MEA CULPA (?) του Γιώργου Η. Οικονομάκη Κύριε Διευθυντή. Μέχρι τη στιγμή που γράφω το σημείωμα τούτο γνωρίζω ότι για μια, τουλάχιστο, διατύπωση - θέση του τελευταίου άρθρου μου στο περιοδικό έγινα αντικείμενο οξύτατης δημόσιας κριτικής από στέλεχος της πολιτικής ομάδας Α/συνέχεια. Αυτή η κριτική αφορά στα, κατά τη γνώμη μου, προκύπτοντα από τις θέσεις της πολιτικής ομάδας Α/συνέχεια στάδια του καπιταλισμού. Επειδή θεωρώ πως η κριτική αυτή παρουσιάζει ένα γενικότερο ενδιαφέρον θα ήθελα να διατυπώσω εν συντομία κάποιους συλλογισμούς μου. Έγραφα, λοιπόν, σχετικά στο άρθρο μου: «Η Α/συνέχεια εντοπίζει τρία στάδια εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος. Το προμονοπωλιακό, το μονοπωλιακό και το ιμπεριαλιστικό στάδιο, "δηλαδή του καπιταλισμού που πεθαίνει και σαπίζει..."» (Οικονομάκης 2000: 55). Από λενινιστική άποψη ήταν, πράγματι, απαράδεκτο να καταλογίσω στην Α/συνέχεια θέση περί τριών σταδίων εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος: προμονοπωλιακό + μονοπωλιακό + ιμπεριαλιστικό, ως το στάδιο της παρακμής. Ήταν, δηλαδή, απαράδεκτο να μην ταυτίσω --από οικονομική άποψη-- το μονοπωλιακό και το ιμπεριαλιστικό στάδιο. Και να γιατί: α) «ο ιμπεριαλισμός είναι το μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού» (Λένιν 1980: 88). β) «σύμφωνα με την οικονομική του ουσία, ο ιμπεριαλισμός είναι μονοπωλιακός καπιταλισμός» (Λένιν 1980: 124). γ) απ' «την οικονομική ουσία του ιμπεριαλισμού βγαίνει ότι πρέπει να τον χαρακτηρίσουμε σαν μεταβατικό ή, πιο σωστά, σαν καπιταλισμό που πεθαίνει» (Λένιν 1980: 127), κ.λπ., κ.λπ., κ.λπ. Όταν μιλάμε, βέβαια, για στάδια εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος μιλάμε για την περιοδολόγηση του καπιταλιστικού συστήματος, εξ ορισμού. Ας αφήσουμε, λοιπόν, για λίγο τη λενινιστική άποψη για το μονοπωλιακό καπιταλισμό? ιμπεριαλισμό? καπιταλισμό που πεθαίνει, για να στοχαστούμε, έστω και για λίγο, πάνω στην ίδια την περιοδολόγηση, ως γενικό θεωρητικό ζήτημα. Εδώ τίθεται, πρώτα απ' όλα, ένα βασικό ερώτημα: Σελίδα 1 / 5
Σε ποιο επίπεδο περιοδολογείται ο καπιταλισμός; Θα αρκεστώ σε τρεις απαντήσεις: α) Απάντηση Πουλαντζά: Περιοδολογείται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής --«ο ιμπεριαλισμός σαν στάδιοστην αναπαραγωγή του ΚΤΠ [καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής]» + «περιοδολόγηση του ιμπεριαλιστικού σταδίου σε φάσεις» (Πουλαντζάς 1982: 53-4)-- αλλά μέσω του κοινωνικού σχηματισμού: «Στην πραγματικότητα μόνον οι κοινωνικοί σχηματισμοί μπορούν να περιοδολογηθούν, γιατί εκεί ακριβώς είναι ενεργή η πάλη των τάξεων: ένας τρόπος παραγωγής υπάρχει μόνο σε συγκεκριμένες συνθήκες που καθορίζουν τη σύσταση και την αναπαραγωγή του» (Πουλαντζάς 1982: 59). β) Απάντηση Fine - Harris: Περιοδολογείται ο ΚΤΠ καθαυτός, και έχει τρία (ίσως πια και τέσσερα...) στάδια: «Η βασική μας αρχή για τη περιοδολόγηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι να εξετάσουμε πώς η κοινωνικοποίηση της παραγωγής του καπιταλισμού περνάει από χωριστά στάδια που συνεπάγονται αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής.» Τα στάδια αυτά είναι τρία: «το φιλελεύθερο, το μονοπωλιακό και το κρατικομονοπωλιακό» (Fine - Harris 1986: 