Το Βήµα 13/01/2002 Αυξάνονται τα µονοµελή νοικοκυριά * Η γήρανση του πληθυσµού και οι αλλαγές στην αγορά εργασίας αποθαρρύνουν τους νέους για τη δηµιουργία οικογένειας Της ΜΑΡΙΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Η ηρωίδα στην ταινία «Το ηµερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς», που προβάλλεται και στη χώρα µας, δεν ενσαρκώνει απλώς µια σύγχρονη νέα γυναίκα η οποία ζει µόνη της στο Λονδίνο, έχει συµπληρώσει τα 30 της χρόνια, ανησυχεί για την εµφάνισή της, καπνίζει, πίνει αρκετά, πηγαίνει στο γυµναστήριο. Φέρνει επίσης στο προσκήνιο ένα σηµαντικό κοινωνικό φαινόµενο, αυτό της συνεχούς αύξησης των µονοµελών νοικοκυριών. Ένα φαινόµενο που υπάρχει σε όλον τον κόσµο, καθώς ολοένα και περισσότερα άτοµα, γυναίκες και άνδρες, γέροι και νέοι, από την Αµερική ως την Ιαπωνία και την Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα, «επιλέγουν» να ζουν µόνα τους, αλλάζοντας τον κοινωνικό χάρτη. Στη χώρα µας τα µονοµελή νοικοκυριά αυξάνονται ραγδαία: έχοντας υπερβεί τα 700.000, αντιστοιχούν στο ένα πέµπτο σχεδόν του συνόλου των νοικοκυριών. Η αύξησή τους τα επόµενα χρόνια θεωρείται δεδοµένη. Αφενός η γήρανση του πληθυσµού και αφετέρου οι αλλαγές στην αγορά εργασίας, µε τον φόβο της ανεργίας να αποθαρρύνει τους νέους για τη δηµιουργία οικογένειας, θα συµβάλουν στην άνοδο των µονοµελών νοικοκυριών. Η µορφή της Μπρίτζετ Τζόουνς δεν παραπέµπει απλώς σε µια κινηµατογραφική καρικατούρα που προκαλεί γέλιο. Η δηµιουργός της, Helen Fielding, έδωσε στην ηρωίδα της µερικά ακόµη χαρακτηριστικά που την κάνουν περισσότερο ανθρώπινη και αναγνωρίσιµη από εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους σε όλον τον κόσµο, οι οποίοι ακολουθούν παρόµοιο τρόπο ζωής. Πρόκειται για µια µορφή που εµφανίζεται στις 1
µετρήσεις των στατιστικών υπηρεσιών και σε έρευνες οικογενειακών προϋπολογισµών πολλών χωρών. Είναι η µορφή των ανθρώπων που ζουν µόνοι τους, οι οποίοι φυσικά δεν µοιάζουν όλοι στην πρωταγωνίστρια της κωµικής ταινίας - πολλοί από αυτούς είναι ηλικιωµένοι και συνταξιούχοι, ιδιαίτερα στη χώρα µας. Αυτοί οι άνθρωποι, οι µοναχικοί κάουµποϊς του σύγχρονου τρόπου ζωής, αυξάνονται διαρκώς. Στην Αµερική το 2000 τα µονοµελή νοικοκυριά ξεπέρασαν για πρώτη φορά στην ιστορία της υπερδύναµης τον αριθµό των οικογενειών µε παιδιά και έφθασαν τα 27,2 εκατοµµύρια έναντι 24,8 εκατοµµυρίων νοικοκυριών που έχουν φτιαχτεί από παντρεµένα ζευγάρια µε παιδιά. Μέσα σε µία δεκαετία οι Αµερικανοί που ζουν µόνοι τους αυξήθηκαν κατά 21%, ενώ συνολικά τα νοικοκυριά αυξήθηκαν µόνο κατά 14%, φθάνοντας