«ΑΤΣΟΕΚΠΛΗΡΟΤΜΕΝΗ ΠΡΟΒΛΕΧΗ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟ ΣΨΝ ΠΡΟΔΟΚΙΨΝ ΣΨΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΨΝ
ΟΡΙΜΟ: Η «αυτοεκπληρούμενη πρόβλεψη» (self-fulfilling prophecy) είναι ένας κοινωνικο-ψυχολογικός μηχανισμός, ο οποίος μετατρέπει τις προσδοκίες που έχουν οι εκπαιδευτικοί για τους μαθητές τους σε μαθησιακές επιδόσεις.
ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΗ ΕΡΕΤΝΑ ΣΨΝ ΚΟΙΝΨΝΙΚΨΝ ΧΤΦΟΛΟΓΨΝ ROSENTAL ΚΑΙ JACOBSON Χρησιμοποίησαν τεστ γενικής νοημοσύνης σε μαθητές από 18 τμήματα Δημοτικού σχολείου για να μετρήσουν τις γλωσσικές ικανότητες, τη συμπερασματική σκέψη και το γενικό δείκτη νοημοσύνης των μαθητών αυτών. Έπειτα, προέβησαν στο χαρακτηρισμό ποσοστού 20% του μαθητικού πληθυσμού ως παιδιών-«φαινόμενα», τα οποία επρόκειτο στο άμεσο μέλλον να σημειώσουν ραγδαία πνευματική ανάπτυξη.
Η όλη διαδικασία που οδήγησε στον παραπάνω χαρακτηρισμό έγινε με αυθαίρετο και εντελώς τυχαίο τρόπο. τη συνέχεια, έδωσαν στους δασκάλους τα ονόματα 8 μαθητών (που ανήκαν στην πειραματική ομάδα έρευνας), προκειμένου να δημιουργήσουν στους δασκάλους αυξημένες προσδοκίες για τους συγκεκριμένους μαθητές. Η παραπλάνηση των δασκάλων στέφθηκε με επιτυχία, καθώς δεν είχαν διδάξει στο παρελθόν στις τάξεις που ανέλαβαν.
Παρά το γεγονός ότι η κατηγοριοποίηση των μαθητών έγινε με αυθαίρετο τρόπο (άρα και οι προσδοκίες των δασκάλων δεν στηρίζονταν σε δεδομένα που ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα), διαπιστώθηκε με επαναληπτικό τεστ ότι στο τέλος της σχολικής χρονιάς οι διαφορές που σημειώθηκαν στις νοητικές επιδόσεις της πειραματικής ομάδας σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου ήταν πράγματι σημαντικές. τις μικρές μάλιστα τάξεις της πειραματικής ομάδας, οι οποίες αυθαίρετα και παραπλανητικά είχαν ονομαστεί «ομάδα ταχείας πνευματικής ανάπτυξης», οι διαφορές ήταν μεγαλύτερες.
ΤΜΠΕΡΑΜΑ Οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών επηρεάζουν τόσο τα μαθησιακά αποτελέσματα όσο και τη συμπεριφορά των μαθητών. Αυτό συμβαίνει γιατί οι εκπαιδευτικοί διαφοροποιούν και τις ευκαιρίες μάθησης που παρέχουν στους μαθητές και το ψυχολογικό περιεχόμενο της επικοινωνίας μαζί τους, ανάλογα με τις προσδοκίες που έχουν γι' αυτούς. Σο γεγονός αυτό οδηγεί με τη σειρά του στον επηρεασμό της αυτοαντίληψης και των προσδοκιών των ίδιων των μαθητών από τον εαυτό τους.
ΣΟΜΕΙ ΣΟΤ ΟΠΟΙΟΤ ΔΙΑΥΟΡΟΠΟΙΕΙΣΑΙ Η ΔΙΔΑΚΣΙΚΗ ΤΜΠΕΡΙΥΟΡΑ ΣΨΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΨΝ α) Επικοινωνία με τους μαθητές: τη σχολική τάξη, κατά τη διάρκεια του μαθήματος, οι εκπαιδευτικοί στην πλειονότητά τους επικοινωνούν περισσότερο με τους λεγόμενους «καλούς» μαθητές, τους οποίους επαινούν, προσέχουν και τους απευθύνουν συχνότερα το λόγο, κάτι που δεν συμβαίνει με τους αδύνατους μαθητές. Πολλές φορές, μάλιστα, οι εκπαιδευτικοί επηρεασμένοι από τη σε γενικές γραμμές καλή απόδοση των μαθητών αυτών, τείνουν να κρίνουν με ευνοϊκό τρόπο κάθε τους απάντηση. Εξήγηση στο φαινόμενο αυτό δίνει το γεγονός ότι οι καλοί μαθητές αποτελούν «αμοιβή» στις προσπάθειες των εκπαιδευτικών, σε αντίθεση με τους αδύνατους μαθητές, που αποτελούν γι' αυτούς «πηγή προβλημάτων».
