Δρ. Ἀφροδίτη Ῥαγιᾶ Ὁμότ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ἡ ἐπικοινωνία μέ τούς ἀρρώστους ὡς χριστιανική διακονία Δρ. Ἀφροδίτη Ῥαγιᾶ Ὁμότ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ Εἰσαγωγικά Ἡ ἐπικοινωνία στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου Διαστάσεις τῆς ἐπικοινωνίας Σκοποί τῆς ἐπικοινωνίας Ὁμιλία καί ἀκρόαση Πρακτικές ὁδηγίες Συμπεράσματα ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ἡ χριστιανική ἀνθρωπολογία ἀντικρύζει τόν ἂνθρωπο ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ὡς μοναδική καί ἀνεπανάληπτη προσωπικότητα, ὡς ἀδιαίρετη βιοψυχοσωματική καί πνευματική ὁλότητα, ἡ ὁποία ἐλεύθερα ἀναπτύσσεται, ὁλοκληρώνεται καί κατακτᾶ μέ τήν ἐν Χριστῷ θέωση, τό αἰώνιο, τό ἀληθινό μεγαλεῖο. Εἶναι ἀδύνατη ὃμως ἡ ὁλοκλήρωση τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου χωρίς τόν διάλογο μέ τό Θεό καί μέ τά τέκνα τοῦ Θεοῦ. Ἐδῶ ἀναφερόμεθα στόν διάλογο τοῦ ἀνθρώπου μέ τούς ἂλλους ἀνθρώπους. Ἡ ἐπικοινωνία ἀποτελεῖ βασικό αἲτημα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, οὐσιώδη ψυχολογική καί ὑπαρξιακή ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἒλλειψή της ὂχι μόνο παρεμποδίζει τήν ὁλοκλήρωση τῆς προσωπικότητας, ἀλλά πολλές φορές διαταράσσει καί κλονίζει τήν ὃλη ψυχική ὑγεία. Η ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Οἱ διαπροσωπικές σχέσεις θεωροῦνται ἀναγκαῖες γιά τήν ψυχική ζωή, ὃπως τό φῶς καί ὁ ἀέρας γιά τήν βιολογική ζωή. Ὁ ἂνθρωπος γνωρίζει καί διακρίνει τόν ἑαυτό του ἀπό τούς ἂλλους. Ἀναγνωρίζει τά ὃρια τῶν προσωπικῶν του άπαιτήσεων μέ τήν συνάντηση τῶν δικαιωμάτων τῶν ἂλλων καί μαθαίνει τήν αὐτοπειθαρχία. Στίς διαπροσωπικές περιστάσεις καλλιεργοῦνται ἡ διάκριση, ἡ δικαιοσύνη, ἡ εὐγένεια, ἡ ἀγάπη τοῦ καλοῦ καί ἡ εὐρύτητα τοῦ πνεύματος. Ἐπίσης ἡ σχέση μέ τούς ἂλλους ἐπηρεάζει τά ἰδανικά τοῦ ἀνθρώπου, τήν συμπεριφορά του, τήν αὐτοσυνειδησία, τήν ἀντίληψή του γιά τό περιβάλλον, δηλαδή ὁλόκληρη τήν ὓπαρξή του. 15

Χωρίς τήν ἐπικοινωνία ὁ ἂνθρωπος δέν μπορεῖ νά ἀντιληφθεῖ τίς δυνατότητές του, οὒτε νά ἀναπτύξει καί χρησιμοποιήσει κατάλληλα τά χαρίσματά του. Ἐξάλλου οἱ κοινωνίες δημιουργοῦνται, διατηροῦνται καί ἀναμορφώνονται μέ τήν ἐπικοινωνία. Ἀποτελεῖ κοινή γνώμη, ὃτι ὃλες οἱ ἀλλαγές συμπεριφορᾶς, πεποιθήσεων καί ἀξιῶν ἐπιτυγχάνονται μέ διαπροσωπικές ἐπικοινωνίες διαφόρων τύπων, ὃπως εἶναι τά μέσα ἐνημέρωσης τοῦ κοινοῦ, τό internet, οἱ διαφημίσεις, οἱ διάφορες προπαγάνδες, τά ἒργα λογοτεχνίας καί τέχνης. Πράγματι, ἡ ἐπικοινωνία ἐπιδρᾶ θετικά ἢ ἀρνητικά, σέ προσωπικό, κοινωνικό, ἐθνικό καί διεθνές ἐπίπεδο. Ἡ ἐπικοινωνία ἀποκτᾶ εὐρύτερη σημασία, ὃταν μελετηθεῖ καί ἡ πνευματική της διάσταση. Θεωρεῖται εὐκαιρία χριστιανικῆς διακονίας μέ τήν ἐφαρμογή τῆς ἀγάπης καί τῆς φιλαδελφίας. Ἐκλαμβάνεται ὡς περίσταση γιά τήν ἐπιδίωξη κοινωνίας μέ τούς συνανθρώπους μας γιά τήν πραγματοποίηση τῆς ὑπέρβασηςτοῦ ἑαυτοῦ μας καί ἑπομένως τῆς πνευματικῆς προόδου πρός τήν τελειοποίησή μας. Χωρίς τό ὀρθόδοξο αὐτό χριστιανικό ἦθος οἱ σχέσεις μας μέ τούς ἂλλους, θά εἶναι «ἐφήμερες καί εὒθραυστες, ἐπιφανειακές καί χαλαρές, τυπικές καί ὑπολογιστικές». (Ἠλία Κακούρη. Ἐπι-κοινωνία τῶν ἀνθρώπων καί οἱ ἐκφράσεις τῆς ψυχῆς ὡς ὑπαρξιακή ἀνάγκη καί πληρότητα ζωῆς. Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή, Μάϊος 1955 * 140-147) Τό πρόσωπο μέ τό ὁποῖο ἐπικοινωνοῦμε εἶναι ὁ «πλησίον». Χαρακτηρίζεται δέ ὡς «θεμέλιος»ὑπό τήν ἒννοια ὃτι προσφέρει εὐκαιρίες γιά τήν ἂσκηση τῆς ἀγάπης καί φιλανθρωπίας. «Ὁ θεμέλιος, ὁ πλησίον ἐστίν... εἰς αὐτόν γάρ κρέμανται πᾶσαι αἱ ἐντολαί τοῦ Χριστοῦ» (Ἀββᾶ Ἰωάννου τοῦ Κολοβοῦ, Ἀποφθέγματα Πατέρων P.G. 65, 217Α) «Ἒστι γάρ καί διά ρημάτων ἐλεημοσύνην ποιεῖν». (Ἰω. Χρυσοστόμου P.G. 58, 517Α ). «Κἂν μηδέν ἒχῃς εἰσενεγκεῖν τῷ κάμνοντι διά τήν πενίαν, σεαυτόν εἰσάγαγε, καί τήν ἀπό τῶν ρημάτων αὐτῷ παράκλησιν προσένεγκε... Οὐκ ἒχεις χρήματα; ἀλλά πόδας ἒχεις καί στόμα, καί ρήματα. Εἲσελθε, παρακάλεσον, διόρθωσον τήν ἀθυμίαν, εὐθυμώτερον ποίησον καί καρτερικώτερον». (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ P.G. 96, 188D ). Ἡ ἂσκηση δέ τῆς ἀγάπης καί φιλανθρωπίας θεωρεῖται ὁδός τῆς θεώσεως. Ἑπομένως καλούμεθα νά ἀναπτύξουμε εὐαισθησία καί δεξιότητα στήν ἐπικοινωνία, ὣστε νά αὐξήσουμε τό δυναμικό τῆς ἀγάπης καί διακονίας μας πρός τούς ἀδελφούς μας. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ἡ ὁμιλία σημαντικός τρόπος ἐπικοινωνίας ἀλλά ὂχι καί μοναδικός. Ὁλόκληρος ὁ ἂνθρωπος μιλᾶ. Ἀναφέρονται ἐνδεικτικά μερικοί τρόποι ἐπικοινωνίας. Ὁμιλία, σιωπή Διακυμάνσεις τῆς φωνῆς Βλέμμα, κλάμα, γέλιο (= ἡ ταυτότητα τῆς καρδιᾶς) Μορφασμοί, χειρονομίες (κωφάλαλοι) «Ἡ νοηματική γλῶσσα ἒχει ἀναγνωρισθεῖ ἐπίσημα ἀπό τήν Εὐρωπαϊκή Ἓνωση ἀπό τό 1988» (Ἡ νοηματική προοδεύει. Ἐπικοινωνία Σεπτ. Ὀκτ. 2001: 9-10) 16

Ἐνδυμασία, στάση σώματος, συμπεριφορά. Βιβλία, ἐπιστολές, τηλεφωνήματα, ἀνταλλαγή δώρων Ἒργα τέχνης (καλλιτεχνήματα ἀρχιτεκτονικῆς, γλυπτικῆς), ζωγραφική, μουσική, θέατρο. Κάποιος εἶπε: Προτιμῶ τίς νότες ἀπό τίς λέξεις. Οἱ πρῶτες δέν μέ πληγώνουν ποτέ. Τό παιχνίδι. Ἡ μοναχή Γαβριηλία κατά τήν ἂσκηση τῆς ἀγάπης ἒλεγε ὃτι ἐπικοινωνεῖ μέ τούς προβληματισμένους ἀνθρώπους μέ τίς ἑξῆς γλῶσσες: Τό χαμόγελο, τό δάκρυ, τό ἂγγιγμα, τήν προσευχή. Ἒχει γραφεῖ: Πρέπει νά ξέρεις ὃλες τίς γλῶσσες τοῦ κόσμου γιά νά μπορέσεις νά συνεννοηθεῖς μέ ὃλο τόν κόσμο. Ἐκτός ἂν ξέρεις νά χαμογελᾶς. Τότε μιλᾶς μιά γλῶσσα πανανθρώπινη. Ὃλοι οἱ ἂνθρωποι χαμογελοῦν στήν ἲδια γλῶσσα. Κανείς δέν εἶναι τόσο πλούσιος πού νά μήν ἒχει ἀνάγκη ἓνα χαμόγελο. Καί κανείς δέν εἶναι τόσο φτωχός, πού νά μήν μπορεῖ νά τό δώσει. Ὁ ἀπ. Παῦλος μέ τήν μοναδική ἱκανότητα ἐπικοινωνίας πού εἶχε καί τήν ὁποία χρησιμοποιοῦσε γιά νά συνδέσει τούς ἀνθρώπους μέ τό Χριστό γράφει: «Τριετίαν νύκτα καί ἡμέραν οὐκ ἐπαυσάμην μετά δακρύων νουθετῶν ἓνα ἓκαστον» (Πράξ. κ 31). Ὁ ἀσπασμός Τό σημεῖον τοῦ σταυροῦ-- Ὁ ἦχος τῆς καμπάνας. Τό ἂγγιγμα ὡς τρόπος ἐπικοινωνίας μέ τό μωρό, τό παιδί, τόν ἂρρωστο, τόν ἡλικιωμένο, τό ἂτομο μέ μειωμένη ὃραση, ἀκοή κ.λ.π. μπορεῖ νά εἶναι: διαδικαστικό (π.