143). γ) Απάντηση Μηλιού: Η περιοδολόγηση έχει ως μοναδικό πεδίο αναφοράς της τον κοινωνικό σχηματισμό: «Ο ΚΤΠ ως η "δομή του πυρήνα" (Μαρξ) της κεφαλαιακής σχέσης σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα δεν υπόκειται... σε δομικούς μετασχηματισμούς ή στάδια. Παρ' όλα αυτά, η εξέλιξη ενός συγκεκριμένου καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού μπορεί κάλλιστα να περιοδολογηθεί σε στάδια ή/και φάσεις. Στην περίπτωση αυτή δεν πρόκειται όμως για μετασχηματισμούς των εσωτερικών-αναγκαίων νόμων που διέπουν τον ΚΤΠ (δηλαδή κάθε καπιταλιστική κυριαρχία), αλλά για την παγίωση κάποιων συγκεκριμένων "εξωτερικών" ως προς τον ΚΤΠ κοινωνικών σχέσεων και συσχετισμών δύναμης, μέσα στην ιστορική διαδικασία της πάλης των τάξεων» (Μηλιός 1988: 101). Και στις τρεις, λοιπόν, εκδοχές περιοδολόγησης τα όποια στάδια ή/και φάσεις έχουν ένα συγκεκριμένο επίπεδο αναφοράς. ΚΤΠ --μέσω κοινωνικού σχηματισμού--, ΚΤΠ --καθαυτός--, κοινωνικός σχηματισμός. Οπωσδήποτε δεν έχουν ως επίπεδο αναφοράς το εν γένει σύστημα. Καταλογίζοντας, επομένως στην Α/συνέχεια (δυο ή τρία, μένει να το δούμε) στάδια, πρέπει να ξεκαθαρίσω το επίπεδο αναφοράς μου. Και το επίπεδο αναφοράς μου --δε βρίσκεται στην οικονομίστικη βάση του μεταρρυθμισμού, ήτοι στην περιοδολόγηση του τρόπου παραγωγής, περισσότερα σε άλλη ευκαιρία, αλλά-- βρίσκεται στην τρίτη απάντηση στην απάντηση Μηλιού. Υποστηρίζω δηλαδή ότι: Στη δυναμική της καπιταλιστικής ανάπτυξης δεν υφίστανται κάποιες τροποποιήσεις επί του συνδυασμού των τριών σχέσεων --κυριότητα + κατοχή + νομή-- που συνθέτουν του ουσιώδες περιεχόμενο των σχέσεων παραγωγής στον ΚΤΠ --ομολογία χωρισμού-- δεν επισυμβαίνουν δηλαδή μεταβολές επί της μήτρας του ΚΤΠ, όσο η πραγματική (οικονομική) κυριότητα --κυριότητα + κατοχή-- ανήκει σταθερά στο κεφάλαιο και η νομή στην εργατική τάξη (δες σχετικά Οικονομάκης 1998: 59-63). Κατά συνέπεια, τα όποια αναζητούμενα «στάδια» ή/και «φάσεις» νοούνται ως τέτοια μόνο ως προς το μεταβαλλόμενο εκ της ταξικής πάλης κοινωνικό σχηματισμό και όχι ως προς τον αμετάβλητο (καπιταλιστικό) τρόπο παραγωγής. Επομένως, η περιοδολόγηση του καπιταλιστικού συστήματος (του καπιταλισμού) μπορεί να εννοηθεί μόνο σε αναφορά με τον (καπιταλιστικό) κοινωνικό σχηματισμό και όχι με τον «καθαρό» ΚΤΠ. Σελίδα 2 / 5
«Πρόκειται για αποτελέσματα της πάλης των τάξεων στο εσωτερικό των (...) καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών, που αφορούν ζητήματα όπως η διάρκεια της εργάσιμης μέρας, οι μορφές συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, η συγκεκριμένη διαδικασία διαμόρφωσης των κρατικών και αναπαραγωγικών μηχανισμών, η μορφή του μπλοκ εξουσίας, δηλαδή οι συγκεκριμένες αστικές μερίδες και οι αμοιβαίες σχέσεις τους, η συμμετοχή ή μη άλλων τάξεων πλην της αστικής στο μπλοκ της εξουσίας (...) με δυο λόγια ο συνολικός κοινωνικός συσχετισμός των δυνάμεων.»αναφερόμαστε λοιπόν στις σχετικά διαφοροποιημένες ιστορικές μορφές συγκρότησης ενός καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού, που προκύπτουν από τα διαφορετικά ιστορικά στάδια της πάλης των τάξεων, κι όχι βέβαια από ένα μετασχηματισμό των δομικών χαρακτηριστικών και της λειτουργίας του ΚΤΠ.»