Εγκλήματα σε απευθείας σύνδεση Επιβλέπουσα : Άννα Παναγιωταρέα Μαρίνα Σπύρου 1/2/2011
Α. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Μάρτιο του 2007, τυχαία, παρακολούθησα στο Σκάι ένα ντοκιμαντέρ του αγγλικού channel 4 για την υπόθεση Ματέι. Η υπόθεση αυτή μου ήταν γνώριμη. Ο Σορίν Ματέι είχε εισβάλλει σε ένα διαμέρισμα, στο κέντρο της Αθήνας, και κρατώντας μια απασφαλισμένη χειροβομβίδα, είχε κρατήσει ομήρους την οικογένεια που το κατοικούσε. Το πρωτόγνωρο της υπόθεσης ήταν ότι σε όλη τη διάρκεια της ομηρίας αυτής, ο απαγωγέας συνομιλούσε με παρουσιαστή κεντρικού δελτίου ειδήσεων, μέσω του οποίου έκανε και τις διαπραγματεύσεις. Η Αστυνομία, θεατής και αυτή σε αυτό το θέατρο του παραλόγου, εμφανίστηκε 4 ώρες αργότερα, εισβάλλοντας στο σκηνικό από τη πόρτα του διαμερίσματος, όπου βρισκόταν ο Σορίν Ματέι μαζί με τους δύο, πλέον,ομήρους του. Το αποτέλεσμα της εφόδου ήταν ο θανάσιμος διαμελισμός μίας εκ των δύο ομήρων, ο ακρωτηριασμός του ποδιού ενός αστυνομικού και οι μικροτραυματισμοί αρκετών ακόμα, από την έκρηξη της χειροβομβίδας. Το γεγονός αυτό είχε μείνει χαραγμένο στη μνήμη μου, παρόλο που όταν συνέβη βρισκόμουν στην εφηβεία. Ο λόγος ήταν πως το βρήκα αποτρόπαιο και φρικιαστικό να χάνει, έτσι απλά τη ζωή της μια νέα κοπέλα και μάλιστα μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Αργότερα, ως φοιτήτρια δημοσιογραφίας, και ενήλικη πλέον, το είδα από άλλη οπτική. Αναρωτήθηκα που είναι ο κώδικας δεοντολογίας των δημοσιογράφων, μέχρι πιο σημείο μπορεί ένα έγκλημα να χωρέσει στις ειδήσεις; Πού στοχεύει η εκπαίδευση των τόσων αστυνομικών, που όσο περνούν τα χρόνια όλο και πληθαίνουν γύρω μας, αν όχι στη διασφάλιση της προστασίας των πολιτών; Πώς μπορούν να λειτουργούν σωστά υπό το φως της κάμερας και υπό την πίεση της απευθείας σύνδεσης, της ζωντανής αναμετάδοσης, όχι μόνον οι αστυνομικοί, αλλά και οι δημοσιογράφοι. Τι γίνεται όταν ο ένας θεσμός μπλέκεται με τον άλλον υποκαθιστώντας τον; Με την ασφαλή απόσταση των δέκα και πλέον ετών, εξακολουθούσα να μην καταλαβαίνω πώς έγινε μια σειρά θανατηφόρων λαθών. Αποφασίζοντας να διενεργήσω την έρευνα αυτή, με θέμα το έγκλημα σε απευθείας σύνδεση, ανέσυρα από τη μνήμη μου και την υπόθεση του Φλαμούρ Πίσλι. Ο οποίος, επίσης, με μία απασφαλισμένη χειροβομβίδα στο χέρι του και ακόμα μία,σφαλισμένη, στη ζώνη του, οδήγησε επιβάτες λεωφορείου ΚΤΕΛ από το Σχολάρι της Θεσσαλονίκης, λίγο έξω από το Ελμπασάν της Αλβανίας και έναν εξ αυτών, καθώς και τον εαυτό του, στο θάνατο. Η εικόνα αυτή ήταν χαραγμένη στη μνήμη μου, γιατί πολύ απλά την είχα παρακολουθήσει από τον τηλεοπτικό μου δέκτη, αμέτρητες φορές. Θεωρώντας ότι θα μπορούσα να απαντήσω σε μερικά από τα παραπάνω ερωτήματα και σε πλήθος άλλων που γεννήθηκαν κατά την πορεία της έρευνας μου, έθεσα αυτό ως θέμα 2
της πτυχιακής μου εργασίας. Ξεκινώντας, λοιπόν, την έρευνά μου διαπίστωσα γρήγορα ότι οι πηγές ήταν περιορισμένες. Στη βιβλιογραφία το έγκλημα και η βία, γενικότερα, κατέχουν ένα πολύ μεγάλο κομμάτι επιστημονικών ερευνών όπου εξετάζεται ο τρόπος που παρουσιάζονται από τα Μέσα και ο τρόπος που προσλαμβάνονται. Η βία όμως που ερευνάται στη σχετική βιβλιογραφία είναι η μυθοπλαστική, η φανταστική και όχι η πραγματική. Στην προσπάθειά μου, λοιπόν, να καλύψω το κενό αυτό, της βιβλιογραφίας, σχετικά με το θέμα απευθύνθηκα σε ειδικούς. Ακαδημαϊκοί και δημοσιογράφοι θα μπορούσαν να βοηθήσουν την έρευνά μου να προχωρήσει σε βάθος. Άνθρωποι της Αστυνομίας θα βοηθούσαν να γίνει πιο κατανοητή η πλευρά της. Τηλεοπτικοί σταθμοί στο να γίνει το,προς έρευνα,τηλεοπτικό υλικό πιο πλούσιο και πιο συμπαγές και όχι αποσπασματικό και διάσπαρτο. Όμως όλοι οι παραπάνω ήταν πάντα πολύ απασχολημένοι για να ασχοληθούν με μια ακαδημαϊκή έρευνα. Ορισμένοι, αρχικά για ακατανόητους λόγους, δεν ήθελαν να ξανανοίξουν αυτό το θέμα, μάλλον γιατί οι ευθύνες είναι πολλές και μοιρασμένες σε ανθρώπους που ίσως είναι ακόμα ενεργοί, ο καθένας στον τομέα του. 1 Το ίδιο συμπέρασμα βγήκε και από τη συχνή απάντηση σιωπής από εκείνους που δέχτηκαν να συνομιλήσουν μαζί μου. Το γεγονός αυτό μαρτυρά ότι η υπόθεση Ματέι αν και κλειστή από χρόνια, εξακολουθεί να είναι θέμα ταμπού για την ελληνική κοινωνία και τους θεσμούς που αφορά. Η έρευνα παρόλαυτα ολοκληρώθηκε, χάρη στη διάθεση και το ενδιαφέρον που έδειξαν ορισμένοι άνθρωποι και δέχτηκαν να μιλήσουν μαζί μου. Γεγονός που με τιμά ιδιαίτερα και θέλω να τους ευχαριστήσω γι αυτό. 1 Οι ακριβείς απαντήσεις που έλαβα απευθυνόμενη σε πρόσωπα και φορείς είναι ενδεικτικές και παρατίθενται επακριβώς στο παράρτημα. 3
Β. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα γεγονότα ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΟΡΙΝ ΜΑΤΕΙ 2 Στις 6 Σεπτεμβρίου 1998, ο καταδικασμένος για ληστείες και κλοπές, 26χρονος, Σορίν Ματέι, καταφέρνει να αποδράσει από τα χέρια των αστυνομικών για 6 η φορά. Σε αυτή την περίπτωση όμως, κρατάει στα χέρια του μία χειροβομβίδα και υπό την απειλή της, παίρνει ως όμηρο μαζί του, από το σημείο όπου είχε εντοπιστεί από τους αστυνομικούς, στη Χαλκίδα, έναν από αυτούς, το Θανάση Κρυσταλογιάννη. Ο Κρυσταλογιάννης υποστήριξε ότι προσφέρθηκε να τεθεί αυτός υπό την ομηρία του Ματέι,αντί μίας γυναίκας που ήθελε ο δεύτερος να απαγάγει, άποψη που αμφισβητήθηκε εντονότατα στη συνέχεια. Αφού επιβιβάστηκαν σε ιδιωτικό αυτοκίνητο, ο Ματέι έδεσε τον καρπό του με τον καρπό του Κρυσταλογιάννη, τον οποίο έβαλε στη θέση του οδηγού, έχοντας τοποθετήσει τη χειροβομβίδα ανάμεσα στα πόδια του. Έτσι ξεκινάει μία, ιδιότυπη ομηρία, με μία περιπλάνηση στο δρόμο. Το όχημα, υπό τις οδηγίες του Ματέι, κατευθύνεται προς την Αθήνα, ενώ το ακολουθούν ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις. Όταν φτάνει στη Λυκόβρυση, η Αστυνομία καταφέρνει να ακινητοποιήσει το αυτοκίνητο και ξεκινάνε οι διαπραγματεύσεις μεταξύ απαγωγέα και αστυνομικών. Ένα μέρος της πορείας του αυτοκινήτου μέχρι τη Λυκόβρυση, καθώς και οι διαπραγματεύσεις, που αργότερα λαμβάνουν χώρα, αναμεταδίδονται από την τηλεόραση. Οι κάμερες είναι στημένες λίγα μέτρα μακριά από το ακινητοποιημένο όχημα και καταγράφουν τις εικόνες. Η επτάωρη ομηρία του αστυνομικού Κρυσταλλογιάννη, έχει γίνει πρώτο θέμα στα δελτία ειδήσεων. Εν τέλει κάμερες, αστυνομικοί και τηλεοπτικό κοινό παρακολουθούν το αυτοκίνητο να αναχωρεί από τη Λυκόβρυση, προς άγνωστη κατεύθυνση, με τον Κρυσταλογιάννη και το Ματέι μέσα. Κάπου στο ύψος του Πειραιά, ο Ματέι αποβιβάζεται από το Ι.Χ. και παίρνοντας μαζί του τη χειροβομβίδα, επιβιβάζεται σε διερχόμενο ταξί και εξαφανίζεται, αφήνοντας τον όμηρό του ελεύθερο. Η Αστυνομία τις επόμενες μέρες αναζητά το δραπέτη και τελικά τον εντοπίζει, στην οδό Νιόβης 4, στην Αχαρνών. Ο Ματέι παρέμεινε αρκετές μέρες στο υπόγειο διαμέρισμα, της φίλης του, Πηνελόπης Αθανασοπούλου. Η οποία,όπως και ο Σορίν Ματέι, ήταν τοξικομανής. Οι αστυνομικοί γνωρίζοντας ότι κρύβεται εκεί τον παρακολουθούν διακριτικά, επί δέκα μέρες, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να τον συλλάβουν. 2 Η εξιστόρηση των γεγονότων που παρατίθεται είναι βασισμένη στα δημοσιεύματα των εφημερίδων: Καθημερινή, Ελευθεροτυπία, Έθνος τις περιόδους: 7/9/1998 και 24/9/1998 ως και τις 10/10/1998, από το ντοκιμαντέρ του Channel 4, το οποίο προβλήθηκε από το Σκάι με τίτλο: Υπόθεση Ματέι και από το αρχειακό υλικό του Αντ1 τις ημέρες 6/9/1998 και 23/9/1998 τις ώρες που έγιναν οι ομηρίες. 4