χ. νοσηλεία), μή διαδικαστικό, προστατευτικό, θεραπευτικό (μασάζ), ἐκφραστικό, ἀνακουφιστικό, ἐπιβεβαιωτικό, στοργικό. Ἒρευνες ἀπέδειξαν ὃτι πρόωρα πού χαϊδεύονται παίρνουν βάρος ταχύτερα ἀπό τά μή χαϊδευόμενα. Ἡ ἐπικοινωνία χωρίς λόγια εἶναι τόσο ἀποτελεσματική καί σημαντική ὃσο καί ἡ λεκτική, μερικές φορές μάλιστα ξεπερνᾶ καί τό λεκτικό μήνυμα. Στήν συμβολική γλῶσσα, ὃπως λέγεται ἡ μή λεκτική ἐπικοινωνία ἒχουν ἐφαρμογή οἱ λόγοι τοῦ Σοφοῦ Σειράχ: «Στολισμός ἀνδρός καί γέλως ὀδόντων καί βήματα ἀνθρώπου ἀναγγέλλει τά περί αὐτοῦ» (ιθ 30). Τό ἀνθρώπινο σῶμα εἶναι ὁμιλοῦν ὂργανο. Ἡ γλῶσσα τοῦ σώματος εἶναι ὁμιλοῦν ὂργανο. Ἡ γλῶσσα τοῦ σώματος εἶναι ἡ κινητική συμπεριφορά, πού περιλαμβάνει εἰδικούς ὁμιλητικούς τρόπους στάσεως, χειρονομιῶν καί μορφασμῶν. Οἱ τρόποι αὐτοί συχνά ἀποκαλύπτουν τήν συναισθηματική κατάσταση πού μιλᾶ, ἀκόμη καί ὃταν προσπαθεῖ κανείς νά τήν κρύψει. Οἱ λέξεις εἶναι τυλιγμένες στόν ἦχο καί τή σιωπή. Καί οἱ πράξεις μιλοῦν μεγαλόφωνα. Ἒχει ὑπολογισθεῖ ὃτι τό 1/3 τῶν πληροφοριῶν μεταβιβάζεται λεκτικά, ἐνῶ τά 2/3 χωρίς λόγια. Ἀκόμη καί ἡ ἀπουσία ὁμιλητικότητας μπορεῖ μερικές φορές νά μεταβιβάζει ἀξιόλογα σήματα πού χρειάζονται ἀποκρυπτογράφηση. Υπάρχει ἀκόμη ἡ γλῶσσα τοῦ χρόνου καί ἡ γλῶσσα τῶν ἀποστάσεων πού χρησιμοποιοῦν οἱ ἂνθρωποι κατά τήν ἐπικοινωνία μεταξύ τους. Ἡ συμβολική γλῶσσα τῆς ἐπικοινωνίας δέν εἶναι ξένη γλῶσσα καί δέν διέπεται ἀπό κανόνες τῆς γραμματικῆς. Τήν σπουδάζομε ὃταν ἐμβαθύνουμε μέ ἀγάπη στόν πόνο τοῦ συνανθρώπου, ὃταν συμπάσχουμε μαζί του, ὃταν ἐκδαπανόμεθα στή διακονία του γιά τήν ἀνακούφιση, τήν οἰκοδομή καί τή 17

σωτηρία του. (Α. Ραγιᾶ. Νοσηλευτική ψυχικῆς ὑγείας Ψυχιατρική νοσηλευτική Δ Ἒκδοση. Ἀθήνα, 2004: 110-136.) Γιά τήν μάθηση τῆς συμβολικῆς γλώσσας χρειάζεται ἡ εὐφυΐα τῆς καρδιᾶς, ἡ μητρική καί πατρική καρδιά, ἡ ἀγάπη πρός τόν ἀδελφό, ἡ εὐαίσθητη κεραία, ἡ ὁποία συλλαμβάνει ὃλους τούς κραδασμούς καί τά κύματα τοῦ πόνου τοῦ πλησίον, ἀρρώστου ἢ ὑγιοῦς. Ἡ κατανόηση τοῦ ρόλου τῆς συμβολικῆς ἐπικοινωνίας μᾶς βοηθεῖ νά συνειδητοποιήσουμε ὃτι ἐκπέμπομε σήματα καί μηνύματα ἐκτός ἀπό τά λόγια, στούς διαλόγους μας μέ ἂλλα πρόσωπα. Κι ἂς φροντίζουμε ὂχι μόνο μέ λόγια ἀλλά μέ κάθε τρόπο, κάθε κίνηση, κάθε πράξη, ἀκόμη καί μέ τή σιωπή μας, νά μεταβιβάζουμε τήν ἀγάπη, τόν σεβασμό, τήν κατανόηση, τήν παρηγοριά, τήν εἰλικρινή μέριμνά μας γιά τήν ἀνακούφιση, τή θεραπεία, τήν ἀποκατάσταση,τήν πνευματική οἰκοδομή τοῦ συνανθρώπου. Ἡ φροντίδα αὐτή θά γίνεται ὁλοένα καί πιό ἀποτελεσματική, ὃσο οἱ ἲδιοι καλλιεργούμεθα πνευματικῶς καί βιώνουμε τά διδάγματα τοῦ Εὐαγγελίου. Στή συνέχεια θά μελετηθεῖ καί ἡ ὁμιλία ὡς ὑπεύθυνη, ἐνσυνείδητη καί κατευθυνόμενη χρησιμοποίηση τῶν λόγων κατά τή συνάντηση τοῦ ἂλλου προσώπου, ἀρρώστου ἢ ὑγιοῦς. Πολλοί καί διάφοροι παράγοντες μποροῦν νά ἐπηρεάσουν θετικά ἢ ἀρνητικά καί μᾶς προσωπικά καί τόν ἂρρωστο. Ἀντιπροσωπευτικά ἀναφέρονται οἱ παρακάτω Τό περιβάλλον ὃπου πραγματοποιεῖται ἡ ἐπικοινωνία Ἡ σωματική κατάσταση καί ὑγεία τῶν συνομιλητῶν Ἡ ψυχική ἠρεμία ἢ ταραχή τους Ἡ περίσταση καί τό θέμα τῆς ἐπικοινωνίας ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΩΣ ΜΟΡΦΗΣ ΕΜΠΡΑΚΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Γνωριμία