β) Φρόνος αναμονής απάντησης και παροχή βοήθειας προς τους μαθητές: Αποτελεί κοινό μυστικό ότι οι εκπαιδευτικοί παρέχουν συνήθως λιγότερο χρόνο στους αδύνατους μαθητές για να σκεφτούν και να απαντήσουν σε κάποια ερώτηση, σε σύγκριση με τους δυνατούς μαθητές, κι αυτό γιατί έχουν σταθερή τη βεβαιότητα της ανικανότητάς τους να δώσουν μια σωστή απάντηση, οπότε κατ' αυτούς ο χρόνος που τους δίνουν είναι εκ των προτέρων «χαμένος». τη σκέψη των εκπαιδευτικών ασυνείδητα επικρατεί η αντίληψη πως τυχόν αδυναμία απάντησης ή άστοχη απάντηση από την πλευρά των καλών μαθητών θα σήμαινε παράλληλα αποτυχία της δικής τους διδασκαλίας, την οποία στηρίζουν εξ ολοκλήρου στην ικανότητα των καλών μαθητών.
γ) Σρόπος αντιμετώπισης των μη ορθών απαντήσεων των μαθητών: Όταν ένας αδύνατος μαθητής δώσει σε μια ερώτηση μια λανθασμένη απάντηση, συνήθως ο εκπαιδευτικός δεν τον βοηθά παρέχοντάς του πρόσθετες πληροφορίες, αλλά ή δίνει το λόγο σε έναν άλλο μαθητή που γνωρίζει την απάντηση ή αναλαμβάνει ο ίδιος να απαντήσει.
δ) Σρόπος με τον οποίο παρέχεται η ανατροφοδότηση (feedback) στους μαθητές: Πολλοί εκπαιδευτικοί, προκειμένου να ενθαρρύνουν τους αδύνατους μαθητές, επαινούν και την πιο μικρή επιτυχία που αυτοί σημειώνουν ή κάνουν δεκτές ακόμα και τις εν μέρει λανθασμένες απαντήσεις τους, κάτι που δεν περνά απαρατήρητο από τους υπόλοιπους μαθητές. Άλλοι πάλι προτιμούν να κρίνουν συνεχώς κάθε λανθασμένη απάντησή τους, με άμεση συνέπεια το να τους αποθαρρύνουν παντελώς.
Έτσι θα λέγαμε ότι, ανάλογα με το είδος των προσδοκιών που έχουν οι εκπαιδευτικοί για τους μαθητές τους: α) τους προσφέρουν λιγότερες ή περισσότερες ευκαιρίες μάθησης και β) επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την αυτοεκτίμησή τους. Με τον τρόπο αυτόν πετυχαίνουν να διαφοροποιούν και την τελική ανάπτυξη των μαθητών τους και έτσι να επαληθεύουν και τις δικές τους προσδοκίες γι αυτούς.
ΣΑΔΙΑ ΛΕΙΣΟΤΡΓΙΑ ΣΗ «ΑΤΣΟΕΚΠΛΗΡΟΤΜΕΝΗ ΠΡΟΒΛΕΧΗ» ΣΗ ΦΟΛΙΚΗ ΣΑΞΗ Ο εκπαιδευτικός, λαμβάνοντας υπόψη του τις προσωπικές του παρατηρήσεις, σχηματίζει διαφοροποιημένες προσδοκίες για τη συμπεριφορά και τις μαθησιακές δυνατότητες του κάθε μαθητή. Οι μαθητές κατηγοριοποιούνται. Ασυνείδητα, εκδηλώνει διαφορετικό τρόπο συμπεριφοράς προς τις επιμέρους κατηγορίες των μαθητών. Η διδακτική συμπεριφορά και αντιμετώπιση του εκπαιδευτικού απέναντι στους μαθητές τούς δηλώνει με ποιον τρόπο αναμένεται εκείνοι να συμπεριφέρνονται και ποια αναμένεται να είναι η απόδοσή τους στην τάξη. Αν ο εκπαιδευτικός εξακολουθεί για μεγάλο διάστημα να τηρεί με συνέπεια τη διδακτικά διαφοροποιημένη συμπεριφορά του και αν ο μαθητής δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί στις προσδοκίες του εκπαιδευτικού, τότε η αυτοαντίληψη, και η εν γένει μαθησιακή συμπεριφορά του επηρεάζονται και διαμορφώνονται ανάλογα με τις προβλέψεις και τις προσδοκίες του εκπαιδευτικού.