τα 105,5 εκατοµµύρια. Μάλιστα ο ρυθµός αύξησης των µονοµελών νοικοκυριών στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού προβλέπεται, σύµφωνα µε την αµερικανική στατιστική υπηρεσία, ότι θα αυξάνεται ταχύτερα από οποιασδήποτε άλλης µορφής σπιτικού, φθάνοντας στο 26% το 2010, έναντι ποσοστού 18% µε το οποίο θα αυξάνεται συνολικά ο αριθµός των αµερικανικών νοικοκυριών. Η τάση είχε αρχίσει νωρίτερα. Τα τελευταία 30 χρόνια στην Αµερική οι γυναίκες ηλικίας µεταξύ 20 και 24 χρόνων που δεν έχουν παντρευτεί διπλασιάστηκαν από 36% σε 73%. Ενώ οι εργένισσες από 30 ως 34 ετών τριπλασιάστηκαν από 6% σε 22%. Ανάλογη είναι η τάση που επικρατεί και στην Ελλάδα. Εδώ, σύµφωνα µε έρευνα για την οικογένεια η οποία διεξήχθη το 1999 από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, η µέση ηλικία γάµου των γυναικών έχει αυξηθεί σηµαντικά τα τελευταία 20 χρόνια. Το 1980 ήταν 22,3 έτη, το 1990 23,8, ενώ το 1998 ανεβαίνει στα 26 χρόνια (25,9 για την ακρίβεια). «Το κλειδί στις αλλαγές αυτές φαίνεται ότι είναι η παράταση των σπουδών» επισηµαίνει η κυρία Χάρις Συµεωνίδου, υπεύθυνη της έρευνας του ΕΚΚΕ. «Οι γυναίκες, αλλά και οι άνδρες, αφιερώνουν πλέον περισσότερα χρόνια στην εκπαίδευσή τους». Η έρευνα του ΕΚΚΕ, η οποία απευθύνθηκε σε άτοµα ηλικίας µεταξύ 18 και 49 ετών, έδειξε ότι το µεγαλύτερο ποσοστό ανδρών και γυναικών που ζουν µόνοι τους στην Ελλάδα βρίσκεται µεταξύ των 20 και των 24 ετών (13,5% των γυναικών και 14,5% των ανδρών). Μάλιστα είναι η µοναδική κατηγορία όπου οι γυναίκες που ζουν µόνες 2
τους αγγίζουν το ποσοστό των ανδρών. Και για τα δύο φύλα τα µεγαλύτερα ποσοστά διατήρησης ατοµικής στέγης - ανάµεσα στις ηλικίες που εξετάστηκαν - αφορούν τις ηλικίες 18 ως 29 ετών. «Σίγουρα η τάση για δηµιουργία ολοένα και περισσότερων µονοµελών νοικοκυριών είναι αυξητική και θα συνεχίσει να είναι» επισηµαίνει η κυρία Συµεωνίδου. «Ένας κρίσιµος παράγοντας που θα καθορίσει τον ρυθµό αύξησης µελλοντικά είναι οι ευκαιρίες για απασχόληση, καθώς ο φόβος της ανεργίας από τη µια ενδέχεται να "κρατά" τους νέους στο σπίτι και από την άλλη θα τους αποθαρρύνει για τη δηµιουργία οικογένειας». Πάντως το πρώτο τρίµηνο του 2001 η ανεργία µειώθηκε στο 10,9% (κατά 1,2% σε σχέση µε την αντίστοιχη περίοδο του 2000) αλλά οι νέες θέσεις εργασίας που δηµιουργήθηκαν το ίδιο διάστηµα ήταν µόνο 2.400, κάτι που δείχνει ότι οι ευκαιρίες απασχόλησης θα αποτελούν, όπως προβλέπει η κυρία Συµεωνίδου, µια δύσκολη υπόθεση. Μάλιστα, σύµφωνα µε τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για την ανεργία το πρώτο τρίµηνο του 2001 