ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΑΙΑΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΑΙΑΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ ΔΗΜΟΣ ΑΧΑΡΝΩΝ 2012 1

ΑΓΙΟΙ ΣΑΡΑΝΤΑ ΜΑΡΤΥΡΕΣ Τύπος Ναού: Τετρακιόνιος ναός με τρούλο. Θέση: Δυτικά των Αχαρνών, στο ομώνυμο ύψωμα. Χρονολογία: Η ίδια η εκκλησία είναι χτισμένη πάνω σε αρχαιότερη. Η χρονολόγησή της ανάγεται στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: Στους Αγίους Σαράντα βρέθηκε εντοιχισμένο πλούσιο αρχαιολογικό υλικό, όπως επιγραφές, μάρμαρα, βάθρα, επιτύμβια ανάγλυφα, που σήμερα έχουν αποσπαστεί και βρίσκονται στο Μουσείο Αχαρνών και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Στο περίβολο της εκκλησίας υπάρχουν διάσπαρτα όστρακα, ενώ στο μαντρότοιχο διατηρούνται εντοιχισμένα τμήματα αρχαίων κιόνων. Βιβλιογραφία: Αλεξ. Πατρινάκου Ηλιάκη: «Αρχαιολογικές Έρευνες στο Δήμο Αχαρνών», Πρακτικά Α Συμποσίου Ιστορίας Λαογραφίας Βορείου Αττικής. Αχαρνές 1988, Μ. Πετροπουλάκου Ε. Πεντάζου: «Αττική: Οικιστικά στοιχεία- Πρώτη έκθεση», Αθήνα 1973, Σταματία Στριφτού- Βάθη, «Αχαρναί. Από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα», τομ. Β, Αχαρναί 2009. 2

ΑΝΑΛΗΨΗ (ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ) Τύπος Ναού: Ξυλόστεγη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται στον ίδιο χαμηλό λόφο των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων και λίγο ανατολικότερα αυτής της εκκλησίας. Χρονολογία: Ανάγεται στους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 5,15 x 6,95. Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: - Βιβλιογραφία: Σταματία Στριφτού- Βάθη, «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», Αχαρνές 2004, Μαρία Πλάτωνος - Γιώτα, «Αχαρναί. Ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας», Αχαρναί 2004. 3

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Ο ΝΗΣΤΕΥΤΗΣ Τύπος Ναού: Τετρακιόνιος εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο, κεραμοσκεπής και με νεότερη προσθήκη νάρθηκα. Θέση: Επί της οδού Λιοσίων και στα δυτικά του κέντρου Αχαρνών. Χρονολογία: Τέλη 13ου αιώνα. Διαστάσεις: 5,20 x 6,25 με μεταγενέστερη προσθήκη νάρθηκα 5,20 x 3,45. Εικονογραφικό Υλικό: Οι τοιχογραφίες είχαν πολλές επιζωγραφίσεις και είχαν χρονολογηθεί από τον καθηγητή Αναστάσιο Ορλάνδο στο 15 ο - 16 ο αιώνα. Με την αφαίρεση των επιζωγραφίσεων αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα τέλη του 13 ου αιώνα. Στο Άγιο Βήμα, υπάρχει τοιχογραφία με την Πλατυτέρα και οι τοίχοι διατηρούν ολόσωμες, μισοκατεστραμμένες ελαιογραφίες. Σχόλια: Η μορφή του ναού έχει αλλοιωθεί κατά τους νεότερους χρόνους όπως και η αγιογράφηση του τρούλου, που έχει γίνει με τοιχογραφίες κακής τέχνης. Στον περιβάλλοντα χώρο βρέθηκαν ερείπια ρωμαϊκών λουτρών και τάφοι χριστιανικών χρόνων. Το σημαντικότερο εύρημα όμως ήταν μια μαρμάρινη πλάκα με χαραγμένα δυο ψηφίσματα του Αρχαίου Δήμου Αχαρνών, αναφερόμενα στα «κατ αγρούς Διονύσια». Ο ναός γιορτάζει στις 29 Αυγούστου, ημέρα της Αποτομής της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου. Οι χριστιανοί τιμούν με νηστεία τον Άγιο, γι αυτό και ονομάζεται νηστικός. «Αχαρναί», όπ. π., Αν. Ορλάνδου: «Ευρετήριο Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδας», τεύχ. Γ, Εν Αθήναις 1933, Χρ. Καλογράνη: «Οι Μενιδιάτες», Αθήνα 1990, Γ. Σταϊνχάουερ, «Δύο ψηφίσματα του αρχαίου Δήμου Αχαρνών», Δ Συμπόσιο Ιστορίας- Λαογραφίας βορείου Αττικής, Άνω Λιόσια 1991. 4