Τελικά, το απόγευμα της Τετάρτης 23 ης Σεπτεμβρίου, με ενημέρωση και του υπουργού Δημόσιας Τάξης, Γ. Ρωμαίου, αποφασίζεται η έφοδος στο διαμέρισμα της Π.Αθανασοπούλου, υπό την εισαγγελική παρέμβαση του Ι.Σακκά, στην οποία αναφέρεται, να μην πραγματοποιηθεί πυροβολισμός, εντολή που μετά αμφισβητήθηκε έντονα. Πράγματι, λίγο πριν τις επτά το απόγευμα, οι ειδικές δυνάμεις των ΕΚΑΜ πραγματοποιούν έφοδο στο διαμέρισμα, με σκοπό τη σύλληψη του Σορίν Ματέι. Ο Ματέι εκείνη τη στιγμή βρισκόταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, αφού μόλις είχε κάνει χρήση ηρωίνης, είχε όμως δίπλα του τη χειροβομβίδα. Οι αστυνομικοί πετούν μία χειροβομβίδα κρότου- λάμψης, με σκοπό προφανώς, να τον αιφνιδιάσουν και καταφέρνουν να τον χτυπήσουν στο κεφάλι με τη λαβή του όπλου. Εκείνος όμως καταφέρνει να κλειστεί στην τουαλέτα του σπιτιού,όπου,από το φωταγωγό σκαρφαλώνει, δύο ορόφους πάνω, στον 1 ο όροφο και μπαίνει στο διαμέρισμα της οικογένειας Γκινάκη. Εκείνη την ώρα βρίσκονται εκεί η μητέρα, Σουλτάνα Γκινάκη, 58 χρονών, ο γιος της Βαγγέλης Γκινάκης, ο οποίος είχε μαθησιακά προβλήματα, 24 χρονών, η αδερφή του Αμαλία Γκινάκη, 26 χρονών και ο αρραβωνιαστικός της Αποστόλης Μακρινός, 34 χρονών. Ο Ματέι τους καθησυχάζει λέγοντάς τους πως δε θα τους πειράξει και ότι απλώς θέλει να ξεφύγει από την Αστυνομία που τον έχει περικυκλώσει. Αφού η Σουλτάνα Γκινάκη περιποιείται τα τραύματά του, εκείνος, με τα κορδόνια από τα παπούτσια της Αμαλίας Γκινάκη, δένει τον ένα της καρπό με του αρραβωνιαστικού της και τον άλλον με το δικό του, στο χέρι με το οποίο στη συνέχεια κράταγε την απασφαλισμένη χειροβομβίδα. Στη συνέχεια τηλεφωνεί στον τηλεοπτικό σταθμό Σκάι και ζητά να βγει στον αέρα. Είμαι ο Σορίν Ματέι και κρατάω τέσσερις ανθρώπους. Βγάλτε με στον αέρα. Τώρα. Ήταν οι κουβέντες που άκουσε ο Σταμάτης Μαλέλης, διευθυντής του δελτίου ειδήσεων του σταθμού, και μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα λειτουργώντας με το δημοσιογραφικό του ένστικτο έβγαλε τη γραμμή στον αέρα. Ο Ματέι μέσω του σταθμού έκανε πλέον γνωστά τα αιτήματά του. Σε αυτό που δήλωσε από την αρχή στο Νίκο Ευαγγελάτο, με τον οποίο συνομιλούσε και διαπραγματευόταν τις επόμενες τέσσερις ώρες, ότι βασιζόταν ήταν, στο ότι η Αστυνομία είχε σεβαστεί τη ζωή του αστυνομικού που κρατούσε λίγες μέρες πριν και τον άφησαν να φύγει. Τώρα την προκαλούσε αν θα σεβαστεί τη ζωή των τεσσάρων ανθρώπων που είχε δίπλα του. Ο Ματέι ζήτησε 500.000$ και ένα αυτοκίνητο. Στην ουσία το μόνο που ήθελε, και αυτό φάνηκε και αργότερα στα λόγια του,ήταν να φύγει. Και φαινόταν αρκετά βέβαιος ότι θα το πετύχει. Αφενός κράταγε την Αστυνομία στα χέρια του με τους τέσσερις ομήρους, αφετέρου κράταγε την προσοχή του τηλεοπτικού σταθμού με την τηλεθέαση που του προσέφερε, χάριν της αποκλειστικότητας που του χάριζε. 5
Οι διαπραγματεύσεις που έκανε ο Νίκος Ευαγγελάτος, την πρώτη ώρα με το Σορίν Ματέι γινόντουσαν χωρίς την παρουσία της Αστυνομίας, ούτε στο σταθμό, ούτε στο σημείο που διαδραματιζόταν η ομηρία. Μετά την έλευση μιας ώρας, στο διάστημα της οποίας ο Ν.Ευαγγελάτος έπεισε τον Ματέι να απελευθερώσει το Βαγγέλη Γκινάκη, έκανε την εμφάνισή της η Αστυνομία στο σταθμό με τον Γιώργο Πλάκα, Ά υπαρχηγό της, ο οποίος ανέλαβε να καθοδηγεί τον Ν.Ευαγγελάτο. Βασικό του μέλημα ήταν να μάθει αν η χειροβομβίδα που κρατούσε ο απαγωγέας ήταν αληθινή. Γεγονός που του επιβεβαίωσε η Αμαλία Γκινάκη, στον αέρα. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι την ευθύνη ώστε, να διακοπεί το τηλεφώνημα δεν την ανέλαβε κανείς. Ακόμα, η επέμβαση του ΕΣΡ περιορίστηκε στο να βγάλει ο σταθμός ανακοίνωση, δύο ώρες μετά την έναρξη της σύνδεσης, ότι οι σκηνές που ακολουθούν είναι ακατάλληλες. Όπως λέει ο Σταμάτης Μαλέλης ο ένας έριχνε την ευθύνη στον άλλον και όλοι στην Αστυνομία για τη συνέχιση της μετάδοσης. Έτσι την ευθύνη της ανέλαβε η Αστυνομία, η οποία επέδειξε στο διευθυντή ειδήσεων να τη συνεχίσει, γιατί, σύμφωνα με τον κ.πλακά, ο μόνος τρόπος για να τον συλλάβουνε είναι να βρίσκεται στον αέρα. Παρατήρησαν, επιπλέον ότι όση ώρα συνομιλούσε με το Νίκο Ευαγγελάτο παρέμενε, σχετικά, ήρεμος. Παράλληλα με την άφιξη του Γ.Πλακά στο Σκάι, κάτω από το διαμέρισμα, στη Νιόβης έφτασε και ο διοικητής της Ασφάλειας, ταξίαρχος, Θεόδωρος Παπαφίλης και άρχισε να διαπραγματεύεται με τον απαγωγέα. Ο Ματέι εκνευριζόταν με την παρουσία του Παπαφίλη και ήρθε μερικές φορές σε ρήξη μαζί του, ώσπου διέκοψε τη μεταξύ τους επικοινωνία οριστικά, όταν ο πρώτος ζήτησε αμφεταμίνες, για να συνέλθει από τη χρήση ηρωίνης που είχε κάνει νωρίτερα και ο δεύτερος του έστειλε υπνωτικά χάπια, τα οποία ο απαγωγέας αναγνώρισε αμέσως. Οι διαπραγματεύσεις στον αέρα συνεχίστηκαν μέχρι, σχεδόν τις 11 το βράδυ, όταν έφτασε η Ηγεσία της ΕΛ.ΑΣ. στην οδό Νιόβης. Ο Αρχηγός της Αστυνομίας, Αθανάσιος Βασιλόπουλος, αφού ανέκρινε την Π.Αθανασοπούλου, για να εξακριβώσει αν η χειροβομβίδα είναι αληθινή, αρκείται στη δήλωσή της ότι ίσως και να είναι ψεύτικη και αποφασίζει την έφοδο στο διαμέρισμα. Απομακρύνει τα τηλεοπτικά συνεργεία και τον κόσμο που είχε συγκεντρωθεί εκεί, αποκλείει το χώρο μπροστά από την πολυκατοικία και δίνει εντολή στο Σκάι να διακόψει για διαφημιστικά μηνύματα, για να μπορέσει να πραγματοποιηθεί η επιχείρηση. Την έφοδο πραγματοποιούν από την εξωτερική μεριά του διαμερίσματος, παράθυρα και μπαλκόνια, άνδρες των ΕΚΑΜ και από την είσοδο του ο ίδιος αρχηγός μαζί με το Β Υπαρχηγό Παναγιώτη Γεωργακόπουλο, τον Αττικάρχη Ιωάννη Γεωργακόπουλο, τον προϊστάμενο του τμήματος 6