επιβεβαιώνεται εκ νέου ότι οι γυναίκες αντιµετωπίζουν τις µεγαλύτερες δυσκολίες για την εύρεση εργασίας, µια πραγµατικότητα που, αν συνεχισθεί, θα παίξει ρόλο στην επιλογή του νοικοκυριού που θα δηµιουργήσουν. Το ποσοστό ανεργίας τους κατεγράφη στο 16,3% έναντι 7,2% των ανδρών. Παράλληλα ο αριθµός των νέων ανέργων παραµένει εξαιρετικά υψηλός: 241.000 άτοµα στο σύνολο των 476.600 ανέργων. Η ανασφάλεια στο µέτωπο της εργασίας θα ωθεί τα άτοµα αυτά να σκέφτονται δύο φορές όταν πρόκειται να αποφασίσουν να δηµιουργήσουν οικογένεια. Η επιλογή του µονοµελούς νοικοκυριού θα είναι ευκολότερη και ασφαλέστερη εναλλακτική λύση. Από το 1960 ως το 1990 τα µονοµελή νοικοκυριά στη χώρα µας αυξήθηκαν από το 10,1% του συνολικού πληθυσµού στο 16,2%. Το 1999, σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Έρευνας Οικογενειακού Προϋπολογισµού, η οποία «τρέχει» κάθε επτά χρόνια, το ποσοστό αυτό είχε ανέλθει στο 18% επί του συνόλου των νοικοκυριών. Αυτό σηµαίνει ότι τα µονοµελή νοικοκυριά αντιστοιχούν σε 690.516 ανάµεσα στα 3.836.200 ελληνικά νοικοκυριά. Το 1988 ο αριθµός τους ήταν 512.042 και αντιστοιχούσαν στο 15,3% του συνόλου των νοικοκυριών. Σήµερα εκτιµάται ότι έχουν ξεπεράσει τις 700.000. Μάλιστα η τάση θα συνεχίσει να είναι αυξητική. «Από τη µια πλευρά γερνάµε σαν χώρα και από την άλλη πλουτίζουµε» παρατηρεί ο κ. Πάνος Τσακλόγλου, αναπληρωτής καθηγητής του Τµήµατος ιεθνών και Ευρωπαϊκών 3
Σπουδών στο Οικονοµικό Πανεπιστήµιο. «Έτσι, µένουµε ολοένα και περισσότεροι µόνοι µας». Η παρατήρησή του αντικατοπτρίζει και τη σηµαντική αντίφαση που κρύβεται πίσω από τους µοναχικούς ανθρώπους της χώρας µας, οι οποίοι αποτελούν µια εξαιρετικά ετερογενή οµάδα. Από τη µια πλευρά έχουµε τους συνταξιούχους και τους ηλικιωµένους, οι οποίοι είναι οικονοµικά ανενεργοί, και από την άλλη τους οικονοµικά ανεξάρτητους και πολλές φορές υψηλά αµειβόµενους, οι οποίοι δουλεύουν συνήθως στον ιδιωτικό τοµέα και ακολουθούν έναν τρόπο ζωής που παραπέµπει στην Μπρίτζετ Τζόουνς και στους φίλους της. Σε αυτούς όπου επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους οι διαφηµιστές και πολλές εταιρείες. Είναι οι άνθρωποι µε µια καλή δουλειά σε µεγάλη εταιρεία και υψηλό διαθέσιµο εισόδηµα, το οποίο στην Ελλάδα ξεπερνά κατά µέσον όρο τα 2.500 ευρώ τον µήνα. Είναι οι άνθρωποι που δεν φοβούνται να ξοδέψουν, οι άνθρωποι που «χαράσσουν» τη µόδα στις συνήθειες και στα στέκια. Είναι αυτοί που καθορίζουν τις τάσεις στο είδος των δαπανών όπως καταγράφονται στην Έρευνα Οικογενειακού Προϋπολογισµού. Στα µονοµελή νοικοκυριά η µέση δαπάνη για ρουχισµό και για ταξίδια, π.