τοῦ ἀρρώστου ὡς μοναδικῆς καί ἀνεπανάληπτης προσωπικότητας, ὡς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ μέ ἀνεκτίμητη ἀξία καί αἰώνιο προορισμό. Ἐξακρίβωση τῶν ψυχοσωματικῶν καί πνευματικῶν προβλημάτων του Διερεύνηση πῶς τό κύριο πρόβλημα ἐπηρεάζει τή ζωή του Ἐπισήμανση τῶν προσωπικῶν δυνατοτήτων, ἢ ἀδυναμιῶν του γιά τήν ἀντιμετώπιση των δυσκολιῶν του Ἐνθάρρυνση ἐξωτερικεύσεως ἀναγκῶν, ἀνησυχιῶν καί φόβων. Συνεργασία μαζί του Εἶναι εὐνόητο ὃτι ἡ ἐπικοινωνία ὡς διακονία χριστιανικῆς ἀγάπης δέν ἐξαντλεῖται στήν ἁπλῆ ἀνταλλαγή γνώσεως καί πληροφοριῶν ἀλλά ἀποβλέπει στή βαθύτερη ψυχοπνευματική ὑποστήριξη τοῦ ἂλλου προσώπου. Σ' αὐτό συντελοῦν ὡρισμένα θετικά στοιχεῖα πού ἀκολουθοῦν: - Ἀποδοχή τοῦ ἀρρώστου δηλ. ἐνδιαφέρον, γι' αὐτόν χωρίς ὃρους καί μέτρα, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν συμπεριφορά καί τίς ἀντιδράσεις του, στή δεδομένη στιγμή. Κι ἀκόμη, δημιουργία ἐπιεικοῦς ἀτμόσφαιρας πού 18

ἀναστηλώνει τήν αὐτοπεποίθησή του καί τόν ἐνθαρρύνει νά ζητήσει καί νά δεχθεῖ βοήθεια ἀκόμη καί πνευματική π.χ. νά διαβάσει ἓνα χριστιανικό ἒντυπο, νά πάει στήν Ἐκκλησία, νά συναντήσει ἓναν πνευματικό. - Θερμό ἐνδιαφέρον γιά τόν ἂρρωστο. Αὐτό ἐκφράζεται σάν εἰλικρινής μέριμνα γιά τό καλό του, σάν καλωσύνη καί ἀνθρώπινη θαλπωρή, σάν ἀγάπη καί ἑτοιμότητα γιά ἐξυπηρέτηση καί ὑποστήριξη. Ἡ ἀγάπη εἶναι ἡ βάση τῆς θετικῆς ἐπικοινωνίας μέ τό ἂλλο πρόσωπο. Αὐξάνει τήν ἀγάπη του καί τήν ἐλπίδα στή ζωή, ἐνισχύει δέ καί τήν πίστη του στόν Θεό. - Σεβασμός πρός τόν ἂρρωστο. Ἐκδηλώνεται ὡς λεπτή εὐαισθησία, ἒναντι τῶν ἀδυναμιῶν καί τῶν δυνατοτήτων του ἀκόμη καί τῆς τυχόν ὑπαιτιότητάς του γιά νόσηση π.χ. ἀπό ΑΙDS ἢ γιά φυλάκιση. Ὁ σεβασμός μας βεβαιώνει τό ἂλλο ἂτομο ὃτι ἀναγνωρίζομε καί κατανοοῦμε τόν πόνο του καί συμμετέχομε ὁλόψυχα σ' αὐτόν, σάν νά ἦταν δικός μας. - Ἑτοιμότητα γιά παροχή βοηθείας. Αὐτό σημαίνει παρουσία καί διάθεση αὐτοπροσφορᾶς νά βοηθήσουμε τό ἂλλο πρόσωπο μέ τήν ἐπικοινωνία στή δεδομένη στιγμή, νά προχωρήσει σέ βαθύτερη ἀντίληψη καί ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ του καί τῶν ζητημάτων του καί νά χειραγωγηθεῖ στό δρόμο τοῦ Θεοῦ, στή χριστιανική ζωή. Δηλαδή δέν πρέπει νά κερδίσουμε τή συζήτηση, ἀλλά τόν συζητητή. ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΙ ΑΚΡΟΑΣΗ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ Στόν διάλογο ἡ ἀκρόαση καί ἡ ὁμιλία συνυφαίνονται καί ἀποτελοῦν μιά ἑνότητα, ὃπως τό ὑφάδι καί τό στημόνι ἑνός ὑφάσματος, θά ἐξετασθοῦν ὃμως ἰδιαιτέρως τώρα γιά βαθύτερη μελέτη. Ἡ ὁμιλία, βάση τῆς ἐπικοινωνίας Ἡ χριστιανική ἀγάπη εἶναι κυρίως διαπροσωπική διεργασία, εἰδική ἐπικοινωνία μέ τό ἂλλο πρόσωπο. Τά γεμάτα ἀγάπη, διάκριση και πνεῦμα Θεοῦ λόγια μας μποροῦν νά γίνουν καί γίνονται ἀληθινό βάλσαμο στήν καρδιά τοῦ προβληματισμένου ἀνθρώπου καί ἐμπλουτίζουν καί τήν ἁπλούστερη ἒκφραση μέ μυστική θεραπευτική, παυσίπονη καί παυσίλυπη δύναμη, πού τονώνει ψυχοσωματικά καί πνευματικά τόν ἂνθρωπο. Γι' αὐτόν πού μιλᾶ μέ ἀγάπη ἐφαρμόζουν οἱ λόγοι τοῦ Παροιμιαστοῦ: «Ἒλεον ἐπί γλώσσης φορεῖ» (Παροιμ. γ'16). Καί «γλῶσσσαι σοφῶν ἰῶνται» (Παροιμ. ιβ'18). Ἐπίσης «κηρία μέλιτος λόγοι καλοί, γλύκασμα δέ αὐτοῦ ἲασις ψυχῆς» (Παροιμ.