Εγκλημάτων Κατά Της Ζωής, Βασίλη Τσιατούρα, τον υποδιοικητή του τοπικού τμήματος Γιώργο Μαρκόπουλο και τον οδηγό του Αρχηγού Γιώργο Παλιούρα. Τη στιγμή που έγινε η έφοδος, ο Ματέι, έχει μόλις αφήσει ελεύθερη τη Σουλτάνα Γκινάκη, με την οποία συναντήθηκε η Ηγεσία της ΕΛ.ΑΣ. στην είσοδο του διαμερίσματος και την τράβηξαν έξω. Λίγα δευτερόλεπτα αργότερα οι άνδρες των ΕΚΑΜ, τραβούν με δύναμη τον Αποστόλη Μακρινό και κόβεται το κορδόνι που τον κράταγε δεμένο με την Αμαλία Γκινάκη. Μένουν, έτσι μέσα στο διαμέρισμα Γκινάκη και Ματέι δεμένοι μεταξύ τους με τον δεύτερο να κρατά ακόμα τη χειροβομβίδα στο χέρι του και οι δυνάμεις της Αστυνομίας. Ότι συνέβη τα επόμενα λεπτά παραμένει μυστήριο. Γεγονός είναι ότι η χειροβομβίδα εξερράγη, κόβοντας την Αμαλία Γκινάκη στα δύο, ακρωτηριάζοντας το πόδι του Γιώργου Παλιούρα και προκαλώντας μικροτραυματισμούς,σε όποιον άλλον βρίσκεται εκεί τη στιγμή εκείνη. Παρόλο που είχε δοθεί εντολή να διακοπεί το πρόγραμμα του Σκάι, τη στιγμή της εφόδου το πρόγραμμα συνεχίστηκε με το τηλέφωνο της οικογένειας Γκινάκη να παραμένει σε ανοικτή σύνδεση με το σταθμό. Δόθηκε έτσι στον αέρα, ξεκάθαρα, ο ήχος του τι γινόταν μέσα στο διαμέρισμα. Οι έντονες αψιμαχίες μεταξύ αστυνομίας και Ματέι καθώς και η έκρηξη της χειροβομβίδας,γίνονται σε ζωντανό τηλεοπτικό χρόνο. Την ευθύνη για το ότι δεν ελέγχθηκε η χειροβομβίδα,ούτε για τον αν ήταν αληθινή, αφού ακόμα και από το ανοιχτό τηλέφωνο στον αέρα ακούγεται αστυνομικός να προκαλεί τον απαγωγέα να την πετάξει, αλλά κυρίως για το που βρισκόταν η χειροβομβίδα, δεν την πήρε ποτέ κανένας αστυνομικός. Οι ίδιοι ισχυρίστηκαν ότι η βρισκόταν στην τσέπη της Γκινάκη, άλλοι ότι ήταν στην κοιλιά της. Οι ιατρικές εκτιμήσεις πάντως δείχνουν ότι η χειροβομβίδα δεν βρισκόταν πάνω στην κοπέλα, αλλά πίσω της. Το τι ακριβώς συνέβη εκείνα τα λεπτά που έκριναν την έκβαση της ομηρίας, είναι κάτι που δεν έγινε ποτέ γνωστό. Τα ανώτατα κλιμάκια της ΕΛ.ΑΣ. έριχναν την ευθύνη ο ένας στον άλλον και τα κατώτερα δε μίλησαν ποτέ. Την ευθύνη της εφόδου και της εκτίμησης περί ψεύτικης χειροβομβίδας, την ανέλαβε ο Αθανάσιος Βασιλόπουλος, ο οποίος υπέβαλε την παραίτησή του ακριβώς μετά τη λήξη της επιχείρησης. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο Βασιλόπουλος αντικαταστάθηκε από το Β Υπαρχηγό, με τον οποίο είχαν πραγματοποιήσει μαζί την έφοδο. Αμέσως μετά την έκρηξη, τα ασθενοφόρα ήταν αδύνατον να προσεγγίσουν την πολυκατοικία, από τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα και τις κλούβες που είχαν τοποθετηθεί για να αποκλειστεί ο χώρος. Ακολούθησαν σκηνές με αστυνομικούς και πολίτες να σηκώνουν τα αυτοκίνητα για να ελευθερωθεί ο χώρος για τα ασθενοφόρα. Όταν τελικά έφτασαν, μετέφεραν, αρχικά τους αστυνομικούς σε στρατιωτικά νοσοκομεία, το Σορίν Ματέι στον Ερυθρό Σταυρό, όπου παρέμεινε για λίγες ώρες μέχρι να μεταφερθεί στο Γενικό Κρατικό Νικαίας και τέλος την 7
Αμαλία Γκινάκη, για την οποία πίστευαν πως ήταν νεκρή και την έβγαλαν από την πολυκατοικία ο αρραβωνιαστικός της με το μεγάλο της αδερφό, στον Ερυθρό Σταυρό, όπου απεβίωσε 17 μέρες αργότερα. Ο Ματέι παρέμεινε για δύο μέρες στο Γενικό Κρατικό, σε βαθιά καταστολή και αφού κρίθηκε ότι τα τραύματά του ήταν επιπόλαια, μεταφέρθηκε, δεμένος με ιμάντες και χειροπέδες, ενώ ήταν σε καταστολή, στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο των φυλακών Κορυδαλλού. Εκεί όπου στις 26 Σεπτεμβρίου 1998, τρεις μέρες μετά την ομηρία απεβίωσε, αφού από την ύπτια στάση στην οποία βρισκόταν προήλθε εισρόφηση γαστρικού υγρού. Για την ευθύνη της κατάληξης αυτής του Ματέι κατηγορήθηκαν πολλοί, αστυνομικοί και γιατροί, δεν την ανέλαβε όμως κανείς. 8
Ο ΣΟΡΙΝ ΜΑΤΕΙ Ο Σορίν Ματέι γεννήθηκε στη Ρουμανία το 1972. Λίγο μετά το θάνατο του πατέρα και της αδερφής του, η μητέρα με τα δύο παιδιά της εγκαθίστανται στην Αθήνα 3. Ο Ματέι, από πολύ μικρή ηλικία άρχισε να απασχολεί τις αρχές. Στις κατηγορίες που, κατά καιρούς του απαγγέλνονταν, ήταν ληστείες σε καταστήματα και τράπεζες, κλοπές αυτοκινήτων και απόπειρες ανθρωποκτονιών, κατηγορίες για τις οποίες είχε καταδικαστεί, συνολικά, σε σχεδόν 20 χρόνια κάθειρξης 4. Ο Σορίν Ματέι, το 1996, περίοδο που κρατούνταν στις φυλακές Κέρκυρας, πραγματοποιεί την πρώτη του απόδραση. Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, καταφέρνει να ξεφύγει από τα χέρια των Αρχών ακόμα πέντε φορές. Χάριν αυτής της ιδιότητάς του αποκτά και το παρατσούκλι Πεταλούδας 5. Αν και ήταν χρήστης σκληρών ναρκωτικών (ηρωίνη) ο Ματέι, κατάφερνε συχνά να αποδρά. Αυτό υποδηλώνει την ευστροφία που είχε σαν κακοποιός, αλλά για τους κοντινούς του ανθρώπους 6 αυτές ακριβώς οι ενέργειές του, σε συνδυασμό με το ότι ήταν εξοπλισμένος με βαρύ οπλισμό, υποδηλώνουν ενδεχόμενες διασυνδέσεις του με την Αστυνομία. Ο Ματέι έκανε φανερή την ευστροφία του και με τον τρόπο που χειρίστηκε τα ΜΜΕ, βγάζοντας κατά κάποιο τρόπο την Αστυνομία στην άκρη. Αντιλαμβανόμενος την προσοχή των Μέσων κατά τη διάρκεια της απαγωγής του αστυνομικού Κρυσταλογιάννη, στις 6-9-1998, δε δίστασε κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στην πολυκατοικία στη Νιόβης, όπου κρατούσε ομήρους την οικογένεια Γκινάκη, λίγες μέρες αργότερα, να χρησιμοποιήσει την τηλεόραση, άμεσα, για να πετύχει το σκοπό του. Είχε τότε χαρακτηριστεί,από πολλούς, ως πολύ επικίνδυνος κακοποιός. Οι ενέργειές του έφεραν πολλές φορές τις Αρχές σε πολύ δύσκολη θέση, αφού κατάφερνε να παρουσιάσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο το μέγεθος της δυσλειτουργίας τους. Με την υπόθεση της ομηρίας Γκινάκη, κέντρισε το ενδιαφέρον της δημοσιότητας. Με το θάνατό του κατάφερε να ηρωοποιηθεί από τα Μέσα και να πάρει μία θέση στο πάνθεον των αδίστακτων εγκληματιών. 3 Σόμπολος Πάνος, Επιμέλεια Παναγιωταρέα Άννα, Συμπόσιο Η παρουσία των ΜΜΕ στη Δημόσια Τάξη, ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ. 154 4 Μώρου Αργυρώ, Μια ζωή δραπέτης ο 26χρονος Ρουμάνος, Ελευθεροτυπία, 24/9/1998, σελ.43 5 ό.π. 6 Παπαδάκου Γιάννα, Το ήξερα ότι θα τον φάνε, Ελευθεροτυπία, 27/9/1998, σελ.8 Βόζενμπεργκ Ελίζα, επιμέλεια Παναγιωταρέα Άννα, Συμπόσιο Η παρουσία των ΜΜΕ στη Δημόσια Τάξη,ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ,Θεσσαλονίκη,2000, σελ.180 9
Η ΛΕΩΦΟΡΕΙΟΠΕΙΡΑΤΕΙΑ ΣΤΑ ΚΤΕΛ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 7 Την Παρασκευή 28 Μαΐου 1999 το ΚΤΕΛ Θεσσαλονίκης ξεκινάει από το Κάτω Σχολάρι με προορισμό τη Θεσσαλονίκη. Στο λεωφορείο βρίσκονται 13 επιβάτες και λίγο αργότερα επιβιβάζεται ένας ακόμα. Είναι ο Φλαμούρ Πίσλι, αλβανικής καταγωγής. Ο 25χρονος Πίσλι, με ένα όπλο καλάσνικοφ και δύο χειροβομβίδες, καταλαμβάνει το όχημα και θέτει τους επιβάτες του υπό ομηρία. Ο Πίσλι αναγκάζει τον οδηγό του οχήματος να κατευθυνθεί σε τρία σπίτια, στην περιοχή του Κ. Σχολαρίου. Στο πρώτο, αυτό του Σπύρου Παναγιώτου, αφού λογομαχούν, πυροβολεί, χωρίς να τον πετύχει. Στο δεύτερο, αυτό της κ.ελένης Εμμανουηλίδου, βρίζει ανεξέλεγκτα και στο τρίτο, του Θοδωρή Οργαντζίδη, το λεωφορείο δεν χωράει να μπει, λόγω της στενότητας του χώρου. Απομακρύνεται και ενώ βρίσκεται ακόμα στην περιοχή του Σχολαρίου, απελευθερώνει δύο ομήρους. Κατευθύνεται προς τη Θεσσαλονίκη, όπου απελευθερώνει ακόμα δύο όμήρους. Στη Θεσσαλονίκη,το λεωφορείο κάνει στάση στο Αστυνομικό τμήμα της πλατείας Δημοκρατίας, στην οδό Δωδεκανήσου, όπου ο Πίσλι κάνει γνωστά τα αιτήματά του στο γενικό διευθυντή της Ασφάλειας, Αθ. Δαλαμαγγίδη, ο οποίος αναλαμβάνει πλέον και τις διαπραγματεύσεις με τον απαγωγέα. Υποστηρίζει ότι ο Θ. Οργαντζίδης, το τρίτο σπίτι που ήθελε να επισκεφτεί, με τον Παναγιώτου και τον Ντίνο Τσακουμή, από το Α.