χ., είναι µεγαλύτερη από το σύνολο των νοικοκυριών. Φυσικά, στα πολυµελή νοικοκυριά πραγµατοποιούνται οικονοµίες κλίµακος. Η διαφορά όµως αντικατοπτρίζει τις καταναλωτικές τάσεις. Τα νοικοκυριά του ενός ατόµου ξοδεύουν γύρω στις 22.500 δρχ. τον µήνα για ρούχα, ενώ η αντίστοιχη δαπάνη στο σύνολο των νοικοκυριών ανά άτοµο είναι 16.800 δρχ. Τα ταξίδια φαίνεται ότι προσελκύουν το ενδιαφέρον - όπως άλλωστε θα περίµενε κανείς - των ατόµων που ζουν µόνοι τους. Έτσι, ξοδεύουν περίπου 30.000 δρχ. τον µήνα για ξενοδοχεία, έναντι 17.000 δρχ. που δαπανώνται στο σύνολο των νοικοκυριών. Αλλά εκείνοι φαίνεται ότι αποτελούν τη µειονότητα στο σύνολο των µονοµελών νοικοκυριών της Ελλάδας. ΕΡΕΥΝΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ οκιµάζεται η δοµή της οικογένειας Οι περισσότεροι που ζουν µόνοι τους στη χώρα µας είναι ηλικιωµένοι. Αυτό φαίνεται και στην κατανοµή του εισοδήµατος των µονοµελών νοικοκυριών σε σύγκριση µε την αντίστοιχη του συνόλου των νοικοκυριών. Στην Έρευνα Οικογενειακού 4
Προϋπολογισµού του 1999 βλέπουµε ότι τα µονοµελή νοικοκυριά εισπράττουν από συντάξεις κατά µέσον όρο 96.040 δρχ. τον µήνα, ενώ στο σύνολο των νοικοκυριών το αντίστοιχο ποσό είναι κατά 50% χαµηλότερο, ήτοι 48.389 δρχ. Αντίθετα, τα εισοδήµατα από µισθούς επί του συνόλου των νοικοκυριών κυµαίνονται περί τις 61.000 δρχ. τον µήνα ενώ στα µονοµελή νοικοκυριά είναι µόνο 48.400 δρχ. Η εικόνα της Μπρίτζετ Τζόουνς απέχει παρασάγγας από αυτή την πραγµατικότητα. Έτσι, στους ηλικιωµένους, οι οποίοι στην Ελλάδα αποτελούν την πλειονότητα των νοικοκυριών του ενός ατόµου (µόνο οι χήροι αντιστοιχούν στο 55,4% των µονοµελών νοικοκυριών), τα εισοδήµατα και οι δαπάνες είναι χαµηλότερα. Οι ηλικιωµένοι στη χώρα µας έχουν το 80% του ισοδύναµου εθνικού µας εισοδήµατος, ενώ για όσους είναι άνω των 65 ετών το ποσοστό φτώχειας είναι διπλάσιο του εθνικού µέσου όρου. Η αύξηση των µονοµελών νοικοκυριών αποτελεί απότοκο των εξελίξεων και στη δοµή της οικογένειας. Κάτι που φαίνεται και στο ποσοστό των ατόµων που δηλώνουν παντρεµένοι στις έρευνες οικογενειακού προϋπολογισµού του 1988 και του 1999. Στην πρώτη περίπτωση έχουµε 77% να δηλώνουν παντρεµένοι και στη δεύτερη 71,7%. Ενώ στην πρώτη οι διαζευγµένοι είναι 2,8%, στη δεύτερη ανέρχονται στο 3,6%. Είναι εµφανές ότι η αύξηση των µονοµελών νοικοκυριών δεν οφείλεται µόνο στην αύξηση των ηλικιωµένων, αλλά και στην αλλαγή νοοτροπίας σε σχέση µε την οικογένεια, η οποία ούτως ή άλλως συρρικνώνεται καθώς σήµερα στη χώρα µας οι γεννήσεις αντιστοιχούν στο 1,4 ανά Ελληνίδα. 5