Με αυτή την έννοια νομιμοποιούμαστε λοιπόν να μιλάμε για στάδια της καπιταλιστικής εξέλιξης και ανάπτυξης: ως στάδια στην ιστορική εξέλιξη των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών» (Μηλιός 1988: 101-2). Άρα τα (όποια) καταλογιζόμενα στην Α/συνέχεια στάδια έχουν ως επίπεδο αναφοράς, στην κριτική μου, τον καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό κάθε συγκεκριμένο ιστορικό καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό. {Καθ' υπόθεση θεωρώ, ότι και οι ίδιοι δεν αμφισβητούν (και)την «εθνική» βάση συγκρότησης του προμονοπωλιακού και του μονοπωλιακού καπιταλισμού (ή/και ιμπεριαλισμού).} {Ακόμη, για την οικονομία της συζήτησης, αποδέχομαι ως στάδια του καπιταλιστικού συστήματος το προμονοπωλιακό και το μονοπωλιακό, εγγραφόμενα στο πεδίο κοινωνικός σχηματισμός.} Εφόσον τα (όποια) στάδια του καπιταλιστικού συστήματος έχουν ως βάση αναφοράς τους συγκεκριμένους ιστορικούς καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, έπεται αυτονόητα ότι και το μονοπωλιακό (? ιμπεριαλιστικό) στάδιο ειδικά μπορεί να νοηθεί μόνοσε αναφορά με συγκεκριμένους (εθνικούς) καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Με απλά λόγια: ένας (εθνικός) καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός στο στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι --από οικονομική άποψη-- ένας ιμπεριαλιστικός (εθνικός) καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός. «Τα μονοπώλια, η ολιγαρχία, η τάση προς κυριαρχία στη θέση των τάσεων προς την ελευθερία, η εκμετάλλευση ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού μικρών ή αδύνατων εθνών από μια μικρή χούφτα πλουσιότατα ή ισχυρότατα έθνη --όλα αυτά μας γέννησαν τα διακριτικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού» (Λένιν 1980: 125). Θα κάνω μια παρέκβαση πριν φτάσω στα τελικά μου συμπεράσματα. Αυτή αφορά στον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό (ΚΜΚ). Θα χρειαστώ εδώ τη βοήθεια ενός --ταιριαστού για την περίπτωση Α/συνέχεια, και όχι μόνο-- σοβιετικού λεξικού πολιτικής οικονομίας. Διαβάζουμε στο λεξικό: «Κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός: Μορφή του μονοπωλιακού καπιταλισμού [...] αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της οικονομικής ανάπτυξης σε όλες τις ιμπεριαλιστικές χώρες» (Λεξικό Πολιτικής Οικονομίας χ.χ.έ.: 289, 291). Εν ολίγοις, ο ΚΜΚ --είτε αποτελεί είτε δεν αποτελεί + 1 στάδιο-- προϋποθέτει, ασφαλώς, το μονοπωλιακό καπιταλισμό (? ιμπεριαλισμό, κατά Λένιν). Σελίδα 3 / 5
Επομένως: ένας καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός στο στάδιο του ΚΜΚ είναι ήδη ένας ιμπεριαλιστικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός. {Για την οικονομία, επίσης, της συζήτησης έχω υποθέσει ότι ο ΚΜΚ αποτελεί πράγματι στάδιο του καπιταλισμού, εγγραφόμενο στο πεδίο κοινωνικός σχηματισμός. } [1] Συνεπώς --και υποθέτοντας ότι η Α/συνέχεια, είναι πιστή στη λενινιστική ταύτιση μονοπωλιακού καπιταλισμού και ιμπεριαλισμού--, ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός είναι ένας καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός που έχει ήδη προ πολλού βρεθεί στο ιμπεριαλιστικό στάδιο, εφόσον --κατά την Α/συνέχεια, και όχι μόνο-- χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των