ιστ'24). Δηλαδή ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ συνδυάζει γλυκύτητα καί θεραπεία. Αὐτό τονίζει καί ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος: «Λόγος ἂριστος ἐστί φαρμακεύς κακῶν» (Ρ..37,954Α). Ὁ λόγος προσλαμβάνεται ὃπως καί τό φάρμακο καί ἐπιδρᾶ στό νευρικό σύστημα καί ἐλαττώνει τό ἂγχος (ψυχοθεραπεία). Δέν πρόκειται βέβαια νά ὑποδειχθοῦν ὁρισμένοι τῦποι καί τρόποι ὁμιλίας γιά κάθε περίσταση προσέγγισης καί βοήθειας ἂλλων ἀνθρώπων, ἂν καί θά δοθοῦν γενικές ὁδηγίες, διότι ἡ ὁμιλία ἒχει χάρη ὃταν πηγάζει ἀπό "μορφωμένη" καρδιά καί καλλιεργημένη προσωπικότητα. Εἶναι γνωστός ὁ λόγος τοῦ Κυρίου: «Ἐκ τοῦ περισσεύματος τῆς καρδίας τό στόμα λαλεῖ» 19

(Ματθ.ιβ'34). Ἂλλωστε, κάθε διάλογος σέ μιά χρονική στιγμή εἶναι μοναδική δημιουργία. Ποτέ δέν ὑπῆρξε ἀκριβῶς ὃμοιος διάλογος στό παρελθόν, οὒτε θά ὑπάρξει ἂλλος ἀκριβῶς ἲδιος στό μέλλον. Τό ποικίλο καί ἀπρόβλεπτο περιεχόμενο τῆς συνομιλίας μας μέ ἓνα ἂλλο πρόσωπο κάμνει τόν καθένα μας ὑπέυθυνο γιά τήν ἐκλογή καί ἀπόφαση: τί, πῶς, γιατί, σέ ποιόν, πότε, καί πόσο θά πῆ. Χρειάζεται ἡ ἀρετή τῆς διακρίσεως νά μᾶς κατευθύνει. (A. Ραγιᾶ, Βασική Νοσηλευτική Θεωρητικές καί δεοντολογικές ἀρχές, Ε Ἒκδοση Ἀθήνα, 2002 109-120 ). Ὁπωσδήποτε ὃμως, ὃταν ξεκινοῡμε μέ προσευχή, ὃταν στήν καρδιά μας ἐνοικεῖ πλουσίως ὁ λόγος τοῡ Θεοῡ καί ἡ ἀγάπη διότι χωρίς αὐτήν καί τίς γλῶσσες τῶν άγγέλων νά μιλοῦμε δέν κάνομε τίποτε --, θά μᾶς φωτίζει ὁ θεός γιά νά λέμε: «ὃσα ἐστίν ἀληθῆ, ὃσα σεμνά, ὃσα δίκαια, ὃσα ἁγνά, ὃσα προσφιλῆ, ὃσα εὒφημα» (Φιλιππ. δ 8 ). Τότε θά ἐπαληθεύει τό ψαλμικόν : «Κύριος δώσει ρῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις, δυνάμει πολλῇ» (Ψ. 67, 12 ). Καί τότε θά βιώνουμε τόν διάλογο ὡς θαῦμα τῆς χάριτος τοῦ θεοῦ. Ὁ ἀββᾶς Ἡσαΐας ὁ ἀναχωρητής λέγει: «Δέν εἶναι σοφία νά ξέρει κανείς νά συζητᾶ ἀριστοτεχνικά. Σοφία εἶναι νά ξέρεις πότε πρέπει νά μιλήσεις καί τί πρέπει νά πεῖς.» (Θ. Χαμπάκη μοναχῆς. Γεροντικόν. ἒκδ. 9 η. Ἐκδόσεις ΛΥΔΙΑ, Θεσσαλονίκη 1993 : 238). Ὁποιαδήποτε μορφή ἐπικοινωνίας κι ἂν χρησιμοποιοῦμε καί σέ ὁποιοδήποτε περιβάλλον καί μέ ὁποιονδήποτε παιδί, μαθητή, ἒφηβο, νέο ἢ ἡλικιωμένο μποροῦμε νά διατηροῦμε καλές διαπροσωπικές σχέσεις, ἂν ἀκολοθοῦμε τίς ἑξῆς ὁδηγίες : Φιλικότητα καί αἰσιοδοξία Λιγότερη ὁμιλία καί περισσότερη ἀκρόαση Εὐγένεια -ἡ ἀγγελική ἀρετή- Ἒχει γραφεῖ : Μιά πράξη ἀγάπης μπορεῖ νά ζυμώσει «πέντε ἂρτους». Μιά λέξη εὐγενική μπορεῖ νά χορτάσει «πεντακισχιλίους». Εὐαισθησία, διάκριση, ὑπομονή, πραότητα Ψυχολογική ὑποστήριξη, ἀνυπόκριτη ἀγάπη (ἂσκηση ἀγάπης ὁ διάλογος) Ἐκτίμηση τῆς ἱερότητας καί μοναδικότητας τοῦ ἂλλου ὡς προσώπου Ἐνδιαφέρον γιά τά ζητήματά του Ἀποφυγή περιαυτολογίας «ἐγκωμιαζέτω σε ὁ πέλας καί μή τό σόν στόμα» (Παροιμ. 