Αν ο εκπαιδευτικός εξακολουθεί για μεγάλο διάστημα να τηρεί με συνέπεια τη διδακτικά διαφοροποιημένη συμπεριφορά του και αν ο μαθητής δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί στις προσδοκίες του εκπαιδευτικού, τότε η αυτοαντίληψη, και η εν γένει μαθησιακή συμπεριφορά του επηρεάζονται και διαμορφώνονται ανάλογα με τις προβλέψεις και τις προσδοκίες του εκπαιδευτικού. Σελικά, επηρεάζεται και διαμορφώνεται τόσο η διδακτική συμπεριφορά του εκπαιδευτικού όσο και η μαθησιακή συμπεριφορά του μαθητή, με αποτέλεσμα οι «καλοί» μαθητές, από τη μία πλευρά, να αγγίζουν το υψηλότερο επίπεδο των δυνατοτήτων τους, ενώ οι «κακοί», από την άλλη πλευρά, να «βυθίζονται» σε πολύ χαμηλά επίπεδα απόδοσης.
Για να λειτουργήσει ο μηχανισμός της «αυτοεκπληρούμενης πρόβλεψης ή προφητείας», απαιτείται «συνεργασία» εκπαιδευτικού και μαθητών. Σο ορθότερο είναι οι εκπαιδευτικοί να διατυπώνουν όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικές προσδοκίες για τους μαθητές τους, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να τις αναμορφώνουν και, ανάλογα, να παρεμβαίνουν για τη σταδιακή βελτίωση των μαθητών τους.
ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΔΙΑΜΟΡΥΨΗ ΣΨΝ ΠΡΟΔΟΚΙΨΝ ΣΨΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΨΝ Η κοινωνική προέλευση των μαθητών Σο φύλο των μαθητών Η σχολική επίδοση των μαθητών Η θέση που προτιμούν να καταλαμβάνουν οι μαθητές στην τάξη Η εξωτερική εμφάνιση των μαθητών
Οι εκπαιδευτικοί δημιουργούν αυξημένες προσδοκίες με βάση τους παραπάνω παράγοντες για: τα παιδιά που ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα κατά προτίμηση τα κορίτσια τα κορίτσια, γιατί είναι περισσότερο μελετηρά τα κορίτσια, γιατί κάθονται κατά κανόνα στα πρώτα θρανία τα κορίτσια, γιατί έχουν ωραία εξωτερική εμφάνιση.
Η εικόνα και οι αντίστοιχες προσδοκίες, θετικές ή αρνητικές, ενός διδάσκοντα για τους μαθητές του αναφέρονται σε μεγάλο βαθμό στη βαθμολογική τους επίδοση. Οι προσδοκίες αυτές του διδάσκοντα διαμορφώνουν αρχικά τη δική του στάση απέναντι στους μαθητές του, και στη συνέχεια ανάλογα με τη στάση του αυτή διαμορφώνεται και η συμπεριφορά των μαθητών του, η οποία, όντας αποδεκτή, ενισχύει τις προσχηματισμένες προσδοκίες του διδάσκοντα, οι οποίες με τη σειρά τους προετοιμάζουν μέσω της ευνοϊκής στάσης του μια θετική αντίδραση των μαθητών κ.ο.κ. (σχήμα αλληλεξάρτησηςανατροφοδό τησης). Τπάρχει όμως και η αντίθετη περίπτωση, κατά την οποία οι προσδοκίες του διδάσκοντος δεν επαληθεύονται (είτε είναι θετικές είτε είναι αρνητικές).