Τ. Επανομής του έστησαν πλεκτάνη, τοποθετώντας τρία όπλα καλάσνικοφ στο βόθρο του σπιτιού όπου εργαζόταν, η οποία έγινε και η αιτία της φυλάκισής του, στις φυλακές Διαβατών. Ενώ όπως ανέφερε αργότερα, είχε κακοποιηθεί στο τμήμα Μεταγωγών Θεσσαλονίκης, χωρίς να προσδιορίσει από ποιον. Ζητούσε τώρα 50.000.000δρχ., τρία καλάσνικοφ, που θα αποδείκνυαν την αθωότητά του, τους δύο άνδρες και την ασφαλή του έξοδο στην Αλβανία. Στη συνέχεια το λεωφορείο ακολουθεί μια ακανόνιστη διαδρομή. Κατευθύνεται προς τη Βέροια, την Καστοριά, ξανά πίσω προς το Σχολάρι. Σταματάει για διαπραγματεύσεις στη Θέρμη. Την πορεία του λεωφορείου ακολουθούν ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις, ένα πυροσβεστικό όχημα, ασθενοφόρα, τηλεοπτικά συνεργεία και ένα πλήθος πολιτών με Ι.Χ.., που έχουν μυριστεί την περιπέτεια. Ο Πίσλι απαιτεί την παρουσία τηλεοπτικών συνεργείων κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεών του με την Αστυνομία. Ο οδηγός του λεωφορείου, συχνά, κρατά τα μικρόφωνα των καναλιών για να μιλήσει ο απαγωγέας, το ίδιο και οι όμηροι. Δημοσιογράφοι από τα τηλεοπτικά στούντιο τηλεφωνούν στον Πίσλι και τον βγάζουν στον αέρα, όπου διατυπώνει τα αιτήματά του. 7 Η εξιστόρηση του γεγονότος είναι στηριγμένη από στα δημοσιεύματα των εφημερίδων: Έθνος, Ελευθεροτυπία και Καθημερινή τις περιόδους 29/5/1999 ως και 2/6/1999. Από το αρχειακό τηλεοπτικό του Αντ1 τις ώρες των ζωντανών αναμεταδόσεων και από την εκπομπή Φάκελοι επεισόδιο αριθμός 72, που είχε προβληθεί στο Mega. 10
Όταν τελικά, το απόγευμα, το λεωφορείο βρίσκεται στην περιοχή της Κοζάνης, οι αστυνομικοί παραδίδουν στον απαγωγέα τα χρήματα που ζήτησε και τα τρία καλάσνικοφ. Τα λεφτά να τα δούμε μπροστά φωνάζει μία από τις ομήρους και ο Γιώργος Κουλούρης, όμηρος κι αυτός, κάνει την καταμέτρηση του ποσού, μπροστά στην κάμερα, αφού ο Πίσλι κρατά το καλάσνικοφ και την απασφαλισμένη χειροβομβίδα στα χέρια του. Η ταύτιση των ομήρων με τον απαγωγέα, που σε αυτό το σημείο γίνεται εμφανής είναι- γνωστή και ως σύνδρομο της Στοκχόλμης 8 - γεγονός που υποστηρίχθηκε έντονα από πολλούς στη συνέχεια. Τα χρήματα γίνονται αποδεκτά, τα όπλα όμως όχι. Ο Πίσλι υποστηρίζει πως δεν είναι αυτά που ζήτησε, εγγυάται παρολαυτά την απελευθέρωση των γυναικών ομήρων, η οποία όμως δεν πραγματοποιείται. Λίγο μετά τις δέκα το βράδυ,ο Πίσλι, πετάει σε χωράφια έξω από την Κοζάνη, την απασφαλισμένη χειροβομβίδα που, επί δώδεκα ώρες, κρατάει στο χέρι του, και η οποία τελικά δεν εξερράγη και συνεχίζει την πορεία του, προς τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Γύρω στις δύο τα ξημερώματα, το λεωφορείο φτάνει στην Κρυσταλλοπηγή και οι Έλληνες αστυνομικοί έχουν σκοπό να εμποδίσουν την έξοδο του από τη χώρα, τραυματίζοντας τον απαγωγέα. Εκείνος όμως προσπαθεί να βγάλει από τη ζώνη του τη δεύτερη χειροβομβίδα και μπροστά σε αυτή του την κίνηση σηκώνονται οι μπάρες του φυλακίου. Το λεωφορείο είναι πλέον μέσα στην Αλβανία με μικρή ελληνική αστυνομική δύναμη να το συνοδεύει, χωρίς όμως να έχει οποιαδήποτε ρόλο στην υπόθεση, αφού δεν έχει δυνατότητα επέμβασης. Η αλβανική αστυνομία είναι πλέον υπεύθυνη γι αυτό. Αρκετές φορές προσπαθούν να σταματήσουν το λεωφορείο, με αποτέλεσμα την ανταλλαγή πυροβολισμών με τον Πίσλι. Τελικά, λίγα χιλιόμετρα έξω από το Ελμπασάν, στο δρόμο προς τα Τίρανα, έχουν τοποθετηθεί δύο νταλίκες, από τους Αλβανούς αστυνομικούς, οι οποίες κλείνουν το δρόμο και το λεωφορείο, αναγκαστικά ακινητοποιείται. Οι ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις,περίπου στις 6:30 τα ξημερώματα, ζητούν από τον Πίσλι να παραδοθεί, εκείνος αρνείται και αρχίζουν ανταλλαγές πυροβολισμών. Ο Πίσλι βρίσκεται στο μέσο του λεωφορείου και ο Γ.Κουλούρης που είναι όρθιος δίπλα στον οδηγό, τραυματίζεται, καθώς προσπαθεί να ξεφύγει, ανοίγει τις πόρτες του λεωφορείου. Εκείνη τη στιγμή Αλβανός αστυνομικός που βρίσκεται στις δυνάμεις που έχουν περικυκλώσει το λεωφορείο, πλησιάζει και τον πυροβολεί. Ο Κουλούρης πέφτει νεκρός. Συγχρόνως από την πίσω πόρτα έχουν κάνει έφοδο στο λεωφορείο κι άλλοι αστυνομικοί, οι οποίοι σκοτώνουν τον Φλαμούρ Πίσλι. 8 Το 1973 έγινε μία ομηρία σε τράπεζα της Στοκχόλμης. Οι δύο απαγωγείς κράτησαν τους υπαλλήλους της τράπεζας, σχεδόν 6 μέρες μέσα σε αυτή. Παρατηρήθηκε τότε από τις Αρχές ότι οι όμηροι είχα δεθεί τόσο με τους απαγωγείς τους που δε συνεργαζόντουσαν με την αστυνομία στις επιχειρήσεις απελευθέρωσής τους. Στη συνέχεια αρκετοί από αυτούς αρνήθηκαν να καταθέσουν εναντίον των απαγωγέων, ενώ προσέφεραν οικονομικά στο δικαστικό τους αγώνα. Από τότε το ιδιότυπο αυτό δέσιμο που δημιουργείται ανάμεσα σε θύματα και θύτες ονομάζεται το Σύνδρομο της Στοκχόλμης. 11
Από τους πυροβολισμούς τραυματίζεται ακόμα μία όμηρος, ενώ μία άλλη παθαίνει νευρικό κλονισμό. Μεταφέρονται και οι δύο στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο των Ιωαννίνων. Άλλος τραυματίας δεν υπάρχει, οι υπόλοιποι όμηροι είναι όλοι καλά, στη σωματική τους υγεία. 12
Ο ΦΛΑΜΟΥΡ ΠΙΣΛΙ 9 Ο Φλαμούρ Πίσλι γεννήθηκε σε ένα χωριό της Αλβανίας το 1975, μέσα σε μία αγροτική και φτωχή οικογένεια. Ο Φλαμούρ ακολούθησε το μικρότερο αδερφό του Έντι, σε ένα μικρό χωριό,έξω από τη Θεσσαλονίκη, το Κάτω Σχολάρι. Εκεί εργαζόντουσαν και οι δύο, ενώ ο Φλαμούρ έμενε στο σπίτι της κ.ελένης Εμμανουηλίδου, στην ίδια περιοχή. Ο Έντι Πίσλι εργαζόταν για το Θ. Οργαντζίδη, με τη γυναίκα του οποίου συνάπτει ερωτική σχέση. Εκείνη μένει έγκυος και οι δυο τους εγκαταλείπουν το χωριό, αφήνοντας το Φλαμούρ εκεί. Σε αυτό το σημείο βρίσκεται η αρχή του τέλους για το Φλαμούρ Πίσλι, αφού αυτός, κατά κάποιο τρόπο θα πληρώσει τις αμαρτίες του αδερφού του. Ο συνέταιρος του Οργαντζίδη, μηνύει το Φλαμούρ Πίσλι, κατηγορώντας τον ότι έβαλε ένα καλάσνικοφ στο βόθρο του πρώτου, με σκοπό να τον ενοχοποιήσει. Ο Πίσλι συλλαμβάνεται και οδηγείται στο τμήμα Μεταγωγών της Θεσσαλονίκης, όπου και κακοποιείται σεξουαλικά, ενώ στη συνέχεια οδηγείται στις φυλακές των Διαβατών. Αμέσως μετά την αποφυλάκισή του,απελαύνεται από την Ελλάδα και επιστρέφει στην Αλβανία όπου τον υποδέχονται σε ένα κλίμα χλευασμού και όπου η αρραβωνιαστικιά του τον χωρίζει. Ο Φλαμούρ ξαναγυρνάει στην Ελλάδα και η χαριστική βολή για την ταπείνωσή του είναι ότι η κ.εμμανουηλίδου τον διώχνει και τον συμβουλεύει να φύγει από το Κ.Σχολάρι. Τότε αποφασίζει, όπως δήλωσε αργότερα στους ομήρους του, να κάνει κάτι για να εκδικηθεί, όλους αυτούς που του προκάλεσαν το κακό. Κάτι που θα αποδεικνύει ότι, είναι γενναίος άνδρας που μπορεί να καταφέρει τα πάντα. Με αυτή τη σκέψη και με αυτό το σκοπό, ο Φλαμούρ Πίσλι απαγάγει το λεωφορείο των ΚΤΕΛ Θεσσαλονίκης. Καθόλη τη διάρκεια της ομηρίας, φαίνεται να αλλάζει η διάθεση του και η μόνη σταθερή απόφασή του είναι να οδηγήσει το λεωφορείο στη χώρα του. Είναι ο ίδιος που προσκαλεί τα κανάλια να είναι παρόντα στις διαπραγματεύσεις του με τις Αρχές, όμως υπάρχουν φορές που μπερδεύει τα λόγια του με την παρουσία τους. Σε γενικές γραμμές, πάντως φαίνεται να απολαμβάνει την προσοχή όλων, που είναι στραμμένη πάνω του. Ο Φλαμούρ Πίσλι δεν ήταν ένας άνθρωπος με εγκληματικό παρελθόν. Πληγώθηκε ο εγωισμός και η αξιοπρέπειά του τόσο πολύ που ξεπέρασε τα όρια του,τόσο που αντέδρασε ακραία και οδηγήθηκε στο έγκλημα. Μετά το θάνατό του ηρωοποίηθηκε από τους Αλβανούς, όχι σαν εγκληματίας, αλλά σαν τον άνθρωπο που πήρε εκδίκηση για όλα τα κακά που έχουν κάνει οι Έλληνες στους 9 Το κείμενο που ακολουθεί είναι βασισμένο στις εφημερίδες:έθνος, Ελευθεροτυπία και Καθημερινή τις περιόδους 29/5/1999 ως και 2/6/1999. Από το αρχειακό τηλεοπτικό του Αντ1 τις ώρες των ζωντανών αναμεταδόσεων και από την εκπομπή Φάκελοι επεισόδιο αριθμός 72, που είχε προβληθεί στο Mega. 13