27, 2) «μέγα ἀγαθόν τό μηδέν μέγα περί ἑαυτοῦ λέγειν» (Ἰ. Χρυσοστόμου P.G. 50, 500). Τήρηση ἐχεμύθειας. «Ἀκήκοας λόγον, συναποθανέτω σοι, θάρσει, οὐ μή σε ρήξει» (Σοφ. Σειράχ 19,10). Ὁ ἂνθρωπος τῆς ἀγάπης ποτέ δέν προσπαθεῖ νά κάνει διάρρηξη τῆς ψυχῆς τοῦ συνομιλητοῦ γιά νά τόν βοηθήσει. Σέβεται τήν προσωπική του ἐλευθερία μέ διάκριση καί δέν παραβιάζει τήν θύρα τῆς ψυχῆς του. Τά δομικά ὑλικά μιᾶς ἁρμονικῆς σχέσεως εἶναι οἱ καρποί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. (Γαλ. ε 22). «Ἂς διακατέχει τόν λόγο μας τό μέτρο, ὁ σεβασμός καί ἡ ἱερότητα». (Μοναχοῦ Μωϋσέως Ἁγιορείτου. Ἡ εἰρήνη τῶν άρετῶν καί ἡ ταραχή τῶν παθῶν. ἒκδ. 6 η, ΤΗΝΟΣ :21) Ὁ ἃγιος Γρηγόριος 20

ὁ Θεολόγος προτείνει τόν ἑξῆς χρυσοῦν κανόνα γιά τή γλῶσσα: «Λάλει μέν ἐν φόβω δέ, μηδέ πάντοτε, μή πάντα, μηδ ἐν πᾶσι, μηδέ πανταχοῦ». Δηλαδή: Νά μιλᾶς βέβαια ἀλλά μέ προσοχή, οὒτε πάντοτε, οὒτε ὃλα, οὒτε σ ὃλους, οὒτε ὁπουδήποτε». Ὁ Μ. Βασίλειος γράφει: «Ὑπάρχει καί τόνος φωνῆς καί συμμετρία λόγου καί κατάλληλος καιρός καί εἰδικόν λεξιλόγιον, οἰκεῖον καί χαρακτηριστικόν διά τούς εὐσεβεῖς, τό ὁποῖον δέν ἠμπορεῖ νά διδαχθῆ κανείς, ἐάν δέν ἐγκαταλείψη τάς παλαιάς του συνηθείας». (Ὃροι κατά πλάτος Β, ΕΠΕ 8: 250, 5-8). Χρειάζεται προσοχή ὣστε νά ἀποφεύγουμε μεγάλα καί σοβαρά ὀλισθήματα τῆς γλώσσας. «Ὀλίσθημα ἀπό ἐδάφους μᾶλλον ἢ ὀλίσθημα ἀπό γλώσσης» (Σοφ. Σειράχ 20, 18). «Ἡ γλῶσσα μικρόν μέλος ἐστί καί μεγαλαυχεῖ» (Ιακ. γ 5). Ἡ γλῶσσα κόκκαλα δέν ἒχει καί κόκκαλα τσακίζει λέει ὁ λαός μας. Κι ἀκόμη: «Λόγος στηλώνει τήν ψυχή καί λόγος τήν κρημνίζει». Κατά τήν ὁμιλία μας πρέπει νά ἀποφεύγονται: Ἡ ἀποθάρρυνση, ἡ ἀποδοκιμασία, ἡ ὑποτίμηση, ἡ περιφρόνηση, ἡ κατάκριση, ἡ εἰρωνία, ἡ κολακεία, ἡ ἒκφραση θυμοῦ, ἡ λογομαχία, ἡ ἀργολογία (= ὃτι ἀφορᾶ μόνο τά γήϊνα, περιττολογία, περιττές ἐρωτήσεις), τά ὑπονοούμενα, οἱ γνῶμες καί συνταγές σέ κάθε ἐκφραζόμενο πρόβλημα, οἱ ἀστειότητες, ἡ προσποίηση καί ὑποκρισία. Ὁ ἂνθρωπος τῆς ἀγάπης μιλᾶ καί μέ τά λόγια του μεταγγίζει πίστη καί ἐλπίδα στούς ἀπελπισμένους, ἐνθαρρύνει τούς φοβισμένους, καταπραΰνει τούς ταραγμένους, προσφέρει ψυχολογική ὑποστήριξη, ἀσφάλεια καί παρηγοριά, ἐξουδετερώνει τόν πόνο μέ τίς σωματικές, ψυχικές, κοινωνικές καί πνευματικές διαστάσεις του. Ἐνεργητική ἀκρόαση Ἡ χαμένη τέχνη! Ἡ εὐαίσθητη ἀκρόαση μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ ἐκλεκτικά ὡς πράξη ἀγάπης στούς διαλόγους μας μέ ἂλλα πρόσωπα. Γενικά ἀναγνωρίζεται ὃτι ὁ καλός ἀκροατής εἶναι ὁ καλύτερος γιατρός καί νοσηλευτής καί δάσκαλος, ὁ μεγαλύτερος εὐεργέτης γιά τόν προβληματισμένο ἂνθρωπο, ὃταν αἰσθάνεται ἒντονη τήν ἀνάγκη νά μιλήσει. Ὁ πρόεδρος τοῦ Τμημ. Θεατρικῶν Σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καθηγητής κ. Β. Πούχνερ, μιλώντας σ ἓνα συμπόσιο, εἶπε: «Τί εἶναι ὁ διάλογος; Ἐν πρώτοις νά ἀκοῦς, ὓστερα: νά ἐπικοινωνεῖς νά καταλαβαίνεις νά συνεννοεῖσαι. Δέν εἶναι μόνο νά μιλᾶς» (Περιοδικό «Ἀθηνᾶ» Παν/μίου Ἀθηνῶν Ἰούν.2000, (20) : 85 89). Ἡ ἀκρόαση εἶναι τέχνη.δέν εἶναι μόνο ἀκουστική σύλληψη τῶν λόγων μέ μηχανικό τρόπο, ὃπως κάνει τό μαγνητόφωνο. Ἀλλά καί τί εἶναι; Ἡ ἀκρόαση εἶναι σκόπιμη πράξη. Προβάλλει σάν ἐνσυνείδητη χρήση τῆς σιωπῆς μέ ἀνοικτά αὐτιά καί ἀνοικτή καρδιά, μέ ἀληθινό ἐνδιαφέρον καί προθυμία συμπαράστασης τοῦ ἂλλου προσώπου ὃταν μιλᾶ. Ἡ ἀκρόαση εἶναι ἀγάπη. Χρειάζεται θάρρος καί αὐτοϋπέρβαση, συγκέντρωση καί ἒνταση προσοχῆς καί λεπτή εὐαισθησία στά λεγόμενα τοῦ συνομιλητοῦ. 21