μονοπωλίων και του ΚΜΚ (δες σχετικά Οικονομάκης 2000: 62). Είναι, όμως, πιστή η Α/συνέχεια στη λενινιστική ταύτιση; Κατά την Α/συνέχεια --και τους λοιπούς μ-λ θιασώτες της θεωρίας του ΚΜΚ-- ο ελληνικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός είναι μόνο ΚΜΚ και όχι και ιμπεριαλισμός, ούτε καν «"μικρός ιμπεριαλισμός"» (Οικονομάκης 2000: 61). Αλλά, αν είναι έτσι, τότε...; Αν είναι έτσι, ΚΜΚ και ιμπεριαλισμός δεν ταυτίζονται, τουλάχιστον στην κάθε περίπτωση ή εξ ορισμού. Και αφού ο ΚΜΚ προϋποθέτει το μονοπωλικό καπιταλισμό, ο μονοπωλιακός καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός δεν ταυτίζονται, τουλάχιστον στην κάθε περίπτωση ή εξ ορισμού και η λενινιστική θεωρητική ταύτιση... πάει περίπατο ή έστω σχετικοποιείται. Ας διαλέξουν λοιπόν: Είτε το μονοπωλιακό και το ιμπεριαλιστικό στάδιο είναι ένα και το αυτό, όπως η λενινιστική ανάλυση επιτάσσει, και ο ελληνικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός είναι (υποχρεωτικά) ένας ιμπεριαλιστικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός είτε δεν είναι ένα και το αυτό και ο ελληνικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός δεν είναι (υποχρεωτικά) ένας ιμπεριαλιστικός καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός. Οφείλω, πάντως, να παραδεκτώ, ως βέβαιο σφάλμα μου, ότι στην σχετική κριτική μου στις μ-λ ομαδοποιήσεις δεν είχα αξιολογήσει όσο έπρεπε αυτήν την κραυγαλέα αντίφαση, στην οποία οδηγεί το --εκ των Χίλφερντινγκ + Χόμπσον, εκπορευόμενο-- λενινιστικό υπόδειγμα ανάλυσης του «σύγχρονου» (μονοπωλιακού) καπιταλισμού (Milios υ.δ). {Και δεν οδηγεί σε κραυγαλέα αντίφαση μόνο τις μ-λ ομαδοποιήσεις...} Οφείλω, τέλος, να ευχαριστήσω για την εναντίον μου κριτική, χωρίς την οποία δεν θα είχα ίσως καταπιαστεί, έστω και ακροθιγώς, μ' αυτήν την όψη του (σταλινικού) σοβιετικού μαρξισμού. 26-1 - 2000 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕς Λένιν, Β. Ι. (1980), Ο Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. Λεξικό Πολιτικής Οικονομίας (χωρίς χρονολογία έκδοσης), Τόμος Α, Αθήνα: Gutenberg. Σελίδα 4 / 5
Μηλιός, Γ. (1988), Ο Ελληνικός Κοινωνικός Σχηματισμός - από το επεκτατισμό στην καπιταλιστική ανάπτυξη, Αθήνα: Εξάντας. Milios, J. (υπό δημοσίευση), «Hilferding, Rudolf», στην Encyclopedia of International Political Economy: Routledge. Οικονομάκης, Γ. Η. (1998), «Το ζήτημα της καπιταλιστικοποίησης του Αγροτικού Τομέα (Με αφορμή την Έκθεση Σπράου'' για τη Γεωργία), Μέρος 1: Αναζητώντας τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής επί του γεωργικού εδάφους», Θέσεις, τ. 65 (Οκτώβριος - Δεκέμβριος): 57-74. Οικονομάκης, Γ. Η. (2000), «Ερμηνείες του Καπιταλιστικού Συστήματος και Πολιτική Στρατηγική: Μια θεώρηση της μ-λ εκδοχής», Θέσεις τ. 70 (Ιανουάριος - Μάρτιος): 35-115. Πουλαντζάς, Ν. Α. (1982), Οι Κοινωνικές Τάξεις στον Σύγχρονο Καπιταλισμό, Αθήνα: Θεμέλιο. [1] Το γεγονός ότι βάση αναφοράς, συνήθως, των υποστηρικτών της θεωρίας του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού --όπως η Α/συνέχεια (Οικονομάκης 2000: 62, 78-9)-- είναι το επίπεδο του τρόπου παραγωγής (Μηλιός 1988: 100-1) δε θα με απασχολήσει εδώ, καθώς ο σκοπός μου είναι άλλος. Σελίδα 5 / 5