Αλβανούς, ως ένας άνθρωπος που πέθανε με τιμή και αξιοπρέπεια. Προκάλεσε τη συγγραφή πανεπιστημιακής έρευνας 10, ενός μυθιστορήματος 11, τη δημιουργία μίας κινηματογραφικής ταινίας 12 και τη σύνθεση λαϊκών τραγουδιών 13 που,εξυμνούν την πράξη του και κατέχουν εξέχουσα θέση σε ραδιόφωνα και τηλεοράσεις της Αλβανίας. 10 Παπαηλία Πηνελόπη, Money of kurbet is money of blood: the making of a hero of immigration in the greek-albanian border, Journal of Ethics and Migration Studies, Νοέμβριος 2003 11 Καραπάνου Ρούλα, Ο κύκλος της οργής, ΩΚΕΑΝΙΔΑ, Αθήνα, 2002 12 Γιάνναρης Κωνσταντίνος, Όμηρος, 2004 13 Ο πατέρας του Φλαμούρ Πίσλι παρήγγειλε τη δημιουργία λαϊκών ασμάτων, τα οποία κυκλοφόρησαν με τον τίτλο Kenge per Flamur Piclin (Τα τραγούδια του Φλαμούρ Πίσλι) 14
Γ.ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΝ ΕΤΕΙ 1998 Το 1998 συγκαταλέγεται στα έτη πρωθυπουργίας του Κώστα Σημίτη και το γενικότερο πνεύμα του εκσυγχρονισμού. Λίγο μετά την ανάληψη των Ολυμπιακών αγώνων του 2004, στην Αθήνα, η Ελλάδα φαίνεται να έχει ανάγκη τις αλλαγές. Ξεκινούν οι κατασκευές της Αττικής οδού και της γέφυρας ζεύξης Ρίου-Αντιρρίου. Οι δημόσιες υπηρεσίες αποκτούν σταδιακά υπολογιστικά συστήματα. Στην Παιδεία, καταργούνται οι δέσμες, τις οποίες αντικαθιστούν οι κατευθύνσεις. Στην Εκκλησία, για πρώτη φορά, εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, ο Χριστόδουλος, με δημοκρατικές διαδικασίες. Η οικονομία βρίσκεται εν αναμονή του ευρώ. Σχετικά με τα θέματα που απασχολούν την πολιτική και κοινωνική σκηνή της περιόδου, παρατηρείται ότι αρκετά από αυτά κατέχουν περίοπτη θέση και στη σημερινή επικαιρότητα. Το θέμα των Σκοπίων 14 και η εξυγίανση της Ολυμπιακής, το συνταξιοδοτικό 15, οι ζημιογόνες ΔΕΚΟ, με πρωτοστάτη τον ΟΣΕ 16, διακίνηση ναρκωτικών στα Ζωνιανά 17, είναι μερικά από αυτά. Το θέμα όμως που φαίνεται να κατέχει τη μερίδα του λέοντος στον Τύπο της εποχής, είναι η αύξηση της εγκληματικότητας και οι μετανάστες στους οποίους αποδίδεται. Το κύμα παράνομης μετανάστευσης φαίνεται να πανικοβάλλει τους πολίτες της χώρας. Τίτλοι όπως: Αύξηση 300% στις πωλήσεις συναγερμών 18, Ο τρόμος απλώθηκε στην πόλη 19, η ίδρυση συνδέσμου ληστευθέντων 20 και οι δηλώσεις του υπουργού Δημόσιας Τάξης, Γιώργου Ρωμαίου Οι Αλβανοί φταίνε για όλα 21 είναι ενδεικτικά του κλίματος που επικρατούσε την εποχή. Αξίζει όμως να σημειωθεί, σε αυτό το σημείο, ότι μέχρι το 1997 τα μέτρα της πολιτείας για την παράνομη μετανάστευση ήταν μόνο κατασταλτικά 22 και ήταν η εποχή εκείνη που ανακοινώθηκε η έκδοση της Πράσινης Κάρτας για να νομιμοποιήσει, έστω και προσωρινά, 14 Συνέντευξη Κώστα Καραμανλή στο περιοδικό Επιλογές της εφημερίδας Μακεδονία, Ιανουάριος 1998 15 Ελευθεροτυπία, 1/1/1998, σελ.16-41 16 Καθημερινή, 7/4/1998 17 Βάνα Φωτοπούλου, Ελευθεροτυπία, 2/2/1998, σελ. 57 18 Καθημερινή, 14/3/1998, σελ.7 19 Κώστας Μιχαηλίδης, Καθημερινή, 15/3/1998, σελ.29 20 Καθημερινή, 14/3/1998, σελ. 7 21 Καθημερινή, 25/3/1998, σελ. 6 22 Κωνσταντοπούλου Χριστίνα, επιμέλεια Κουκουτσάκη Αφροδίτη, Εικόνες Εγκλήματος, Κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος. Η εγκληματικότητα των αλβανών μεταναστών στον αθηναϊκό Τύπο, ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα, 1999, σελ. 104 15
την παραμονή και την εργασία των μεταναστών που συνέρεαν στον ελλαδικό χώρο, κυρίως από την Αλβανία. Το φαινόμενο αυτό θα αναλυθεί στη συνέχεια, καθώς είναι ένα ζήτημα που στιγματίζει το περιεχόμενο των Μέσων της εποχής και κατά συνέπεια και την κοινωνία της. 16
Ο ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ Η ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τ0 1998 Η είσοδος της ιδιωτικής τηλεόρασης στο χώρο των Μέσων ήταν δυναμική. Αν και το 1998 μετρούσε ήδη 9 χρόνια παρουσίας, ήταν ακόμα πρώιμη, όπως θα διαπιστωθεί στη συνέχεια. Οι εφημερίδες της εποχής, άλλαξαν σταδιακά τη μορφολογία τους, προσθέτοντας τηλεοπτικά στοιχεία. Ταυτόχρονα μπαίνουμε στην εποχή προσφοράς δώρων. Ο Τύπος συνοδεύεται από κουπόνια 23 (για καφετιέρες, συλλογές cds, εγκυκλοπαίδειες, κτλ.) προσπαθώντας να συγκρατήσει το αναγνωστικό κοινό. Σχετικά με τη θεματολογία του, όπως προαναφέρθηκε, η αύξηση των μεταναστών, σε συνάρτηση με την αύξηση της εγκληματικότητας, είναι ένα θέμα που τον απασχόλησε εκτενέστατα. Γεγονός που όχι μόνο αντικατοπτρίζει ένα ζήτημα της εποχής, αλλά είναι κάτι που αφορά άμεσα αυτή την έρευνα, αφού οι δράστες και των δύο ομηριών που μας απασχολούν ήταν αλλοδαποί. Παρατηρείται μία υπερβολή γύρω από αυτό, στον τρόπο παρουσίασής του και κατά συνέπεια αύξηση της ξενοφοβίας, από μέρους της ελληνικής κοινωνίας. Είναι χαρακτηριστικές οι δηλώσεις των κατοίκων Κεραμιδίου Πιερίας στο Στέλιο Κούλογλου 24,οι οποίοι λόγω της υπερπροβολής της εγκληματικότητας από Αλβανούς, αποφάσισαν να λάβουν προληπτικά μέτρα εναντίον τους: Ακούγαμε πως οι Αλβανοί κλέβουν και σκοτώνουν και κάθε φορά που ανοίγαμε την τηλεόραση, όποιο έγκλημα γινόταν Αλβανούς κατηγορούσαν, γι αυτό κι εμείς είπαμε να πάρουμε προληπτικά μέτρα και τότε όλοι γύρισαν και μας είπαν ρατσιστές. Σε έρευνα που διενεργήθηκε, με θέμα την απεικόνιση της αλβανικής εγκληματικότητας και πως αυτή αναπαρίσταται αθηναϊκό Τύπο της εποχής 25, συμπεραίνεται ότι οι εξεταζόμενες εφημερίδες κρατούσαν δύο σταθερές γραμμές. Ο Ελεύθερος Τύπος και ο Ελεύθερος, καταγγέλλουν τους Αλβανούς και γενικότερα τους μετανάστες- για την αύξηση της εγκληματικότητας. Ας σημειωθεί, όμως σε αυτό το σημείο ότι, δεν εντοπίστηκαν (την περίοδο της έρευνας) απόψεις ειδικών και ειδήσεις που να αφορούν στην παραπομπή των μεταναστών στη δικαιοσύνη 26. Η δεύτερη γραμμή που ακολουθήθηκε από την Ελευθεροτυπία 23 Ελευθεροτυπία 10/2/1998 24 Κωνσταντινίδου Χριστίνα, επιμέλεια Κουκουτσάκη Αφροδίτη,Εικόνες Εγκλήματος, Κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος. Η εγκληματικότητα των αλβανών μεταναστών στον αθηναϊκό Τύπο ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα, 1999, σελ. 125 25 ό.π. Η έρευνα διεξήχθη την περίοδο Φεβρουάριος- Μάρτιος 1998 26 ό.π. σελ. 114 17
και Τα Νέα, ήταν αυτή της εξισορρόπησης του στερεοτύπου του Αλβανού εγκληματία μέσω του στερεοτύπου του καλού Αλβανού μετανάστη, θύματος προκατάληψης. Στα τηλεοπτικά πράγματα, οι ιδιωτικοί σταθμοί έχουν γίνει 6. Ο Αντ1, το Mega channel, το Star channel, το Κανάλι 5, το New channel και ο Σκάι, μαζί με τα τρία κρατικά Ετ1, ΝΕΤ και Ετ3, συνθέτουν το τηλεοπτικό τοπίο. Μόλις το Μάρτιο του 1998, το πρόγραμμά τους ξεκινάει με τις πρωινές ενημερωτικές εκπομπές, αφού μέχρι τότε, η έναρξη του προγράμματος ήταν 12:00-13:00, το μεσημέρι. Στην επιμήκυνση του ωραρίου του προγράμματος έρχονται να κάνουν την εμφάνισή τους- μόνο στη ιδιωτική τηλεόραση- και οι εκπομπές ριάλιτι. Ενδεικτικά αναφέρονται Το κεντρί (Νατάσσα Ράγιου, ΑΝΤ1), Επιτέλους Μαζί (Ανδρέας Μικρούτσικος, MEGA) και Αληθινές Ιστορίες (Δημήτρης Μάρκου, ΣΚΑΪ). Στις συγκεκριμένες εκπομπές συναντάμε, για πρώτη φορά στο ελληνικό τηλεοπτικό τοπίο, καθημερινούς ανθρώπους να συζητούν και να λύνουν τα προβλήματά τους, κυρίως οικογενειακής φύσεως, σε τηλεοπτικά σαλόνια. Στον τομέα των ειδήσεων, και συγκεκριμένα στην παρουσίασή τους, οι τηλεοπτικοί σταθμοί κρατούν συγκεκριμένη ώρα προβολής, γύρω στις 20:15, με μικρές αποκλίσεις (ΝΕΤ 21:00 ) ενώ η διάρκειά τους καθορίζεται από 45 ως και 1:15 (ΣΚΑΪ). Ο ΣΚΑΪ όμως, εκτός από το ότι είχε το μεγαλύτερο σε διάρκεια δελτίο, το οποίο καθιερώθηκε και από τους άλλους σταθμούς- και από τους κρατικούς- εισήγαγε και μία άλλη μορφή ειδήσεων. Το νέο είδος ενημέρωσης που καθιερώθηκε από το σταθμό, αφορά ιδιαιτέρως την έρευνα, καθώς όπως κρίθηκε εκ των υστέρων, ακόμα και από τους ίδιους τους συντελεστές του 27 ίσως ήταν κι αυτός ο χαρακτήρας του που ώθησε το Σορίν Ματέι να επιλέξει το συγκεκριμένο κανάλι να απευθυνθεί. Αρχικά ο ΣΚΑΪ έδωσε στο δελτίο του ύφος talk show, καθιερώνοντας τα τηλεοπτικά παράθυρα στην ελληνική οθόνη, στα οποία έδινε βήμα, όχι μόνο σε δημόσιο πρόσωπα, αλλά και στον κάθε πολίτη που ήθελε να κάνει τα παράπονά του ή να λύσει τα προβλήματά του. Το κανάλι δεν είχε απλώς λαϊκό χαρακτήρα, είχε αναλάβει να υποκαθιστά κι άλλες φορές κρατικές λειτουργίες. Όπως όταν σε ένα δυστύχημα,στη Μήλο 28, έστειλε το δικό του ελικόπτερο για να μεταφέρει τον τραυματία σε νοσοκομείο της Αθήνας, ενώ στη συνέχεια ο δημοσιογράφος ανακοίνωνε ότι εμείς εκτελούμε ακόμα και μεταφορές ασθενών που δεν μπορεί να κάνει το κράτος. Τηλεφωνήστε μας όταν το κράτος δεν είναι εκεί. 27 Υπόθεση Ματέι, Channel 4, Σε δήλωσή του που έκανε ο Σταμάτης Μαλέλης, ο τότε διευθυντής ειδήσεων του σταθμού δηλώνει ότι: Ο Ευαγγελάτος ήταν ο πιο αγαπητός παρουσιαστής εκείνη την εποχή, ο πιο προσιτός και ο πιο λαϊκός, πράγματι, αν κάποιος ήθελε να μιλήσει επέλεγε τον Ευαγγελάτο. 28 Παναγιωταρέα Άννα, επιμέλεια Παναγιωταρέα Άννα, Συμπόσιο Η παρουσία των ΜΜΕ στη Δημόσια Τάξη, ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ. 139-140. 18
Η νεαρή ιδιωτική τηλεόραση χρειαζόταν και κάποιο ανώτερο όργανο εποπτείας, ώστε να τηρηθούν κάποιες τηλεοπτικές ισορροπίες. Το Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο συστάθηκε το 1989, το έτος γέννησης των ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών και ως σκοπό είχε την εξασφάλιση της τήρησης της αντικειμενικότητας, της ισομέρειας, της ποιότητας των προγραμμάτων 29 καθώς και τη χορήγηση αδειών λειτουργίας των σταθμών. Παρόλαυτα, το ΕΣΡ μέχρι και σήμερα, τόσα χρόνια μετά και μέσα σε ένα θεωρητικά ωριμότερο τηλεοπτικό περιβάλλον, έχει διατηρήσει έναν απαθή τρόπο λειτουργίας και παρακολούθησης των τηλεοπτικών πεπραγμένων, κάνοντας αισθητή την παρουσία του μόνο για να επιβάλλει χρηματικά πρόστιμα και αυτά σε επιφανειακές συνήθως παραβάσεις. 29 Παπαθανασόπουλος Στέλιος, Απελευθερώνοντας την τηλεόραση, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, Αθήνα, 1993, σελ. 253 19
ΕΙΔΗΣΕΙΣ Για να ενταχθούν οι δύο εξεταζόμενες υποθέσεις, Ματέι και Πίσλι, σε κάποια κατηγορία ειδήσεων, ακολουθεί μία μικρή ανάλυση δύο ειδών. Των δραματοποιημένων ειδήσεων και των γεγονότων σε απευθείας σύνδεση. Οι ειδήσεις αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα ενημέρωσης των τηλεοπτικών σταθμών. Συχνά δε, και τη βασικότερη πηγή ενημέρωσης των πολιτών. Η τηλεόραση είναι το μέσο με την ευρύτερη αποδοχή του κοινού και ο βασικότερος λόγος είναι η ευκολία πρόσβασης σε αυτήν. Παράλληλα έχει την ιδιότητα να αποστέλλει μηνύματα σε ένα πλήθος αποδεκτών ταυτόχρονα. Αποτελεί, πολλές φορές, ένα κοινό σημείο αναφοράς γι αυτόν ακριβώς το λόγο, αλλά και διότι συγκεντρώνει πολλές πτυχές της κοινωνίας, στην οποία συγχρόνως απευθύνεται. 30 Για τους αποδέκτες της λειτουργεί, επίσης, σαν υποκατάστατο της θέασης μίας πλευράς της κοινωνικής πραγματικότητας,με την οποία δεν μπορούν να έρθουν σε επαφή 31. Ο κάθε τηλεθεατής, όμως ως μοναδικό ον, θα προσδώσει άλλη σημασία στο μήνυμα που αποδέχεται, το οποίο δεν εξαρτάται μόνο από τον ίδιο (μορφωτικό επίπεδο, προσωπικότητα, ηλικία, διάθεση της στιγμής, κτλ.) αλλά και από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και φυσικά από τον τρόπο παρουσίασης του μηνύματος. 32 Ο τρόπος παρουσίασης μιας είδησης είναι ένα ζήτημα που καταλαμβάνει πολύ μεγάλο μέρος των ερευνών που έχουν γίνει για τη μαζική επικοινωνία. Η υποκειμενικότητα, όχι μόνο της αντίληψης από μέρους του τηλεθεατή, αλλά και της παραγωγής από πλευράς του μέσου, είναι μία έννοια που έχει οδηγήσει, την πλειοψηφία των μελετητών, να συμφωνούν ότι είναι αδύνατον να υπάρξει στις ειδήσεις. 33 Η εικόνα της κοινωνίας που παρουσιάζεται από τα Μέσα είναι στρεβλή, αφού είναι κατασκευασμένη μέσω της ματιάς, όχι μόνο του δημοσιογράφου που την παρουσιάζει, αλλά μιας ολόκληρης διαδικασίας που ακολουθείται μέχρι αυτή να παρουσιαστεί στο κοινό( σκηνοθεσία, μοντάζ, αρχισυντάκτης, γραμμή του Μέσου ). 34 Το κάθε τηλεοπτικό κανάλι, θεωρητικά, λειτουργεί για το κοινωνικό όφελος. Πρακτικά, όμως, οι τηλεοπτικοί σταθμοί είναι επιχειρήσεις. Οι μεν κρατικοί υπηρετούν, συχνά και εξυπηρετούν, κυβερνήσεις, οι δε ιδιωτικοί ως εμπορικές επιχειρήσεις έχουν σα σκοπό το οικονομικό κέρδος το οποίο επιδιώκουν μέσα σε μία πολύ ανταγωνιστική αγορά. 30 Παπαθανασόπουλος Στέλιος, Η δύναμη της τηλεόρασης, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, Αθήνα, 1997, σελ.81 31 Λαμπροπούλου Έφη,Η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, Η περίπτωση της βίας και της εγκληματικότητας, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Αθήνα, 1997, σελ. 31 32 ό.π., σελ 32 33 Χατζόγλου Δανάη, Η «κατασκευή» της πραγματικότητας και τα ΜΜΕ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα,1996, σελ. 300 34 Βιθυνός Μανόλης,ό.π., σελ. 216-217 20
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, της ανταγωνιστικότητας, τα δελτία ειδήσεων, αναμφισβήτητα αποτελούν θέμα γοήτρου και αναγνώρισης του εκάστοτε τηλεοπτικού σταθμού. Αυτός είναι και ένας λόγος που ωθεί τους συντελεστές τους να δείχνουν προτίμηση σε κάποιων ειδών ρεπορτάζ, όπως είναι οι δραματοποιημένες ειδήσεις και τα γεγονότα σε απευθείας μετάδοση. Όπως παρατηρεί ο Μπένετ 35, στις δραματοποιημένες ειδήσεις επιλέγονται οι πλευρές των γεγονότων που είναι ευκολότερο να αποδοθούν με τη μορφή ενός δραματοποιημένου και περιεκτικού ρεπορτάζ. Επικεντρώνοντας στους πρωταγωνιστές, οι δραματικές ειδήσεις δίνουν έμφαση στην κρίση, αντί στη συνέχεια, στο παρόν, αντί στο παρελθόν ή στο μέλλον και στην επίδραση των σκανδάλων στις προσωπικές πολιτικές σταδιοδρομίες, παρά στους κυβερνητικούς θεσμούς όπου διεπράχθησαν. Επικεντρώνοντας όμως την εικόνα και το ρεπορτάζ τους με αυτό τον τρόπο οι ειδήσεις, γίνονται εύκολα κατανοητές από το τηλεοπτικό κοινό, αφού δε χρειάζεται προεργασία για την κατανόησή τους. Το κάθε γεγονός παρουσιάζεται αυτόνομο, χωρίς να υπάρχει σύνδεση με ένα σωρό άλλα, που είτε το προκάλεσαν, είτε του επέτρεψαν να δημιουργηθεί. Γίνονται έτσι οι ειδήσεις πιο εύπεπτες από το κοινό, το οποίο κορεσμένο από την άκρατη ροή πληροφοριών, δε χρειάζεται να καταβάλλει καμία προσπάθεια κατανόησης και δεν του παρέχεται καμία τροφή περαιτέρω σκέψης. Ένας εύκολος και πολύ οικονομικός τρόπος για την παραγωγή δραματοποιημένων ειδήσεων, είναι οι ειδήσεις σε απευθείας μετάδοση ή ειδήσεις ριάλιτι. Πραγματικά γεγονότα, με πραγματικούς πρωταγωνιστές λαμβάνουν χώρα μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες, διατηρώντας τα στοιχεία του δράματος- αρχή, μέση, τέλος,πλοκή-και όλα αυτά σε πραγματικό χρόνο και με μηδαμινές χρηματικές απώλειες. Οι απώλειες που εντοπίζονται σε αυτού του είδους τα ρεπορτάζ, είναι η έλλειψη έρευνας και διασταύρωσης των στοιχείων που μεταδίδονται, καθώς και η συχνή παραπληροφόρηση, αφού μία εικόνα, δεν μπορεί να αποτελεί αυτούσιο ρεπορτάζ της κατάστασης που επικρατεί γύρω από αυτή. Η άλλη παγίδα που μπορεί να κρύβεται πίσω από την απευθείας σύνδεση ενέχεται στην ίδια τη φύση της. Η είδηση μεταδίδεται ζωντανά και αφιλτράριστα, όχι μόνο στο κοινό αλλά και στους αρμόδιους φορείς, στην κυβέρνηση ή σε κάποιο κέντρο λήψης αποφάσεων. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να δημιουργηθεί πίεση για γρήγορη λήψη αποφάσεων, αφού μέσω της μετάδοσης ενός συμβάντος από τα ΜΜΕ δημιουργείται και η ταυτόχρονη αντίδραση της κοινής γνώμης. Το γεγονός αυτό μπορεί, όπως έχει ήδη συμβεί, να οδηγήσει τους ιθύνοντες σε σπασμωδικές 35 Μπένετ.Ο Λάνσετ., Μετάφραση Βάιος Λιαπής-Κατερίνα Πάρη, Ειδήσεις, η πολιτική των ψευδαισθήσεων ΔΡΟΜΕΑΣ, Αθήνα, 1999, σελ. 93 21
κινήσεις, καθώς πιέζονται από το χρόνο, όπως συνέβη στην περίπτωση των Ιμίων 36 αλλά και στην υπόθεση Ματέι, όπου ξαφνικά ο στόχος της Αστυνομίας είχε γίνει το πρώτο θέμα των ειδήσεων. Στην πλευρά του τηλεοπτικού κοινού, δίνεται η αίσθηση ότι ενημερώνεται για μια κατάσταση ή ένα γεγονός που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του, αγνοώντας πολλές φορές ότι ο φακός της κάμερας είναι πολύ μικρός, για να χωρέσει μια ολόκληρη κατάσταση. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του πολέμου στον Περσικό Κόλπο, όπου το CNN επί πολλές μέρες,είχε ανταποκριτές τους οποίους έδειχνε με προστατευτικές κάσκες και τα πεδία μάχης στο φόντο. Οι εικόνες επαναλαμβάνονταν, χωρίς όμως να παρέχεται στην ουσία καμία πληροφορία για την έκβαση του πολέμου. 37 Η παραπληροφόρηση όμως, είναι δυνατόν να υπάρξει και ακόμα πιο έκδηλη. Στην υπόθεση Ματέι, η παραπληροφόρηση που υπήρξε από τους απεσταλμένους των καναλιών έξω από το διαμέρισμα όπου ο Ματέι κρατούσε τους ομήρους του, ήταν πρωτοφανής. Ανεπιβεβαίωτες και μη διασταυρωμένες πληροφορίες συνέρεαν στους τηλεοπτικούς δέκτες αμέσως μετά την έκρηξη της χειροβομβίδας, με σκοπό να καλυφθεί το ρεπορτάζ και ο κενός τηλεοπτικός λόγος. Μέσα στη γενική αναταραχή που προκλήθηκε, από την έκρηξη της χειροβομβίδας, κανείς δεν μπορούσε να υποθέσει τι είχε συμβεί. Σα συνέπεια ήταν, να μεταδοθεί, αρχικά από το Γιάννη Πολίτη, για το Mega, ότι η Αμαλία Γκινάκη ήταν νεκρή 38, πληροφορία που είχε λάβει από υψηλά ιστάμενο πρόσωπο, από τον Πάνο Σόμπολο, για την ΕΡΤ ότι η Αμαλία Γκινάκη και ο Σορίν Ματέι είναι νεκροί 39, ενώ ο Μάκης Γεωργίου μετέδωσε στον Αντ1, 15 μετά την έκρηξη 40, ότι η Αμαλία με τη Σουλτάνα Γκινάκη πέρασαν από μπροστά του πεζές, σοκαρισμένες, αλλά καλά και ότι ο Σορίν Ματέι κείτεται νεκρός στο πεζοδρόμιο. Σε εκ των υστέρων συζήτηση για το θέμα 41 ο Πάνος Σόμπολος δήλωσε ότι ήταν μια μαρτυρική βραδιά για τους δημοσιογράφους, αφού έτσι όπως ήταν καλωδιωμένοι δεν μπορούσαν να μετακινηθούν για να διασταυρώσουν τις πληροφορίες τις οποίες και λάμβαναν σωρηδόν από παντού 42. Ενώ ο Μάκης Γεωργίου δηλώνει ότι: 43 υπάρχει η μοναξιά οπουδήποτε 36 Παπαθανασόπουλος Στέλιος- Κομνηνού Μαρία, Ζητήματα δημοσιογραφικής δεοντολογίας ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, Αθήνα,σελ. 76 37 Κωνσταντοπούλου Χριστιάννα, Στοιχεία Κοινωνιολογίας της μαζικής επικοινωνίας στη μεταμοντέρνα κοινωνία. Σημειώσεις για το μάθημα του 8 ου εξαμήνου Κοινωνιολογία της καθημερινής ζωής ΙΙ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2007-2008,σελ. 55 38 Γεωργίου Μάκης, επιμέλεια Παναγιωταρέα Άννα, Συμπόσιο Η παρουσία των ΜΜΕ στη δημόσια τάξη Η υπόθεση Σορίν Ματέι και ο δημοσιογραφικός χειρισμός της ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ. 161 39 Σόμπολος Πάνος, ό.π., σελ 160 40 Από την απευθείας μετάδοση του Αντ1 41 Σόμπολος Πάνος, ό.π., σελ. 163 42 Σόμπολος Πάνος, ό.π. σελ 160 43 Γεωργίου Μάκης, ό.π., σελ. 164 22
δημοσιογράφου βρίσκεται μπροστά σε ένα ανοιχτό μικρόφωνο, που τίθεται σε απευθείας σύνδεση και πρέπει κάτι να πει στη μικρή οθόνη. 23
ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΣΤΙΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ Έχει ήδη αναφερθεί, πως οι τηλεοπτικοί σταθμοί λειτουργούν μέσα σε ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στα δελτία ειδήσεων οι γρήγορες και φτηνές λύσεις αποτελούν μία προκλητική κατηγορία ρεπορτάζ για τους δημοσιογράφους και για τους ιδιοκτήτες των Μέσων. Ένα συνταρακτικό και αιφνίδιο γεγονός, αν διαθέτει δραματικά στοιχεία, και ακόμα καλύτερα εικόνα, είναι ένα γεγονός που δε θα μείνει έξω από ένα δελτίο ειδήσεων, ανεξαρτήτως από τον τρόπο που θα παρουσιαστεί μέσα σε αυτό. Η βία είναι ένα κομμάτι το οποίο δεν απουσιάζει ποτέ από τα Μέσα. Κατασκευασμένη ή όχι, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της τηλεοπτικής πραγματικότητας. Το αποτέλεσμα είναι η απευαισθητοποίηση του κοινού απέναντί της. Δε σοκάρει πια, όσο σκληρή και να είναι και αυτό αποδεικνύεται εύκολα, με τη διαρκή παρουσία της στις τηλεοπτικές οθόνες. Οι έρευνες που έχουν γίνει για τις επιδράσεις της βίας στο κοινό, είναι τόσες πολλές που ακόμα και ο ποσοτικός τους αριθμός διαφέρει από ερευνητή σε ερευνητή, γεγονός που δεν εγγυάται ασφαλή τα συμπεράσματα που βγαίνουν από αυτές. Ένα είναι σίγουρο, ότι την έχουμε αποδεχτεί τόσο, πού όλο και πιο σπάνια κλείνουμε τα μάτια στη θέασή της 44. Ένα έγκλημα που παρουσιάζεται με εικόνα ή μέσω μιας απλής περιγραφής είναι πολύ εύκολα κατανοητό θέμα στις ειδήσεις, από όποιον το παρακολουθεί. Φαίνεται πως δεν έχει συνέχεια, ούτε πίσω, ούτε εμπρός του. Μπορεί να αντιληφθεί την είδηση ενός εγκλήματος, όποιος και να την παρακολουθήσει, ασχέτως με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται(ψυχολογική διάθεση, κούραση, προβλήματα). Μπορεί στη συνέχεια να γίνει θέμα προς συζήτηση, χωρίς να χρειάζονται κάποιες γνώσεις για αυτήν, όπως για παράδειγμα σε μία πολιτικού ή οικονομικού χαρακτήρα, συζήτηση. Συμψηφίζοντας σε όλα αυτά και την οικειοποίηση του τηλεοπτικού κοινού με τη βία, συμπεραίνεται εύκολα ότι αποτελεί μία είδηση που θα κρατήσει τον τηλεθεατή στο κανάλι που την παρακολουθεί. Από την πλευρά του καναλιού, ένα τέτοιο θέμα, αποτελεί μία εύκολη λύση για ρεπορτάζ, αφού δε χρειάζεται ιδιαίτερη έρευνα. Οι αυτόπτες μάρτυρες, οι γείτονες των θυτών ή των θυμάτων και τα δελτία της Αστυνομίας, αποτελούν σίγουρη πηγή για να καλυφθεί το ρεπορτάζ. Επιπλέον είναι ένα θέμα πολύ οικονομικής παραγωγής, αφού δε χρειάζεται χρόνια και ενδελεχή έρευνα, για να γίνει τηλεοπτικό ρεπορτάζ. Είναι, τέλος, ένα θέμα που ότι ώρα κι αν έχει συμβεί, με λίγα πλάνα, έστω αρχείου, θα είναι έτοιμο για το 44 Παπαθανασόπουλος Στέλιος, Η «κατασκευή» της πραγματικότητας και τα ΜΜΕ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα, 1999, σελ. 504 24
κεντρικό δελτίο ειδήσεων του σταθμού. Το έγκλημα στις ειδήσεις, εκτός από σίγουρη λύση, είναι και κράχτης θεαματικότητας. 45 Το ότι το έγκλημα με εικόνα, ή χωρίς, με αναπαράσταση ή όχι, ακόμα και με την απλή περιγραφή του και κυρίως με την επανάληψή του, μέσα στα δελτία, υπάρχει, είναι γεγονός. Στην υπόθεση Ματέι, λίγο μετά την έκρηξη της χειροβομβίδας και πριν διαπιστωθεί ακριβώς τι είχε συμβεί, εν μέσω καταιγισμού ανυπόστατων πληροφοριών του ανταποκριτή του, ο ΑΝΤ1 46 επαναλαμβάνει το ηχητικό ντοκουμέντο της έκρηξης της χειροβομβίδας. Το ίδιο κανάλι 47, στο πρώτο θέμα του κεντρικού δελτίου ειδήσεων την ημέρα που δολοφονήθηκαν ο Γ. Κουλούρης και ο Φλαμούρ Πίσλι, από Αλβανούς αστυνομικούς, επαναλαμβάνει τη σκηνή του θανάτου του Γ.Κουλούρη εννιά φορές μέσα σε ένα διάστημα λιγότερο των 3. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2007, όταν σε συμπλοκή συμμοριών έχασε τη ζωή του ο Μιχάλης Φιλόπουλος, φίλαθλος του ΠΑΟ, το βίντεο που είχε τραβηχτεί από κινητό τηλέφωνο, παιζόταν στα δελτία ξανά και ξανά. Λίγο καιρό αργότερα, όταν στη Σαντορίνη νεαρός άνδρας αποκεφάλισε τη γυναίκα του και έκανε το γύρω του χωριού με το κεφάλι της στα χέρια του, η περιγραφή του φρικαλέου σκηνικού, συχνά και η αναπαράσταση της διαδρομής που ακολούθησε, έκαναν το γύρω των δελτίων. Στη Βέροια, όταν εξαφανίστηκε ο Άλεξ, δεν υπήρχε κανάλι που να μη δείξει τα ρούχα του παιδιού που βρέθηκαν σε οικοδομή και αποτελούσαν αποδεικτικό στοιχείο. Μάλιστα ορισμένοι δημοσιογράφοι παρέμειναν στην πόλη για να κάνουν έρευνα, μαζί ή και χωρίς, την Αστυνομία για να βρεθεί το εξαφανισμένο παιδί. Το Δεκέμβριο του 2008, όταν αστυνομικός πυροβόλησε εν ψυχρώ τον Αλέξη Γρηγορόπουλο στα Εξάρχεια, το βίντεο που τραβήχτηκε από κινητό περιοίκου έπαιξε άπειρες φορές στα δελτία ειδήσεων. Τα παραδείγματα τέτοιου είδους θλιβερών επαναλήψεων στα ελληνικά τηλεοπτικά δελτία, είναι αναρίθμητα και ο κατάλογος πολύ μακρύς. Όπως προαναφέρθηκε, οι έρευνες που έχουν γίνει για τις επιδράσεις τέτοιων εικόνων στο κοινό είναι αναρίθμητες και σκοπός αυτής της εργασίας δεν είναι να σταθεί σε αυτές. Πόσο όμως πιο τρανταχτά μπορεί να αποδειχτεί ότι έχουμε οικειοποιηθεί τις εικόνες εγκλημάτων και βίας, τη στιγμή που όταν ένας άνθρωπος, που διανύει τα 20 του χρόνια, ξυλοκοπείται μέχρι θανάτου και ένας συνομήλικός του το τραβάει με βίντεο; Πόσο έχει αποκτήσει το κοινό το δημοσιογραφικό δαιμόνιο ή τους τρόμος που το ίδιο το δαιμόνιο του έχει προκαλέσει όταν βλέποντας έναν 45 ό.π. σελ. 509 46 Ο ΑΝΤ1 ήταν το μόνο κανάλι που μου επέτρεψε τη θέαση τηλεοπτικού αρχειακού υλικού. Ο σταθμός, εδώ κατονομάζεται γιατί, στη μνήμη μου υπάρχει η ίδια επανάληψη, από όλους τους τηλεοπτικούς σταθμούς. 47 ό.π. 25
αστυνομικό να λογομαχεί και στη συνέχεια να πυροβολεί ένα 15χρονο παιδί, η μόνη αντίδραση που έχει είναι να βιντεοσκοπεί το θέαμα από απόσταση ασφαλείας; Τα γεγονότα εδώ έρχονται να δώσουν τις απαντήσεις σε χιλιάδες έρευνες από μόνα τους. Ένα άλλο θέμα που πρέπει σε αυτό το σημείο να θιχτεί είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η προσβολή της από αυτού του είδους τις εικόνες. Όχι μόνον η αξιοπρέπεια των τηλεθεατών, που σε τελική ανάλυση έχουν και την επιλογή να κλείσουν την τηλεόραση. Όχι μόνο των δημοσιογράφων που προκαλούν αυτού του είδους τον ευτελισμό του Μέσου, ακολουθώντας τις επιταγές που προστάζουν οι τάσεις της αγοράς των Μέσων. Αλλά πρωτίστως, θίγεται η αξιοπρέπεια των θυμάτων και φυσικά των συγγενών τους, παρακολουθώντας ξανά και ξανά το προσωπικό τους δράμα να γίνεται τηλεοπτικό θέαμα ή και υπερθέαμα, με την κατάλληλη σκηνοθεσία και μουσική υπόκρουση, αναλόγως το σταθμό που το παρακολουθούν. Νοοτροπία που δεν απέχει από την άλλη γνώριμη, θλιβερή, στα ελληνικά κανάλια, όταν δημοσιογράφοι ρωτούσαν γονείς και συγγενείς, πως αισθάνεστε παριστάμενοι σε κηδείες, νοοτροπία που με τόσο κόπο κατάφερε να αποτάξει η ελληνική τηλεόραση. Το βαθύτερο κοινωνικό πρόβλημα όμως, της προβολής του εγκλήματος από τα Μέσα και κυρίως του τρόπου που παρουσιάζεται και επαναλαμβάνεται από αυτά, έγκειται στο ότι, μέσω της επαναλαμβανόμενης απεικόνισής του και των εντυπωσιακών ρεπορτάζ από τα οποία προβάλλονται, εξαντλούνται στην καλλιέργεια του φόβου, χωρίς να αναφέρουν και να ερευνούν τις αιτίες που το προκαλούν 48. Παρουσιάζοντας με αυτό τον τρόπο μεμονωμένα γεγονότα, αποκομμένα από τον κοινωνικό και πολιτικό τους περίγυρο και σε μια κοινωνία που στερείται πολιτικής συνείδησης, μπορεί να αποβεί μοιραίο, καθώς αφού δεν αντιλαμβάνεται τις πραγματικές τους διαστάσεις, δεν μπορεί να προετοιμαστεί επαρκώς για να τα αντιμετωπίσει 49 Η παγίδα, τέλος, που κρύβεται πίσω από αυτόν τον τρόπο παρουσίασης εγκλημάτων για το τηλεοπτικό κοινό, είναι η ειδεχθής φύση τους. Τα εγκλήματα που παρουσιάζονται στις ειδήσεις είναι πολύ τρομακτικά. Είναι όμως αυτά που συμβαίνουν πιο σπάνια 50, με τα καταγεγραμμένα σύμφωνα με την Αστυνομία. Δημιουργείται έτσι ένας φόβος ο οποίος είναι δυσανάλογος με τις πιθανότητες που υπάρχουν να συμβεί ένα τέτοιο έγκλημα σε κάποιον 51. 48 Πανούσης Γιάννης, Καθ Υπερβολήν Χρήσεις και Καταχρήσεις, ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ,Αθήνα, 2008, σελ. 124 49 Μπένετ Ο.Λάνσετ, μετάφραση Λιαπής Βάιος- Πάρη Κατερίνα, Ειδήσεις, η πολιτική των ψευδαισθήσεων, ΔΡΟΜΕΑΣ, Αθήνα, 1999, σελ. 122 50 Λαμπροπούλου Έφη, Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21 ου αιώνα, ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ, Αθήνα, 2000, Τύπος και εγκληματικότητα, Αλέξανδρος Αρφαράς, σελ. 437 51 Μπένετ Ο.Λάνσετ, μετάφραση Λιαπής Βάιος- Πάρη Κατερίνα, Ειδήσεις, η πολιτική των ψευδαισθήσεων, ΔΡΟΜΕΑΣ, Αθήνα, 1999, σελ.122 26