Ἡ ἀκρόαση εἶναι εἰδική μορφή προσφορᾶς, διότι ἀπαιτεῖ κόπο. Ὁ ἂνθρωπος τῆς ἀγάπης ἐπιστρατεύει ὃλες τίς δυνάμεις του, προσοχή, ἐνδιαφέρον, σκέψη, διαίσθηση καί παρακολουθεῖ τί λέει τό ἂλλο πρόσωπο. Ἀκούει ἀκόμη καί τή σιωπή του. «Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ, ποίησιν δέ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τό στερέωμα» βεβαιώνει ὁ Ψαλμωδός (Ψ.18,1). Τά συλλαμβάνουν αὐτά οἱ δικές μας κεραῖες. Ὁ προφήτης Ἡσαΐας συμβουλεύει «Μάθετε ἀκούειν»(κη 19). Ἂραγε τί ἂκουσε ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὃταν ἒγειρε πάνω στό στῆθος τοῦ Κυρίου μας. Τί τοῦ εἶπαν οἱ παλμοί τῆς θεϊκῆς καρδιᾶς; Ἡ ὁμιλητικότητα συχνά εἶναι μορφή σιωπῆς, ὃταν κρύβει φλέγοντα θέματα καί ἀπομακρύνει τόν ἀκροατή ἀπ αὐτά. Ὃ,τι λέγεται δέν εἶναι πάντοτε τό σπουδαιότερο. Ἡ ἀκρόαση εἶναι διακονία τοῡ πλησίον ἀρρώστου ἢ προβληματισμένου ἀνθρώπου μέ ψυχοθεραπευτικές ἰδιότητες: -Μεταβιβάζει προσοχή, σεβασμό καί ἐνθάρρυνση -Ἐνισχύει τήν αὐτοέκφραση -Ἐκτιμᾶ τήν ψυχική κατάσταση καί τά προβλήματα του -Ἐπιδρᾱ ψυχοθεραπευτικά καί πνευματικά -Κατακτᾱ τήν ἐμπιστοσύνη του. 1. Γιά τήν ἀδιαφορία καί τήν παραμέληση τῆς ἀκρόασης τοῦ ἀρρώστου γράφει ὁ Παροιμιαστής: «ὃς φράσσει τά ὦτα αὐτοῦ τοῦ μή ἐπακοῦσαι ἀσθενοῦς, καί αὐτός ἐπικαλέσεται, καί οὐκ ἒσται ὁ εἰσακούων» (κα 13). 2. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος τονίζει πῶς ὁ Χριστός βραβεύει τήν ἀκρόαση τοῦ ἀρρώστου: «Ἐκεῖνος ἐμοί εὐκόλως συνεισέρχεται (εἰς τήν ἐμήν βασιλείαν), ὁ τοῖς δεομένοις τήν ἀκοήν ὑποκλίνας...ὁ δακρύσας ἐπί συμφοραῖς ἀλλοτρίαις...ὁ μή παρακούσας τῆς φωνῆς τοῦ νοσοῦντος»(pg 59,530). Ἐπειδή οἱ τρόποι τῆς ἀκροάσεως εἶναι ζωτικοί καί μπορεῖ νά ἒχουν λεπτή ἀλλά δυνατή ἐπίδραση στό ἂλλο πρόσωπο, ἀκολουθοῦν μερικές συμβουλές καλῆς ἀκρόασης: Σιωπή Ἀναγνώριση Αὐτοκυριαρχία Κατανόηση Ἀποδοχή Ὑπομονή Αὐτοϋπέρβαση Σιωπή εὐγενής, διακριτική Ἐνδιαφέρον 3. Ἡ εὐγνωμοσύνη εἶναι ἡ μόνη ἀρετή πού χρειάζεται λόγια. Οἱ ἂλλες σιγή. (Ἂγγελμα τῆς ἡμέρας 4/12/2003). Ἡ σιωπή δέν κάνει ποτέ γκάφες! «Κανένας δέν χειρίζεται καλύτερα τή γλῶσσα, ἀπό ἐκεῖνον πού κρατᾶ τό στόμα του κλειστό». (Ἂγγελμα τῆς ἡμέρας 12/10/2002). Γιά νά γίνουμε καλοί ἀκροαταί, ἐπίκαιρες εἶναι καί οἱ ἀκόλουθες προτροπές: 22

«Ἒστωσαν οἱ λόγοι σου ὀλίγοι»(ἐκκλης.ε 1) «Τοῖς ὠσί πλέον, ἢ τῆ γλώττῃ χρῶ»(δημονάκτης P.G. 91,940) «Ὃπου ἀκρόαμα (π.χ.σέ μιά ὁμιλία), μέ ἐκχέῃς λαλιάν» (Σοφ.Σειράχ 32,4). «Τῆς εὐλόγου σιωπῆς, ὁ καιρός καί τό μέτρον συνεστιάτορες... (Μαξίμου Ὁμολογητοῦ P.G. 90,1408) Ὁ ἃγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος συμβουλεύει: τά λόγια μας νά εἶναι λίγα, ἀλλά μέ πολύτιμα νοήματα: «Βραχύς ὁ καιρός τοῦ καλῶς εἰρηκότος, ἀλλ ὣριμος, λεπτή ἡ νευρά, ἀλλά μεγάλη ἡ ἠχή, ὀλίγα τά ρήματα, ἀλλά πολυτελῆ τά νοήματα» (P.G. 55,511). Ὁ ποιητής Γ. Δροσίνης γράφει ἓνα σχετικό στίχο: «Πῶς νἆσαι ἀκριβομιλητής τ ἀηδόνι σέ μαθαίνει τόν ἓνα μῆνα κελαηδεῖ καί ἒνδεκα σωπαίνει». Κάπου στό «ἂγγελμα τῆς ἡμέρας» ἒχει γραφεῖ: «Τό νά μάθει κανείς νά ἐκφράζεται σέ πολλές γλῶσσες εἶναι κατόρθωμα. Τό νά μάθει ὃμως νά ἀκούει καί σέ μιά γλῶσσα εἶναι θρίαμβος» (Κ.Κούρκουλας). Ὁ χριστιανός, συνδιαλεγόμενος μέ τόν πλησίον του, τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἐξωραΐζει πάντοτε τήν ὁμιλία του μέ σεμνά διαλείμματα ἐκλεκτικῆς σιωπῆς, διότι δέν λησμονεῖ ὃτι ὁ Χριστός «... ἐν τῷ κατηγορεῖσθε αὐτόν ὑπό τῶν ἀρχιερέων καί τῶν πρεσβυτέρων οὐδέν ἀπεκρίνατο" (Ματθ. κζ' 12), "καί σιγῶν ἐνίκα τούς μυρία λέγοντας καί μαινόμενους" (Ἰ.Χρυσοστόμου Ρ. G. 58,764). Ὦ! ἁγία σιωπή! Ἡ Παναγία μας καί οἱ Μυροφόρες γυναῖκες διακονοῦσαν ἐν σιωπῇ τόν Κύριο. Ἡ Μαρία, ἡ ἀδελφή τοῦ Λαζάρου μέ σιγή καί ἱερό δέος ἀλείφει μέ μῦρο τά ἂχραντα πόδια τοῦ Κυρίου (Ιω. ιβ' 3), σιωπᾶ δέ καί ὃταν κάθεται παρά τούς πόδας του καί ἐντρυφᾶ στόν θεῖο λόγο. Ὁ ἃγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος περιγράφει καί σχολιάζει πῶς ἡ ἁμαρτωλός γυναῖκα ἂλειψε μέ τό μῦρο τά πόδια τοῦ Ἰησοῦ "...λαλοῦσα τῇ σιωπῇ καί βοῶσα τῇ σιγῇ καί φθεγγομένη τῇ ψυχῇ πρός τόν εἰδότα ψυχῶν ὀδυνωμένων ἀκούειν καί μή φθεγγομένων στομάτων..." καί παραθέτει μιά ὁλόκληρη προσευχή πού θά ἒλεγε "ἐν ἑαυτῇ" (Ἰ.Χρυσοστόμου. Εἰς τόν Φαρισαῖον καί εἰς τήν πόρνην Ρ. G. 61,729-730). Στό σημεῖο αὐτό ἂς σκεφθοῦμε τή γλῶσσα τῶν ἀρωμάτων: τό μῦρον, τό θυμίαμα, τή μυροθήκη στά ἐγκώμια, τό μῦρον πού φυλάσσεται στήν Ἐκκλησία, τό χρῖσμα κατά τό βάπτισμα. Ἂς σιωποῦμε κι ἐμεῖς μέ σοφή διάκριση, ὃταν προσκομίζουμε τό μῦρο τῆς ἐν Χριστῷ ἀγάπης μας πρός τόν ἀδελφό μας, τόν ἂρρωστο ἢ τόν ἀνήμπορο ἡλικιωμένο ἢ τόν φυλακισμένο, χάριν τῶν ὁποίων ὁ Κύριος 23

διεκήρυξε: "ἠσθένησα καί ἐπισκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἢμην καί ἢλθετε πρός με" (Ματθ. κε' 36). Πρίν τελειώσουμε ἂς θυμηθοῦμε αὐτό πού παραγγέλλει ἡ Ἐκκλησία μας μέ τό ἐωθινό δοξαστικό τοῦ Μ. Σαββάτου: "Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία καί στήτω μετά φόβου καί τρόμου καί μηδέν γήϊνον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω..." Προκειμένου νά ὑποδεχθούμε τόν Χριστόν μέσα μας, νά μεταλάβουμε, ὁ ὓμνος αὐτός συνιστᾶ νά βιώνουμε τήν σιγή καί στά 3 της ἐπίπεδα: -Τήν σιγή τῶν λόγων (σιγησάτω) -Τήν σιγή τῶν παθῶν (πᾶσα σάρξ βροτεία) -Καί τήν σιγή τῶν κακῶν λογισμῶν (καί μηδέν γήϊνον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω). Ἡ ἐπιτυχία μας κάθε φορά θά ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἀγάπη μας πρός τόν Θεό καί τόν ἂνθρωπο καί ἀπό τήν ψυχική μας καλλιέργεια, ἀλλοιῶς θά εἲμαστε "χαλκός ἠχῶν ἢ κύμβαλον ἀλαλάζον"(α'κορ. 13,1). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ἡ πηγαία εὐγένεια τῆς γλώσσας, τά γεμᾶτα ἀγάπη καί φῶς Χριστοῦ, ἐνδιαφέρον καί χάρη λόγια, ἡ συνειδητή καί σοφή σιωπή, ἡ κατανοοῦσα ἀκρόαση τοῦ ἂλλου ἀνθρώπου καί ἡ ὁλοκληρωμένη συμβολική διά τῆς συμπεριφορᾶς ἐπικοινωνία, ἀποτελοῦν ἀληθινή διακονία ἀγάπης πρός δόξαν τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ καί πνευματική οἰκοδομή τῶν συνανθρώπων μας ἀπό τή σύλληψη μέχρι καί τίς τελευταῖες στιγμές τῆς ζωῆς τους. 24