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ Τύπος Ναού: Μικρή καμαρασκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Μενιδίου, δίπλα στον Άγιο Βλάση. Χρονολογία: Χρονολογείται τον 16 ο -17 ο αιώνα. Διαστάσεις: 4,80 x 6,50. Εικονογραφικό Υλικό: Ορισμένες από τις τοιχογραφίες και εικόνες του ναού είναι οι ακόλουθες: Ο Ιησούς επί θρόνου, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα. Σχόλια: Στην είσοδο υπάρχουν εντοιχισμένες δύο μαρμάρινες απολήξεις επιτύμβιων στηλών με ανάγλυφα άνθη. Ως παραστάδες στην είσοδο έχουν χρησιμοποιηθεί αρχαία μάρμαρα με γλυπτικό διάκοσμο. Τον Αγ. Ιωάννη το Θεολόγο, τον επικαλείται ο λαός για την ευφορία των αμπελιών και τον καλό τρύγο. Είναι ένας άγιος που ταιριάζει απόλυτα στον αγροτικό δήμο των Αχαρνών. «Αχαρναί», όπ.π. 5

ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ (ΑΣΠΡΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ) Τύπος Ναού: Μικρή καμαρασκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται στα βόρεια του κέντρου των Αχαρνών στην ομώνυμη οδό, αριστερά του δρόμου προς Θρακομακεδόνες. Χρονολογία: Χρονολογείται γύρω στον 17 ο αιώνα. Διαστάσεις: 4,70 x 7,20. Εικονογραφικό Υλικό: Έχει τοιχογραφίες που ανάγονται στον 17 ο 18 ο αι. και εντοιχισμένο αρχαιολογικό υλικό. Σχόλια: Λόγω του άσπρου χρώματος οι κάτοικοι την ονόμαζαν άσπρη εκκλησιά. Είχε κτισθεί στο μέσο του μεγάλου κάμπου για να προστατεύει και να ευλογεί την καρποφορία της γης. «Αχαρναί», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριο Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδας», όπ.π. 6

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΑΓΙΑ ΣΩΤΗΡΑ) Τύπος Ναού: Ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος του τύπου «Ελλαδικών» τετρακιονίων. Εσωτερικά οι τρεις κίονες έχουν ιωνικά κιονόκρανα και ο τέταρτος βυζαντινό. Ο τρούλος είναι οκταγωνικός με οριζόντιο γείσο. Θέση: Βρίσκεται στη δυτική όχθη του ρέματος του Κηφισού και Ν. Ανατολικά του νέου Δημαρχείου Αχαρνών. Χρονολογία: Χρονολογείται γύρω στον 15 ο - 16 ο αιώνα. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: Στον τρούλο διατηρείται η εικόνα του Παντοκράτορος, ενώ το εσωτερικό της εκκλησίας έχει τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης. Η ζωγραφική διακόσμηση του ναού ανάγεται σε δύο τουλάχιστον περιόδους. Η παλαιότερη ανήκει στον 17 ο αιώνα και εντοπίζεται στο ιερό βήμα. Ο υπόλοιπος ναός είναι κατάγραφος με νεότερες τοιχογραφίες άτεχνες. Σχόλια: Η εκκλησία υπήρξε το καθολικό παλιού μοναστηριού - μετοχιού αρχικά της Ι.Μονής Αστερίου και αργότερα της Μονής Αγ. Τριάδας Πάρνηθας και τελευταία από το 1796 μετόχι της Μονής Πετράκη. Η εκκλησία τιμόταν μετά την απελευθέρωση από τον Τουρκικό ζυγό, στο όνομα του Σωτήρος Χριστού ή Αγ. Σωτήρας, και πανηγύριζε στις 6 Αυγούστου. «Αχαρναί», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριο», όπ.π., Δ. Γιώτα «Αγ. Σωτήρα - Αγ. Νικόλαος», Εφημερίδα Ν.Στόχοι Αχαρνών, Οκτώβριος 1993. 7

ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ (Γκατζανά) Τύπος Ναού: Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική. Θέση: Βρίσκεται στα δυτικά του Γκατζανά στους πρόποδες της Πάρνηθας. Χρονολογία: Χρονολογείται ιστορικά επί Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: Στα παλαιότερα χρόνια τη μέρα της γιορτής οι κάτοικοι, αφού έκαναν εκεί τη Λειτουργία κατέβαιναν στη συνέχεια στην πλατεία του Καράβου, όπου γιόρταζαν τα "Ζωοδόχεια" ψήνοντας αρνιά, χορεύοντας και τραγουδώντας. Σήμερα εξακολουθούν να γίνονται τα "Ζωοδόχεια", όμως ο ναός έχει εγκαταλειφθεί, ενώ η θαυματουργός εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής έχει μεταφερθεί στη Μητρόπολη της πόλης του Μενιδίου στον Άγιο Βλάσση. «Αχαρναί», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π.,, Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριο Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδας», όπ.π. 8

ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ Τύπος Ναού: Μικρή, μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη βασιλική. Θέση: Βρίσκεται πίσω από το Λαογραφικό και Ιστορικό μουσείο Αχαρνών. Χρονολογία: Θεωρείται παλαιά εκκλησία πιθανόν του 10 ου - 13 ου αιώνα. Διαστάσεις: 8,34 x 4,62. Εικονογραφικό Υλικό: Φέρει πολλές τοιχογραφίες σε αλλεπάλληλα στρώματα. Σχόλια: Σύμφωνα με ευρήματα των δομικών στοιχείων, κατά την προ σεισμού αποκατάσταση της στέγης, επιβεβαιώνεται από τους επιβλέποντες μηχανικούς η κατάταξη της εκκλησίας στα Βυζαντινά μνημεία, με υπολογιζόμενο χρόνο ανέγερσης το 10 ο με 11 ο αιώνα. Πολλές από τις αγιογραφίες είναι ασπρισμένες, άλλες επιζωγραφισμένες και μερικές ανεπανόρθωτα κατεστραμμένες. Το εκκλησάκι είχε συνδεθεί με τη ζωή των κατοίκων. Μαρτυρείται ότι μπροστά στο Άγιο Βήμα, στην Ωραία Πύλη του, έχουν μεταφερθεί και ταφεί, από τη Χαλκίδα, όπου σκοτώθηκε, τα οστά του οπλαρχηγού Μητρολέκκα. «Αχαρναί», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π., Δημήτρης Γ. Γιώτας, «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π. 9

ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (ΠΑΡΝΗΘΑ) Τύπος Ναού: Μονόκλιτος σταυρεπίστεγος με νάρθηκα Θέση: Βρίσκεται σε υψόμετρο 1000 μ. στην Πάρνηθα. Χρονολογία: Το μοναστήρι θεωρείται ότι ιδρύθηκε πριν τη φραγκοκρατία στην Αττική (1205). Διαστάσεις: Εικονογραφικό Υλικό: Υπέρ της παλαιότητας του ναού συνηγορεί η αποκάλυψη τριών στρωμάτων τοιχογραφιών που ήρθαν στο φως με εργασίες της Μονής Πετράκη, όπου ανήκει ως μετόχι η Αγία Τριάδα. Χρονολογούνται στα τέλη του 17 ου - 18 ου αιώνα. Υπάρχουν και ίχνη παλαιότερων τοιχογραφιών. Σχόλια: Πρόκειται για το καθολικό παλαιότερου μοναστηριού από το οποίο σώζονται ανακαινισμένα δύο κελιά. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του δήμου Αχαρνών», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π. 10

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΤΟΥ ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑ) Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική. Θέση: Βρίσκεται νότια του Αγίου Νικολάου και δυτικά της κοινότητας των Θρακομακεδόνων. Χρονολογία:Αδιευκρίνιστη. Διαστάσεις: 4,30 x 6,20. Εικονογραφικό Υλικό: Φέρει εσωτερικά μεταγενέστερες τοιχογραφίες. Σχόλια: Σύμφωνα με την παράδοση τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση υπήρξε καταφύγιο των φυγόδικων Βουρδουμπάδων από το Μενίδι. Το 1971 κατά τον Χρ. Καλογράνη η εκκλησία ανακαινίσθη και προστέθηκε στη νότια πλευρά της προέκταση- στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα, κεραμοσκεπές στηριζόμενο σε τέσσερα υποστηλώματα. Ο σεισμός του 1999 προξένησε σοβαρές ρωγμές, οι οποίες έχουν ωστόσο αποκατασταθεί και παράλληλα αφαιρέθηκε η προσθήκη, η οποία κατά τις εκτιμήσεις μηχανικών προξένησε τις εκτεταμένες ρωγμές στην εκκλησία. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Χρ. Καλογράνη, «Οι Μενιδιάτες», όπ.π. 11

ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ (ΜΕΤΟΧΙ) Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται στους πρόποδες της Πάρνηθας και ανήκει στο «Μετόχι» του Μοναστηριού της Αγ. Τριάδας. Χρονολογία:Ανάγεται στους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,50 x 7,00. Εικονογραφικό Υλικό: Σε καλή κατάσταση διατηρούνται οι τοιχογραφίες. Σχόλια: Σύμφωνα με ερευνητές κατέχει τη θέση αρχαίου ιερού. Στην άποψη αυτή συνηγορεί το άφθονο αρχαιολογικό υλικό που εντοπίστηκε στο χώρο του μικρού ναού κατά τον 19 ο αιώνα. Σε περιόδους ανομβρίας οι κάτοικοι των Αχαρνών έκαναν λιτανείες στο λόφο του Προφήτη Ηλία για πρόκληση βροχής. Μετά το σεισμό φέρει πολλές ρωγμές εσωτερικά και εξωτερικά. Υπάρχει μετακίνηση κεραμιδιών. «Αχαρναί», όπ.π., Δημήτρης Γ. Γιώτας, «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριο Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδας», όπ.π. 12

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΜΕΤΟΧΙ) Τύπος Ναού: Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται λίγο δυτικότερα του Προφήτη Ηλία. Χρονολογία: Χρονολογείται γύρω στο 17 ο αιώνα. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: Έχει εντοιχισμένο αρχαιολογικό υλικό και οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στο 17 ο αιώνα. Στο ιερό βήμα εικονίζεται η Πλατυτέρα η Βλαχερνίτισσα και χαμηλότερα συλλειτουργούντες ιεράρχες και ο μελισμός. Στην πρόθεση σώζονται η Άκρα ταπείνωση και η παράσταση του Ιωνά. Στο βόρειο τοίχο οι Ταξιάρχες, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος που φέρουν ομοίωμα ναού. Σχόλια: Είναι μικρό μετόχι του Μοναστηριού Αγ. Τριάδας. Το μοναστήρι πανηγύριζε, σύμφωνα με τον W. Leake (πριν από την Επανάσταση) τον Άγιο Νικόλαο στις 9 Μαΐου με επισκέπτες από την Αθήνα και τα γύρω χωριά. Από το σεισμό κατέρρευσε η οροφή και η μεσημβρινή πλευρά, ενώ ετοιμόρροπη υποστυλωμένη από το Υπ. Πολιτισμού είναι η δυτική και βορεινή πλευρά. Διατηρείται η ημιεξαγωνική αψίδα του ιερού με ρωγμές, ενώ εσωτερικά σώζονται τοιχογραφίες. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π., William M. Leake, «Τοπογραφία της Αττικής» 1806 Απόσπασμα Μετφρ. «Δασικά Χρονικά» Σεπτ.-Οκτώβριος 1981. 13

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΒΑΡΥΜΠΟΜΠΗ) Τύπος Ναού: Μικρός ναός σταυρόσχημος με βαρύ οκταγωνικό τρούλο και ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Ο ναός βρίσκεται ανατολικά της κοινότητας Θρακομακεδόνων, στη θέση Βαρυμπόμπη στο ομώνυμο μεγάλο αγροδασόκτημα και στο κοιμητήριο της Ι. Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου. Χρονολογία: Χρονολογείται γύρω στο 16 ο - 17 ο αιώνα, ενώ νεότεροι μελετητές τοποθετούν την ανέγερσή του τον 13 ο αιώνα. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: Εσωτερικά του ναού διατηρούνται τοιχογραφίες του 18 ου αιώνα κατά τον Αν. Ορλάνδο. Σχόλια: Κατά τη διάρκεια όμως των πρώτων σωστικών μέτρων αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες του δεύτερου τετάρτου του 13 ου αιώνα κατατάσσοντας το μνημείο στα Βυζαντινά. Ο σεισμός του 1999 προξένησε ρηγματώσεις εσωτερικά και εξωτερικά. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π. 14

ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (ΜΟΝΟΜΑΤΙ) Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με ημιεξαγωνκή αψίδα ιερού, που επεκτάθηκε αργότερα δυτικά με νάρθηκα και φέρει νότια ανοιχτή πεσσοστοιχία. Θέση: Βρίσκεται στη Δυτική όχθη του Κηφισού. Χρονολογία: Ανήκει στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,00 x 5,70. Εικονογραφικό Υλικό: Κατά την πρόχειρη αξιολόγηση του μνημείου από τον Αν. Ορλάνδο σημειώνεται απλά ότι οι τοιχογραφίες του ναού είναι του 19 ου αιώνα. Σχόλια: Κατά τον πρόσφατο σεισμό κατέρρευσε η οροφή, μέρος των τοίχων, και η αψίδα του ιερού. Από τα σπαράγματα της τοιχοποιίας διακρίνονται τρία στρώματα αγιογραφών. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π. 15

ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (Αριστοτέλους & Αγ. Τριάδας) Τύπος Ναού: Ξυλόστεγη βασιλική με ημιεξαγωνκή αψίδα ιερού. Θέση:Βρίσκεται Β.Α. της περιφερειακής οδού Αριστοτέλους. Χρονολογία: Ανήκει στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,20 x 5,00. Εικονογραφικό Υλικό: Στο εσωτερικό υπήρχαν πολλές τοιχογραφίες μη χρονολογηθείσες, οι περισσότερες από τις οποίες σήμερα είναι ασβεστοχρισμένες. Σχόλια: Στο περιβάλλοντα χώρο της εκκλησίας ανακαλύφθηκε τον 19 ο αιώνα πλούσιο αρχαιολογικό υλικό μεταξύ των ευρημάτων και δύο σαρκοφάγοι των κλασικών χρόνων. Πρόσφατα ανακαλύφθηκαν από την αρχαιολογική υπηρεσία, σε μεγάλη ανασκαφή δυτικά της εκκλησίας, αρχαιότητες από την κλασική εποχή μέχρι τα βυζαντινά χρόνια. Σήμερα το προαύλιο της εκκλησίας έχει διαμορφωθεί σε καλαίσθητη πλατεία. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Χρ. Καλογράνη «Οι Μενιδιάτες», όπ.π., Αν. Ορλάνδου, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π. 16

ΑΓIOI ΠΑΝΤΕΣ Τύπος Ναού: Μικρή καμαροσκέπαστη βασιλική. Θέση: Βρίσκεται βόρεια του μεγάλου ναού της Κοιμήσεως Θεοτόκου στην οδό Λιοσίων. Χρονολογία: Πιθανόν η χρονολόγηση της εκκλησίας ανάγεται στον 17 ο αιώνα. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: Στην εκκλησία των Αγίων Πάντων βρίσκονται κίονες και ιωνικό κιονόκρανο από αρχαίο ναό. Νότιά του ο βυζαντινός ναίσκος σώζει λείψανα αρχαίου κτιρίου. Είναι γνωστό πως ο χώρος που περιβάλλει την εκκλησία υπήρξε παλιό νεκροταφείο προ του 1750. Βιβλιογραφία: Μ. Πετροπουλάκου Ε. Πεντάζου: «Αττική: Οικιστικά στοιχεία- Πρώτη έκθεση», όπ.π., Σταματία Στριφτού Βάθη, «Αχαρναί», όπ.π., Δημήτρης Γ. Γιώτας, «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδος, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π., Καλογράνη Χ., «Οι Μενιδιάτες» όπ.π., 17

ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ (Α Νεκροταφείο) Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Σήμερα είναι η εκκλησία του Α Νεκροταφείου Αχαρνών. Χρονολογία: Πιθανόν η χρονολόγηση της εκκλησίας ανάγεται στον 18 ο αιώνα. Διαστάσεις: 4,60 x 6,10. Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: Ασφαλέστερη χρονολόγηση θα προκύψει με την εξέταση των τοιχογραφιών, που αποκαλύφθηκαν μετά το σεισμό του 1999. Στη μεσημβρινή και δυτική πλευρά φέρει στέγαστρο μεταγενέστερης κατασκευής από οπλισμένο σκυρόδεμα. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Καλογράνη Χ., «Οι Μενιδιάτες» όπ.π. 18

ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΧΕΛΙΔΟΝΟΥ Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με ημικυκλική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται ανατολικά του δήμου Αχαρνών σε ειδυλλιακή τοποθεσία. Χρονολογία: Πιθανόν η χρονολόγηση της εκκλησίας ανάγεται στον 14 ο αιώνα. Διαστάσεις: 4,90 x 8,40. Εικονογραφικό Υλικό: Υπάρχουν αλλεπάλληλα στρώματα τοιχογραφιών. Αριστερά της εισόδου παριστάνεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Στο βορινό τοίχο, δίπλα στην είσοδο, προς την πλευρά του ιερού ο Άγιος Σπυρίδων. Στο βορινό τοίχο του ιερού εικονίζεται ο Άγιος Δημήτριος. Υπάρχουν και άλλες τοιχογραφίες περισσότερο ή λιγότερο φθαρμένες. Σχόλια: Ο κυρίως ναός συγκοινωνεί προς νότο με σπήλαιο σταλακτιτών, που στα τοιχώματά του υπάρχουν κόγχες. Διοικητικά υπάγεται στην Κάτω Κηφισιά, αλλά ανήκει στην κτηματική περιοχή του δήμου Αχαρνών και παλαιά αποτελούσε καθολικό μοναστηριού, του οποίου κατάλοιπα σώζονται στον περιβάλλοντα χώρο. Τον 15 ο αιώνα πρέπει να καταστράφηκε η εκκλησία όπως αποδεικνύουν τα ερείπια με τα ίχνη της φωτιάς. Τον 16 ο αιώνα ανακαινίστηκε και αναπτύχθηκε ως μοναστήρι. Τον ίδιο αιώνα τοιχογραφείται το καθολικό με θαυμαστές παραστάσεις. Στην εκκλησία υπάρχει φωτάναμα. Μνήμες από το παλιό Μενίδι «Τα πλατάνια της Χελιδονούς». Εφημ. «Ν. Στόχοι», Αχαρνές 1994, Αν. Ορλάνδος, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π., Μουζάκης Σ., «Το άγνωστο μικρομονάστηρο της Παναγίας - Χελιδονούς στις Αχαρνές Αττικής», Έκδοση Ι.Λ.Ε. Αχαρνών 1988. 19

ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Τύπος Ναού: Παλαιά μονόκλιτη βασιλική με ημικυκλική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται εντός του παλαιού πολεοδομικού σχεδίου του Δήμου Αχαρνών στη συμβολή των οδών Αγίου Κωνσταντίνου και Ξενοφώντος. Χρονολογία: Η χρονολόγηση της εκκλησίας πιθανολογείται στον 17 ο -18 ο αιώνα. Διαστάσεις: - Εικονογραφικό Υλικό: Φέρει εσωτερικά τοιχογραφίες αχρονολόγητες, οι περισσότερες ασβεστοχρισμένες. Σχόλια: Κατά το σεισμό προκλήθηκαν σοβαρές βλάβες στην εκκλησία, διαμπερείς ρηγματώσεις στην ημικυκλική αψιδα του ιερού. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π. 20

ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Τύπος Ναού: Μικρή μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται νοτιοδυτικά της κεντρικής πλατείας σε μικρή απόσταση από την πλατεία της Αγ. Παρασκευής. Χρονολογία: Η χρονολόγηση της εκκλησίας πιθανολογείται στον 17 ο -18 ο αιώνα. Διαστάσεις: 4,55 x 5,85. Εικονογραφικό Υλικό: Η εκκλησία διατηρεί παλαιές, αχρονολόγητες τοιχογραφίες, ενώ φέρει εντοιχισμένο αρχαιολογικό υλικό, μη διακρινόμενο λόγω ανακαίνισης της εκκλησίας. Σχόλια: Στο χώρο της πλατείας, που είναι χτισμένη η εκκλησία, υπήρχε άφθονο αρχαιολογικό υλικό και ερείπια παλαιών κτιρίων. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδος, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π., Καλογράνη Χ., «Οι Μενιδιάτες», όπ.π. 21

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Τύπος Ναού: Μικρή ξυλόστεγη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται ανατολικά των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων και δυτικότερα του ναού Αγίου Ιωάννη του Νηστικού επί της οδού Λιοσίων. Χρονολογία: Θεωρείται από τα παλαιότερα εξωκκλήσια της περιοχής των Αχαρνών και χρονολογείται από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,10 x 5,45. Εικονογραφικό Υλικό: Φέρει πρόσφατες τοιχογραφίες. Σχόλια: Ο χώρος που βρίσκεται είναι κοντά σο αρχαιότερο νεκροταφείο των Αχαρνών, από όπου προέρχεται αρχαιολογικό υλικό. Η εκκλησία έχει δεχτεί αλλεπάλληλες επεμβάσεις «Καλλωπισμού» μεταξύ άλλων ξύλινο στέγαστρο κατά προέκταση του νάρθηκα και εξωτερική επένδυση με πέτρα. Εσωτερικά διατηρεί στοιχεία της παλαιότητάς του. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Καλογράνη Χ., «Οι Μενιδιάτες», όπ.π. 22

ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ - ΠΑΝΑΓΙΤΣΑ (ΒΑΡΥΜΠΟΜΠΗ) Τύπος Ναού: Μικρή καμαροσκέπαστη βασιλική. Θέση: Βρίσκεται σε χαμηλό λόφο μέσα στο συνιδιόκτητο αγροδασόκτημα Βαρυμπόμπης. Χρονολογία: Χρονολογείται επί Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,35 x 5,65. Εικονογραφικό Υλικό: - Σχόλια: Η εκκλησία αυτή είναι γνωστή ως Παναγίτσα. Πιθανόν υπήρξε κέντρο αρχαίου δήμου και ίσως κατέχει θέση αρχαίου ιερού. Στον περιφραγμένο χώρο της εκκλησίας υπάρχει και σήμερα διάσπαρτο αρχαιολογικό υλικό. Πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές που έφεραν στο φως 150 μ. Β.Α. της εκκλησίας αρχαίο βαλανείο, τάφους και άλλες αρχαιότητες. Η πρώτη ανασκαφή έγινε σύμφωνα με την κα Πλάτωνος στα χρόνια του Γεωργίου του Β. Στην ευρύτερη περιοχή ανέσκαψαν και οι βασιλόπαιδες Σοφία και Ειρήνη, υπό την καθοδήγηση της Θεοφ. Αρβανιτοπούλου. Νοτιότερα της εκκλησίας το 1888 ο διευθυντής των βασιλικών κτημάτων MYNTER ανέσκαψε αρχαίο τύμβο τον οποίο και ταυτίζει με τον τύμβο του Σοφοκλή. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Θ. Αρβανιτοπούλου, «Δεκέλεια», Αθήνα 1958, Μ. Πετροπουλάκου Ε. Πεντάζου: «Αττική: Οικιστικά στοιχεία- Πρώτη έκθεση», όπ.π. 23

ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (Λεωφ.Δημοκρατίας) Τύπος Ναού: Μικρή ξυλόστεγη βασιλική που επεκτάθηκε αργότερα δυτικά με νάρθηκα και φέρει νότια ανοιχτή πεσσοστοιχία. Θέση: Βρίσκεται ανατολικά της λεωφόρου Δημοκρατίας. Χρονολογία: Χρονολογείται επί Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 4,60 x 6,10. Εικονογραφικό Υλικό: Έχει στο εσωτερικό νεότερες τοιχογραφίες. Σχόλια: Έχει κριθεί διατηρητέος ο παλαιός ναός. Διατηρούνται βόρεια και νότια μεταγενέστερα τοιχία. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδος, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π. 24

ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ (Εργατικές κατοικίες) Τύπος Ναού: Μικρή καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού. Θέση: Βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο στη δυτική πλευρά του δήμου Αχαρνών και περιβάλλεται από εργατικές κατοικίες. Χρονολογία: Χρονολογείται επί Τουρκοκρατίας. Διαστάσεις: 6,35 x 5,65. Εικονογραφικό Υλικό: Κατά το 19 ο αιώνα εντοπίστηκε στο χώρο εντοιχισμένο άφθονο αρχαιολογικό υλικό. Σχόλια: Σύμφωνα με ερευνητές κατέχει τη θέση αρχαίου ιερού. Σε περιόδους ανομβρίας οι κάτοικοι των Αχαρνών έκαναν λιτανείες στο λόφο του Προφήτη Ηλία για πρόκληση βροχής. Η εκκλησία είναι σήμερα ανακαινισμένη, χωρίς φθορές από το σεισμό εκτός από το μανδρότοιχο. «Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών», όπ.π., Αν. Ορλάνδος, «Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος», όπ.π., Γ. Κ. Γαρδίκα «Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας», 1920, Ν. Παπαχατζή «Παυσανίου Αττικά», Εκδ. «ΕΚΔΟΤΙΚΗ», Αθήνα 1974. 25