμένους μαθητές. Όσον αφορά στα θέματα του διδαγμένου κειμένου δεν παρουσίαζαν δυσκολίες. Επιμέλεια θεμάτων : ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΗΡ., ΓΡΥΛΛΟΣ Κ., ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ Α., ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Β., ΚΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡ., ΜΑΡΙΝΗ Β., ΝΤΟΒΑ Μ., ΡΙΖΟΣ Β., ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ Δ., ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΑΘ., ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗ Δ.