την διατύπωση του Λουκά στην ευαγγελική εκδοχή του λογίου του Ιησού. ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1 ΠΡΟΟΙΜΙΟ 1 Τὸν µὲν πρῶτον λόγον ἐποιησάµην περὶ πάντων, ὦ Θεόφιλε, ὧν ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς ποιεῖν τε καὶ διδάσκειν 2 ἄχρι ἧς ἡµέρας ἐντειλάµενος (= αφού έδωσε εντολές) τοῖς ἀποστόλοις διὰ πνεύµατος ἁγίου, οὓς ἐξελέξατο, ἀνελήµφθη. 1 Πρῶτον λόγον. Ως «πρῶτον λόγον» ο Λουκάς εννοεί φυσικά το γ ευαγγέλιο, επίσης αφιερωµένο στον Θεόφιλο. Το «πρῶτος» τίθεται αντί του «πρότερος», καθώς δεν αναφέρεται ο «δεύτερος» (σχήµα ανακόλουθον). Ὦ Θεόφιλε. Στο Λκ. 1,1 η προσφώνηση είναι «κράτιστε (δηλ. εξοχώτατε) Θεόφιλε». Η ίδια προσφώνηση χρησιµοποιείται στις Πράξεις προς τον Φήλικα (23,26 24,3) και προς τον Φήστο (26,25), οι οποίοι ήσαν ανώτεροι Ρωµαίοι αξιωµατούχοι. Εν τούτοις η προσφώνηση «κράτιστε» ήταν συνήθης και ως απλή προσφώνηση ευγενείας εποµένως δεν µπορούµε να συναγάγουµε το συµπέρασµα ότι ο Θεόφιλος είχε απαραιτήτως κάποιο ανώτερο αξίωµα στην ρωµαϊκή ιεραρχία, αλλά ούτε και το αντίθετο. εν αποκλείεται ο Θεόφιλος, είτε ως ψευδώνυµο είτε όχι, να ήταν ο χορηγός της εκδόσεως των βιβλίων του Λουκά. Οι αφιερώσεις βιβλίων σε πρόσωπα ήταν συνήθης. Ο Ωριγένης πιστεύει ότι το Θεόφιλος (φίλος του Θεού ή θεοφιλής) είναι απλώς το φιλολογικό ψευδώνυµο του εκάστοτε αναγνώστη «καὶ πάντες, ἐὰν τοιοῦτοι ὦµεν (δηλ. θεόφιλοι) ὡς ἀγαπᾶσθαι ὑπὸ τοῦ Θεού καὶ φιλεῖσθαι, θεόφιλοί ἐσµεν. Εἰ δέ τις θεόφιλος, οὗτος καὶ κράτιστος οὐδεὶς γὰρ θεόφιλος ἀσθενής» (Εις Λουκάν, Οµιλία 1, σ. 10). Ἐντειλάµενος. Οι τελευταίες εντολές ή υποθήκες του Ιησού προς τους µαθητές περιέχονται στους στίχους 4-8. ιὰ Πνεύµατος Ἁγίου. Συναπτέο προς το «ἐντειλάµενος», δηλ. «αφού διά Πνεύµατος Αγίου τους παρέδωσε εντολές...». 3 Οἷς καὶ παρέστησεν ἑαυτὸν ζῶντα µετὰ τὸ παθεῖν αὐτὸν ἐν πολλοῖς τεκµηρίοις, δι ἡµερῶν τεσσαράκοντα ὀπτανόµενος αὐτοῖς καὶ λέγων τὰ περὶ τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 4 Καὶ συναλιζόµενος (= συνεσθίων ή παριστάµενος ανάµεσά τους) παρήγγειλεν αὐτοῖς ἀπὸ Ἰεροσολύµων µὴ χωρίζεσθαι, ἀλλὰ περιµένειν τὴν ἐπαγγελίαν (= υπόσχεση) τοῦ Πατρὸς ἣν ἠκούσατέ µου 5 ὅτι (= διότι) Ἰωάννης µὲν ἐβάπτισεν ὕδατι, ὑµεῖς δὲ ἐν πνεύµατι βαπτισθήσεσθε ἁγίῳ 2 οὐ µετὰ πολλὰς ταύτας ἡµέρας. Ἐν πολλοῖς τεκµηρίοις. Π.χ. Λκ. 24,13 κ.εξ. (προς Εµµαούς). Συναλιζόµενος. Υπάρχουν δύο εκδοχές για την σηµασία του ρήµατος α) σὺν+ἁλίζω (> ἅλς, µε α βραχύ) = µοιράζοµαι το άλας, άρα συντρώγω, συνδειπνώ στο ίδιο τραπέζι αυτή είναι και η εκδοχή των αρχαίων λατινικών, κοπτικών και συριακών µεταφράσεων β) σὺν+ἁλίζω (µε α µακρό) = συγκεντρώνω, συναθροίζω, και το µέσο «συναλίζοµαι» = παρευρίσκοµαι σε συγκέντρωση ή συντροφιά παθ. «συναθροίζοµαι». Σε κάποια χειρόγραφα απαντά και η γραφή «συναυλιζόµενος» (> αὐλὴ), παρευρισκόµενος στην ίδια αυλή, άρα και στην ίδια συντροφιά. Ο Χρυσόστοµος (PG. 51,104.107 59,428.476 60,19) δέχεται την α εκδοχή (συντρώγω) και στο εύλογο ρητορικό ερώτηµα «πώς» απαντά ως εξής «τὸ δὲ πῶς οὐχ ἡµέτερον εἰπεῖν τρόπῳ γάρ τινι παραδοξοτέρῳ ταῦτα ἐγίνετο, οὐχ ὡς τῆς φύσεως δεοµένης βρωµάτων λοιπὸν, ἀλλὰ συγκαταβάσεως πρὸς ἀπόδειξιν τῆς ἀναστάσεως γινοµένης» (Υπόµνηµα εις Ιωάννην τον ευαγγελιστήν, Οµιλία 66, PG 59,476) [δηλ. το «πώς» δεν είµαι εγώ αρµόδιος να το εξηγήσω αυτά έγιναν κατά κάποιο παράδοξο µάλλον τρόπο, 1 Το Βυζαντινό κείµενο (στο εξής ΒΚ) διορθώνει πάντοτε «ἀνελήφθη», «ἀναληφθείς», «λήψεσθε» αντὶ των ελληνιστικών τύπων «ἀνελήµφθη», «ἀναληµφθείς, λήµψεσθε κ.λπ». 2 Η αλλαγή σειράς των λέξεων του ΒΚ, «ὑµεῖς δὲ βαπτισθήσεσθε ἐν Πνεύµατι Ἁγίω», προσαρµόζει την διατύπωση του Λουκά στην ευαγγελική εκδοχή του λογίου του Ιησού. 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 όχι επειδή δήθεν η φύση του Αναστάντος χρειαζόταν στο εξής τροφή, αλλά έγιναν κατά συγκατάβαση προς απόδειξη της αναστάσεως]. Πρβλ. Πρ. 10,41 «συνεφάγοµεν καὶ συνεπίοµεν αὐτῷ µετὰ τὸ ἀναστῆναι αὐτὸν ἐκ νεκρῶν» και Ιω. 21,13 «ἔρχεται Ἰησοῦς καὶ λαµβάνει τὸν ἄρτον καὶ δίδωσιν αὐτοῖς, καὶ τὸ ὀψάριον ὁµοίως». Ο αναστηµένος Ιησούς διέρχεται εν σώµατι ακόµη και διά «θυρῶν κεκλεισµένων» (Ιω. 20,19.26). Παρήγγειλεν αὐτοῖς ἀπὸ Ἰεροσολύµων µὴ χωρίζεσθαι. Στο ευαγγέλιο του Λουκά οι τελευταίες υποθήκες του Ιησού προς τους µαθητές συνοψίζονται ως εξής: «καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὅτι οὕτως γέγραπται παθεῖν τὸν χριστὸν καὶ ἀναστῆναι ἐκ νεκρῶν τῇ τρίτῃ ἡµέρᾳ, καὶ κηρυχθῆναι ἐπὶ τῷ ὀνόµατι αὐτοῦ µετάνοιαν εἰς ἄφεσιν ἁµαρτιῶν εἰς πάντα τὰ ἔθνη. ἀρξάµενοι ἀπὸ Ἰερουσαλὴµ ὑµεῖς µάρτυρες τούτων. Καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὴν ἐπαγγελίαν (= υπόσχεση) τοῦ πατρός µου ἐφ ὑµᾶς ὑµεῖς δὲ καθίσατε ἐν τῇ πόλει, ἕως οὗ ἐνδύσησθε ἐξ ὕψους δύναµιν» (Λκ. 24,46-49). Κατά την παράδοση του Μάρκου και του Ματθαίου ο Ιησούς όρισε την Γαλιλαία ως σηµείο συναντήσεώς του µε τους µαθητές µετά την Ανάσταση, δηλ. τον τόπο από όπου ξεκίνησαν όλα «µετὰ τὸ ἐγερθῆναί µε προάξω ὑµᾶς (= θα προηγηθώ και θα σας προϋπαντήσω) εἰς τὴν Γαλιλαίαν» (Mκ. 14,28 = Λκ. 26,32) και «ὑπάγετε εἴπατε τοῖς µαθηταῖς αὐτοῦ καὶ τῷ Πέτρῳ ὅτι προάγει ὑµᾶς εἰς τὴν Γαλιλαίαν ἐκεῖ αὐτὸν ὄψεσθε, καθὼς εἶπεν ὑµῖν» (Mκ. 16,7= Λκ. 28,10) και «οἱ δὲ ἕνδεκα µαθηταὶ ἐπορεύθησαν εἰς τὴν Γαλιλαίαν εἰς τὸ ὄρος οὗ ἐτάξατο αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς, καὶ ἰδόντες αὐτὸν προσεκύνησαν, οἱ δὲ (= αν και µερικοί) ἐδίστασαν» (Μτ. 28,16-17). Αντίθετα ο Λουκάς επιµένει ότι οι µαθητές δεν πήγαν στην Γαλιλαία µετά την Ανάσταση, αλλά παρέµειναν στην Ιερουσαλήµ. Η εκκλησία ως ο νέος Ισραήλ υπονοεί ο Λουκάς έχει ως αφετηρία το ίδιο το κέντρο του Ισραήλ, την Ιερουσαλήµ. Τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ Πατρός. Πρβλ. Ιω. 14,16-17 «κἀγὼ ἐρωτήσω (= θα υποβάλω αίτηµα προς) τὸν πατέρα καὶ ἄλλον παράκλητον (= παρηγορητή ή συνήγορο συµπαραστάτη) δώσει ὑµῖν, ἵνα µεθ ὑµῶν εἰς τὸν αἰῶνα ᾖ, τὸ Πνεῦµα τῆς ἀληθείας». Ἰωάννης µὲν ἐβάπτισεν ὕδατι, ὑµεῖς δὲ ἐν πνεύµατι βαπτισθήσεσθε ἁγίῳ. «Ἐγὼ ἐβάπτισα ὑµᾶς ὕδατι, αὐτὸς δὲ βαπτίσει ὑµᾶς ἐν πνεύµατι ἁγίῳ» (Μρκ. 1,8) ή «ἐγὼ µὲν ὕδατι βαπτίζω ὑµᾶς ἔρχεται δὲ ὁ ἰσχυρότερός µου, οὗ οὐκ εἰµὶ ἱκανὸς λῦσαι τὸν ἱµάντα τῶν ὑποδηµάτων αὐτοῦ αὐτὸς ὑµᾶς βαπτίσει ἐν πνεύµατι ἁγίῳ καὶ πυρί (Λκ. 3,16 = Μτθ. 3,11) «ἐν πυρὶ» (κρίσεως) εννοείται. Οὐ µετὰ πολλὰς ταύτας ἡµέρας. Σε λίγες ηµέρες (σχήµα λιτότητος). ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΥΠΟΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΝΑΛΗΨΗ 6 Οἱ µὲν οὖν συνελθόντες ἠρώτων 1 αὐτὸν λέγοντες Κύριε, εἰ ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ ἀποκαθιστάνεις τὴν βασιλείαν τῷ Ἰσραήλ; 7 εἶπεν δὲ πρὸς αὐτούς οὐχ ὑµῶν ἐστιν γνῶναι χρόνους ἢ καιροὺς οὓς ὁ πατὴρ ἔθετο ἐν τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ 8 ἀλλὰ λήµψεσθε δύναµιν, ἐπελθόντος τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος ἐφ ὑµᾶς, καὶ ἔσεσθέ µου 2 µάρτυρες ἔν τε Ἰερουσαλὴµ καὶ ἐν πάσῃ τῇ Ἰουδαίᾳ καὶ Σαµαρείᾳ καὶ ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς. 9 Καὶ ταῦτα εἰπών, βλεπόντων αὐτῶν, ἐπήρθη, καὶ νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ὀφθαλµῶν αὐτῶν. 10 Καὶ ὡς ἀτενίζοντες ἦσαν εἰς τὸν οὐρανὸν πορευοµένου αὐτοῦ, καὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο παρειστήκεισαν αὐτοῖς ἐν ἐσθήσεσι λευκαῖς, 3 11 οἳ καὶ εἶπαν 4 ἄνδρες Γαλιλαῖοι, τί 1 Το ΒΚ προτιµά «ἐπηρώτον», καθώς το απλό «ἐρωτῶ» χρησιµοποιείται συνηθέστερα υπό την έννοια του «ζητώ ή παρακαλώ» (π.χ. Λκ. 14,18 16,27 Ιω. 17,9.15.20 Φιλιππ. 4,3 Β Ιω. 1,5). 2 Το ΒΚ κείµενο διορθώνει την σύνταξη επί το κλασσικώτερον «ἔσεσθέ µοι µάρτυρες». 3 Όπως ακριβώς και στην Ανάσταση «καὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο ἐπέστησαν (= ενεµφανίσθησαν ξαφνικά) αὐταῖς ἐν ἐσθῆτι ἀστραπτούσῃ (Λκ. 24,4)». Η δοτ. «ἐσθήσεσι», η οποία προϋποθέτει ονοµαστική «ἡ ἔσθησις», είναι εξεζητηµένη και ανώµαλη, µολονότι απαντά και σε άλλους ελληνιστικούς συγγραφείς όπως ο Στράβων (Γεωγραφικά 3,3,7), ο Αθήναιος ( ειπνοσοφισταί 4,38), ο Φίλων (Βίος Μωϋσέως 2,146.152), ο Ιώσηπος (Ιουδ. Πόλεµος 7,126), Β Μακκ. 3,33 και Γ Μακκ. 3,15. Το ΒΚ κείµενο διορθώνει: «ἐν ἐσθῆτι λευκῇ» εναρµονίζοντας ταυτοχρόνως την διατύπωση προς το Λκ. 24,4. 4 Το ΒΚ προτιµά πάντοτε τον συνηθέστερο τύπο «εἶπον». 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ἑστήκατε βλέποντες εἰς τὸν οὐρανόν; οὗτος ὁ Ἰησοῦς ὁ ἀναληµφθεὶς ἀφ ὑµῶν εἰς τὸν οὐρανόν, οὕτως ἐλεύσεται, ὃν τρόπον ἐθεάσασθε αὐτὸν πορευόµενον εἰς τὸν οὐρανόν. Ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ ἀποκαθιστάνεις τὴν βασιλείαν τῷ Ἰσραήλ; Πρβλ. και Λκ. 24,21 «ἡµεῖς δὲ ἠλπίζοµεν ὅτι αὐτός ἐστιν ὁ µέλλων λυτροῦσθαι τὸν Ἰσραήλ». Οι µαθητές εξακολουθούν να βλέπουν ακόµη και µετά την ανάσταση την µεσσιανικότητα του Ιησού υπό πρίσµα πολιτικό και στενά ιουδαϊκό, δηλ. ως αποκατάσταση της ισραηλιτικής βασιλείας. Η επαγγελία (υπόσχεση) του Πνεύµατος µπορεί µάλιστα και να ενίσχυσε ακόµη περισσότερο τις πολιτικές τους φιλοδοξίες, δεδοµένου ότι σύµφωνα µε τις ιουδαϊκές προσδοκίες η δράση του Πνεύµατος του Θεού αναµένεται να αναζωπυρωθεί κατά την µεσσιανική εποχή (Ιεζ. 37). Ο Ιησούς εκείνη την στιγµή δεν αποδοκιµάζει ευθέως τις προσδοκίες τους αρκείται κατ αρχήν στην υπόδειξη ότι το µέλλον δεν είναι υπόθεση κανενός βρίσκεται υπό την εξουσία του Θεού πρβλ. «περὶ δὲ τῆς ἡµέρας ἐκείνης ἢ τῆς ὥρας οὐδεὶς οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι ἐν οὐρανῷ οὐδὲ ὁ υἱός, εἰ µὴ ὁ πατήρ» (Μκ. 13,32). Εµµέσως όµως απαντά ότι «ἐπελθόντος τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος», δηλ. µετά την Πεντηκοστή, θα καταλάβουν ότι η βασιλεία του Θεού δεν είναι εθνική υπόθεση του Ισραήλ, αλλά αφορά στον νέο λαό του Θεού, στην εκκλησία, η οποία αγκαλιάζει ολόκληρη την οικουµένη «ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς». Το θέµα της µαρτυρίας των αποστόλων περί του Ιησού και η ιεραποστολική φύση της εκκλησίας είναι βασικό θέµα της θεολογίας των Πράξεων η «ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς» ιεραποστολή της εκκλησίας φθάνει στο σηµείο να γίνεται πρόγευση της βασιλείας του Θεού. Λήµψεσθε δύναµιν. Η «δύναµις» δεν είναι απλώς ενίσχυση από το Άγιο Πνεύµα, αλλά φανέρωση της δυνάµεως του Θεού (3,12 «τί θαυµάζετε ἐπὶ τούτῳ ὡς ἰδίᾳ δυνάµει ἢ εὐσεβείᾳ πεποιηκόσιν τοῦ περιπατεῖν αὐτόν;» 4,7 «ἐν ποίᾳ δυνάµει ἐποιήσατε τοῦτο ὑµεῖς;» 4,33 «δυνάµει µεγάλῃ ἀπεδίδουν τὸ µαρτύριον οἱ ἀπόστολοι τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ» 10,38 «Ἰησοῦν τὸν ἀπὸ Ναζαρέθ, ὡς ἔχρισεν αὐτὸν ὁ Θεὸς Πνεύµατι ἁγίῳ καὶ δυνάµει») ικανή να ποιεί «δυνάµεις», θαύµατα (2,22 «Ἰησοῦν τὸν Ναζωραῖον, ἄνδρα ἀποδεδειγµένον ἀπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς ὑµᾶς δυνάµεσι καὶ τέρασι καὶ σηµείοις» 8,13 «ὁ δὲ Σίµων (ο µάγος) καὶ αὐτὸς ἐπίστευσεν θεωρῶν τε σηµεῖα καὶ δυνάµεις µεγάλας» 19,11 «δυνάµεις τε οὐ τὰς τυχούσας ὁ Θεὸς ἐποίει διὰ τῶν χειρῶν Παύλου») πρβλ. Λκ. 4,36 («ἐν ἐξουσίᾳ καὶ δυνάµει ἐπιτάσσει τοῖς ἀκαθάρτοις πνεύµασιν») Α Κορ. 2,4 («ὁ λόγος µου καὶ τὸ κήρυγµά µου οὐκ ἐν πειθοῖς σοφίας λόγοις, ἀλλ ἐν ἀποδείξει πνεύµατος καὶ δυνάµεως»). Ἐπήρθη, καὶ νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτόν. Περιγραφή της Αναλήψεως έχουµε και στο Λκ. 24,49-51 «καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ πατρός µου ἐφ ὑµᾶς ὑµεῖς δὲ καθίσατε ἐν τῇ πόλει, ἕως οὗ ἐνδύσησθε ἐξ ὕψους δύναµιν. Ἐξήγαγεν δὲ αὐτοὺς ἔξω ἕως πρὸς Βηθανίαν, καὶ ἐπάρας τὰς χεῖρας αὐτοῦ εὐλόγησεν αὐτούς. καὶ ἐγένετο ἐν τῷ εὐλογεῖν αὐτὸν αὐτοὺς διέστη (= αποµακρύνθηκε) ἀπ αὐτῶν καὶ ἀνεφέρετο εἰς τὸν οὐρανόν». Η «νεφέλη» είναι φανέρωση της θείας δόξης. Πρόκειται για την ίδια εκείνη νεφέλη η οποία «ἐπεσκίαζε» την σκηνή του µαρτυρίου στην έρηµο (Εξ. 40,34 «καὶ ἐκάλυψεν ἡ νεφέλη τὴν σκηνὴν τοῦ µαρτυρίου καὶ δόξης Κυρίου ἐπλήσθη ἡ σκηνή»), τον Μωϋσή επί του όρους Σινά (Εξ. 24,15 «καὶ ἀνέβη Μωυσῆς καὶ Ἰησοῦς εἰς τὸ ὄρος καὶ ἐκάλυψεν ἡ νεφέλη τὸ ὄρος»), αλλά και τους µάρτυρες της Μεταµορφώσεως (Μκ. 9,7 «καὶ ἐγένετο νεφέλη ἐπισκιάζουσα αὐτοῖς, καὶ ἐγένετο φωνὴ ἐκ τῆς νεφέλης οὗτός ἐστιν ὁ υἱός µου ὁ ἀγαπητός, ἀκούετε αὐτοῦ» Λκ. 9,34 Μτθ. 17,5). ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ ΤΩΝ Ω ΕΚΑ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ 12 Τότε ὑπέστρεψαν εἰς Ἰερουσαλὴµ ἀπὸ ὄρους τοῦ καλουµένου Ἐλαιῶνος, ὅ ἐστιν ἐγγὺς Ἰερουσαλὴµ σαββάτου ἔχον ὁδόν. 13 Καὶ ὅτε εἰσῆλθον, εἰς τὸ ὑπερῷον 1 ἀνέβησαν οὗ ἦσαν καταµένοντες, ὅ τε Πέτρος καὶ Ἰωάννης καὶ Ἰάκωβος καὶ Ἀνδρέας, Φίλιππος καὶ Θωµᾶς, Βαρθολοµαῖος καὶ Μαθθαῖος, 2 Ἰάκωβος Ἁλφαίου καὶ Σίµων ὁ ζηλωτὴς καὶ Ἰούδας Ἰακώβου. 14 1 Το ΒΚ αποκαθιστά την λογική σειρά των λέξεων «ἀνέβησαν εἰς τὸ ὑπερῷον». 2 Πάντοτε «Ματθαῖος» στο ΒΚ κείµενο αραµ. מ תּ י (Ματτάϊ), εβρ. מ תּ ת י הוּ (Ματιθ/τ-γιάχου. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Οὗτοι πάντες ἦσαν προσκαρτεροῦντες (προσκαρτερώ = εµµένω επέµεναν αφοσιωµένοι) ὁµοθυµαδὸν τῇ προσευχῇ σὺν γυναιξὶν καὶ Μαριὰµ 1 τῇ µητρὶ τοῦ Ἰησοῦ καὶ 2 τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ. Σαββάτου ἔχον ὁδόν. «Σαββάτου ὁδὸς» είναι η απόσταση που επιτρέπεται κάποιος να διανύσει το Σάββατο, 2000 πήχεις ή 1100 µ. περίπου (Mishna, Sotah 5,3). Κατά το αµασκηνό Κείµενο του Κουµράν (CD 10,21) η επιτρεποµένη απόσταση είναι µόλις 1000 πήχεις και, µόνον όταν κάποιος είχε ζώα που έβοσκαν, µπορούσε να βαδίσει µέχρι και 2000 πήχεις. Ὑπερῷον. Το «ὑπερῷον» ήταν ο επάνω όροφος του σπιτιού, ο οποίος εθεωρείτο ως ο καλύτερος χώρος της οικίας, καθώς ήταν αποµονωµένος από τα βλέµµατα των περαστικών και από την τύρβη του δρόµου. εν πρέπει να υποθέσουµε ότι στο ίδιο σπίτι έµεναν όλοι µαζί, οι απόστολοι, οι γυναίκες, η µητέρα και οι αδελφοί του Ιησού. Το σπίτι αυτό «οὗ ἦσαν καταµένοντες», δηλ. εκεί όπου εσύχναζαν, εκεί όπου συνήθως συγκεντρώνονταν, µπορεί να ήταν το ίδιο σπίτι στο οποίο έγινε ο Μυστικός είπνος ή το σπίτι όπου εµφανίσθηκε ο Χριστός µετά την Ανάσταση (Λκ. 24,33 κ.εξ. Ιω. 20,19.26) ή το σπίτι της Μαρίας, της µητέρας του Μάρκου, στο οποίο γίνονταν συχνά συναθροίσεις (Πρ. 12,12). Σίµων ὁ ζηλωτής. Ταυτίζεται προς τον «Σίµωνα τὸν Καναναῖον» (Μκ. 3,18) αραµ. (κανάν) σηµαίνει «ζηλωτής». Προφανώς ο Σίµων αυτός ανήκε κάποτε στην παράταξη ק נ אָן των ζηλωτών, στην παράταξη των υπερεθνικιστών Ιουδαίων, οι οποίοι δεν αναγνώριζαν «ἡγεµόνα καὶ δεσπότην», δηλ. καµµία απολύτως πολιτική εξουσία, παρά µόνον τον ίδιο τον Θεό (Ιωσήπου, Αρχαιολογία 18,23). Σὺν γυναιξίν. Πρόκειται κυρίως για τις γυναίκες οι οποίες συνόδευαν και υπηρετούσαν τον Ιησού και τους αποστόλους (βλ. Λκ. 8,2-3 23,49 23,55 κ.εξ.), χωρίς αυτό να αποκλείει και τις συζύγους των αποστόλων. Τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ. Για τα ονόµατα των αδελφών του Κυρίου βλ. Μκ. 6,3: «οὐχ οὗτός ἐστιν ὁ τέκτων (= ξυλουργός ή οικοδόµος), ὁ υἱὸς τῆς Μαρίας καὶ ἀδελφὸς Ἰακώβου καὶ Ἰωσῆτος καὶ Ἰούδα καὶ Σίµωνος; καὶ οὐκ εἰσὶν αἱ ἀδελφαὶ αὐτοῦ ὧδε πρὸς ἡµᾶς; καὶ ἐσκανδαλίζοντο ἐν αὐτῷ». Και Μτθ. 13,55-56: «οὐχ οὗτός ἐστιν ὁ τοῦ τέκτονος υἱός; οὐχ ἡ µήτηρ αὐτοῦ λέγεται Μαριὰµ καὶ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ Ἰάκωβος καὶ Ἰωσὴφ (ή Ἰωσῆς) καὶ Σίµων καὶ Ἰούδας; καὶ αἱ ἀδελφαὶ αὐτοῦ οὐχὶ πᾶσαι πρὸς ἡµᾶς εἰσιν»; Και µολονότι στην αρχή «οἱ παρ αὐτοῦ... ἔλεγον... ὅτι ἐξέστη [= δεν είναι στα καλά του]» (Μκ 3,21), «οὐδὲ γὰρ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ ἐπίστευον εἰς αὐτόν» (Ιω. 7,5), αυτό στην συνέχεια φαίνεται ότι άλλαξε. Ο Παύλος µάλιστα µνηµονεύει και εµφάνιση του Αναστάντος «Ἰακώβῳ εἶτα τοῖς ἀποστόλοις πᾶσιν» (Α Κορ. 15,7). 15 Καὶ ἐν ταῖς ἡµέραις ταύταις ἀναστὰς Πέτρος ἐν µέσῳ τῶν ἀδελφῶν εἶπεν ἦν τε ὄχλος ὀνοµάτων ἐπὶ τὸ αὐτὸ ὡσεὶ 3 ἑκατὸν εἴκοσι 16 ἄνδρες ἀδελφοί, ἔδει πληρωθῆναι τὴν γραφὴν 4 ἣν προεῖπεν τὸ Πνεῦµα τὸ Ἅγιον διὰ στόµατος αυὶδ περὶ Ἰούδα τοῦ γενοµένου ὁδηγοῦ τοῖς συλλαβοῦσιν Ἰησοῦν, 17 ὅτι κατηριθµηµένος ἦν ἐν ἡµῖν καὶ ἔλαχεν τὸν κλῆρον τῆς διακονίας ταύτης. 18 Οὗτος µὲν οὖν ἐκτήσατο χωρίον ἐκ µισθοῦ τῆς ἀδικίας, καὶ πρηνὴς γενόµενος ἐλάκησεν µέσος (= σχίσθηκε στη µέση), καὶ ἐξεχύθη πάντα τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ. 19 1 Το ΒΚ διορθώνει το άκλιτο Μαριὰµ σε «Μαρίᾳ», ώστε να είναι εµφανής η δοτική, και προσθέτει «τῇ προσευχῇ καὶ τῇ δεήσει», διατύπωση καθιερωµένη από το Φιλιπ. 4,6 Εφ. 6,18 Ιερ. 11,14. 2 Η επανάληψη του «σὺν» στο ΒΚ, «καὶ σὺν τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ», είναι στιλιστική βελτίωση. 3 Το ΒΚ, ο Σιναϊτικός και ο Αλεξανδρινός κώδικας έχουν «ὡς», ενώ ο Βατικανός «ὡσεί». Η επιλογή µεταξύ των δύο γραφών δεν είναι καθόλου εύκολη, δεδοµένου ότι ο Λουκάς χρησιµοποιεί και τα δύο βλ. 2,41 4,4 5,7 13,18.20 19,7. Το γεγονός αυτό δεν αποκλείεται να είναι ένδειξη χρήσεως διαφορετικών πηγών. 4 Η προσθήκη του ΒΚ «τὴν γραφὴν ταύτην» (δηλ. αυτήν που θα επακολούθηση) αποσκοπεί να αµβλύνει την απόσταση που χωρίζει την «γραφὴν» από τις αποµακρυσµένες παραποµπές του 1,20. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Καὶ γνωστὸν ἐγένετο πᾶσι τοῖς κατοικοῦσιν Ἰερουσαλήµ, ὥστε κληθῆναι τὸ χωρίον ἐκεῖνο τῇ [ἰδίᾳ] διαλέκτῳ αὐτῶν Ἀκελδαµάχ, 1 τοῦτ ἔστιν, Χωρίον Αἵµατος. 20 Γέγραπται γὰρ ἐν βίβλῳ ψαλµῶν, Γενηθήτω ἡ ἔπαυλις αὐτοῦ ἔρηµος καὶ µὴ ἔστω ὁ κατοικῶν ἐν αὐτῇ (Ψ. 68,26 Ο ), καί, Τὴν ἐπισκοπὴν (= θέση, υπηρεσία, αξίωµα) αὐτοῦ λαβέτω ἕτερος (Ψ. 109,8 Ο ). 2 21 εῖ οὖν τῶν συνελθόντων ἡµῖν ἀνδρῶν (= ένας από όσους συµπορεύθηκαν µαζί µας) ἐν παντὶ χρόνῳ ᾧ εἰσῆλθεν 3 καὶ ἐξῆλθεν ἐφ ἡµᾶς (= επί κεφαλής ηµών) ὁ Κύριος Ἰησοῦς, 22 ἀρξάµενος ἀπὸ τοῦ βαπτίσµατος Ἰωάννου ἕως τῆς ἡµέρας ἧς ἀνελήµφθη ἀφ ἡµῶν, µάρτυρα τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ σὺν ἡµῖν γενέσθαι 4 ἕνα τούτων. Οὗτος µὲν οὖν ἐκτήσατο χωρίον τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ. Η εκδοχή του Ματθαίου είναι διαφορετική. «Τότε ἰδὼν Ἰούδας ὁ παραδιδοὺς αὐτὸν ὅτι κατεκρίθη (= καταδικάστηκε σε θάνατο), µεταµεληθεὶς ἔστρεψεν τὰ τριάκοντα ἀργύρια τοῖς ἀρχιερεῦσιν καὶ πρεσβυτέροις λέγων ἥµαρτον παραδοὺς αἷµα ἀθῷον. Οἱ δὲ εἶπαν τί πρὸς ἡµᾶς; σὺ ὄψῃ. καὶ ῥίψας τὰ ἀργύρια εἰς τὸν ναὸν ἀνεχώρησεν, καὶ ἀπελθὼν ἀπήγξατο. Οἱ δὲ ἀρχιερεῖς λαβόντες τὰ ἀργύρια εἶπαν οὐκ ἔξεστιν βαλεῖν αὐτὰ εἰς τὸν κορβανᾶν (το ταµείο του Ναού), ἐπεὶ τιµὴ αἵµατός ἐστιν. Συµβούλιον δὲ λαβόντες ἠγόρασαν ἐξ αὐτῶν τὸν ἀγρὸν τοῦ κεραµέως εἰς ταφὴν τοῖς ξένοις. ιὸ ἐκλήθη ὁ ἀγρὸς ἐκεῖνος ἀγρὸς αἵµατος (του Ιησού;) ἕως τῆς σήµερον» (Μτθ. 27,3-8). Η συνήθως προτεινόµενη συµβιβαστική λύση για τον τρόπο που ο Ιούδας «ἐκτήσατο» (απέκτησε) το «χωρίον» είναι ότι ενδεχοµένως οι αρχιερείς να είχαν αρχικά αγοράσει τον αγρό του κεραµέως στο όνοµα του Ιούδα, και µετά την εκεί αυτοκτονία του να έµεινε στην µνήµη του κόσµου ως αγρός του αίµατος (του Ιούδα). Ως προς τον τρόπο που πέθανε ο Ιούδας υποτίθεται ότι µπορεί να συνέβησαν και τα δύο διαδοχικά, δηλ. ο Ιούδας στην προσπάθειά του να κρεµαστή από ένα κλαδί στο κενό, εκείνο έσπασε µε αποτέλεσµα να σχισθεί και η κοιλιά του από την πτώση. Παρά ταύτα το πρόβληµα παραµένει, άλλωστε από την διήγηση του Λουκά δεν προκύπτει σαφώς αν ο θάνατος του Ιούδα ήταν αυτοκτονία ή ατύχηµα. Η εκκλησία φαίνεται ότι δεν είχε σαφή και παγιωµένη εικόνα για το τέλος του Ιούδα. Υπάρχει και τρίτη, αρχαία εκδοχή από τον Παπία Ιεραπόλεως «µέγα ἀσεβείας ὑπόδειγµα ἐν τούτῳ τῷ κόσµῳ περιεπάτησεν Ἰούδας. πρησθεὶς ἐπὶ τοσοῦτον τὴν σάρκα, ὥστε µὴ δύνασθαι διελθεῖν ἁµάξης ῥαδίως [εδώ: ανέµελα, απρόσεκτα, απερίσκεπτα] διερχοµένης, ὑπὸ τῆς ἁµάξης ἐπιέσθη, ὥστε τὰ ἔγκατα αὐτοῦ ἐκκενωθῆναι [ή πταισθέντα τὰ ἔγκατα αὐτοῦ ἐκκενωθῆναι]» (Από σχόλιο Απολιναρίου εν J. A. Cramer, Catena in Matthaeum, Hildesheim 1967, σ. 231 και M. J. Routh, Reliquiae sacrae, Oxonii 1814, τ. 1, σ. 9). Γέγραπται γὰρ ἐν βίβλῳ ψαλµῶν. Οι παραθέσεις από το κείµενο των Ο γίνονται µε κάποιες διαφορές, τις οποίες επισηµαίνουµε µε µαύρα στοιχεία. Προφανώς ο Πέτρος απευθυνόµενος σε Ιουδαίους και µιλώντας στα αραµαϊκά δεν µπορεί να χρησιµοποίησε την µετάφραση των Ο. Η παρουσίαση των λόγων του Πέτρου οφείλεται στον Λουκά. «Γενηθήτω ἡ ἔπαυλις αὐτῶν ἠρηµωµένη, καὶ ἐν τοῖς σκηνώµασιν αὐτῶν µὴ ἔστω ὁ κατοικῶν» (Ψ. 68,26). 1 Ή «Ἀκελδαµὰ» κατά το βυζαντινό αραµαϊκά ח ק ל דּ מ א (χακέλ d ε µά) αγρός ή χωράφι αίµατος. Το χ στην γραφή «Ἀκελδαµάχ» είναι λανθασµένο. Ανάλογο (ευφωνικό;) χ υπάρχει περιέργως και στο όνοµα (Σοφία) Σειράχ αντί του ορθού Σειρά και ίσως στο όνοµα Ἰωσὴχ αντί Ἰωσῆ[ς;] στο Λκ. 3,26 (όπου το ΒΚ και η Vulgata έχουν Ἰωσὴφ). Η παράδοση τοποθετεί την θέση Ακελδαµά ΝΑ της Ιερουσαλήµ, λίγο νοτιώτερα από το σηµείο όπου ενώνεται η νοτίως της πόλεως διερχοµένη κοιλάδα Χιννώµ, µε την κοιλάδα Κιδρών (χείµαρρος των Κέδρων), η οποία κατεβαίνει προς Ν από τα ανατολικά της πόλεως. 2 Το ΒΚ διορθώνει «λάβοι ἕτερος» κατά τους Ο. 3 Το ΒΚ πάντοτε απαλείφει τα περιττά ευφωνικά νι προ συµφώνου ή σηµείου στίξεως εποµένως «εἰσῆλθε» και όχι «εἰσῆλθεν». Αυτή είναι µια πάγια τακτική και ως εκ τούτου δεν χρειάζεται στο εξής να την επισηµαίνουµε σε κάθε περίπτωση. εν θα επανέλθουµε επ αυτού. 4 Η µετάθεση του «γενέσθαι» στο ΒΚ κείµενο προ του «σὺν ἡµῖν» υπογραµµίζει την λογική σειρά των λέξεων. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 «Γενηθήτωσαν αἱ ἡµέραι αὐτοῦ ὀλίγαι καὶ τὴν ἐπισκοπὴν αὐτοῦ λάβοι ἕτερος» (Ψ. 108,8 Ο ). Και οι δύο αυτοί ψαλµοί αναφέρονται σ εκείνον ή σ εκείνους που εχθρεύονται τον δίκαιο και τον κάνουν να υποφέρει, µεταξύ των οποίων ο Πέτρος συγκαταλέγει και τον Ιούδα. Επί πλέον ταιριάζουν αµφότεροι µε την εκ µέρους του Πέτρου ή του Λουκά περιγραφή του Ιησού ως Πάσχοντος ούλου του Θεού (Ησ. 42-53) στις Πράξεις. Εἰσῆλθεν καὶ ἐξῆλθεν. Η έκφραση «εἰσέρχεσθαι καὶ ἐξέρχεσθαι» είναι συνήθης στην βιβλική γλώσσα (π.χ. Αρ. 27,17 ευ. 28,19 31,2 Α Παραλ. 1,10 Ιω. 10,9) και σηµαίνει γενικώς την διαδροµή ζωής και την δραστηριότητα ενός προσώπου ιδίως ως ποιµένος και ως επί κεφαλής. Προέρχεται από την ποιµενική γλώσσα, «εισέρχοµαι και εξέρχοµαι οδηγώντας τα ζώα προς και από την βοσκή». Εδώ σηµαίνει την ζωή και δράση του Ιησού δίπλα στους µαθητές του και ως επί κεφαλής του οµίλου των µαθητών («ἐφ ἡµᾶς»). 23 Καὶ ἔστησαν δύο, Ἰωσὴφ τὸν καλούµενον Βαρσαββᾶν, 1 ὃς ἐπεκλήθη Ἰοῦστος, καὶ Μαθθίαν. 2 24 Καὶ προσευξάµενοι εἶπαν 3 σύ, Κύριε, καρδιογνῶστα πάντων, ἀνάδειξον ὃν ἐξελέξω ἐκ τούτων τῶν δύο ἕνα 25 λαβεῖν τὸν τόπον 4 τῆς διακονίας ταύτης καὶ ἀποστολῆς, ἀφ 5 ἧς παρέβη (= εξέκλινε) Ἰούδας πορευθῆναι εἰς τὸν τόπον τὸν ἴδιον (= τον δικό του, στην θέση που ο ίδιος επέλεξε). 26 Καὶ ἔδωκαν κλήρους αὐτοῖς, 6 συγκατεψηφίσθη µετὰ τῶν ἕνδεκα ἀποστόλων. καὶ ἔπεσεν ὁ κλῆρος ἐπὶ Μαθθίαν, καὶ Καὶ ἔστησαν δύο Προξενεί εντύπωση ότι ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος δεν ήταν υποψήφιος. Παρά το γεγονός ότι ο αναστάς Κύριος «ὤφθη Ἰακώβῳ εἶτα τοῖς ἀποστόλοις πᾶσιν (Α Κορ. 15,7», εν τούτοις πριν από την Ανάσταση ίσχυε το του Ιωάννου «οὐδὲ γὰρ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ ἐπίστευον εἰς αὐτόν» (Ιω. 7,5). Εποµένως ο Ιάκωβος δεν θα µπορούσε να συµπεριληφθεί µεταξύ «τῶν συνελθόντων ἡµῖν ἀνδρῶν ἐν παντὶ χρόνῳ ᾧ εἰσῆλθεν καὶ ἐξῆλθεν ἐφ ἡµᾶς ὁ Κύριος Ἰησοῦς». Εἰς τὸν τόπον τὸν ἴδιον. Ο «τόπος» ή θέση του Ιούδα είναι η θέση του προδότη ή ίσως η ίδια του η απώλεια πρβλ. «τὸ ἀργύριόν σου σὺν σοὶ εἴη εἰς ἀπώλειαν» (Πρ. 8,20). Συγκατεψηφίσθη µετὰ τῶν ἕνδεκα ἀποστόλων. Τι εξυπηρετεί η αποκατάσταση του αριθµού των δώδεκα αποστόλων; ο αριθµός 12 συµβόλιζε το σύνολο των φυλών του Ισραήλ, δηλ. τον Ισραήλ στο σύνολό του, έστω και αν µετά την κατάλυση του βορείου βασιλείου (722/1) και την βαβυλώνιο αιχµαλωσία (587/6) είχε αποµείνει µόνον η φυλή του Ιούδα και ίσως η µικρή φυλή του Βενιαµίν. Η εκκλησία, η οποία θεωρεί εαυτήν ως τον νέο 1 Αραµαϊκά בּ ר ס אב א (bαρ-σαβά, «υιός του γέροντος» [δηλ. γεροντικός υιός του πατέρα του] ή «υιός του Σαβά», αν το «σαβά» είναι εδώ κύριο όνοµα) ή בּ ר שׁ ב א (bαρ-sh ε βά, «υιός Σαββάτου, δηλ. Σαββατογεννηµένος»). Το λατινικό του όνοµα Ἰοῦστος (Justus) δείχνει ότι ήταν Ρωµαίος πολίτης όπως ο απόστολος Παύλος (Paulus, αλλά και Σαούλ ή Σαύλος). 2 Ή Ματθίαν κατά το ΒΚ εβρ. מ תּ יּ ה (Ματτι-γιά). Μάλλον συγκοπή του εξελληνισµένου Ματταθίας και συνώνυµο του Ματθαίος (ή Μαθθαῖος), εβρ. מ תּ ת י הוּ (Ματτιτ/θ-Γιάχου), δηλ. «εδώρισε ο Γιαχβέ», «δώρο του Γιαχβέ» ή ωρόθεος. 3 Το ΒΚ προτιµά το συνηθέστερο στους κλασσικούς «εἶπον». 4 Το «κλῆρον» του ΒΚ συµφωνεί και προέρχεται από το 1,17. 5 Το ΒΚ έχει «ἐξ ἧς» πρβλ. «παρέβησαν ἐκ τῆς ὁδοῦ» (Εξ. 32,8 ευ. 9,12), αλλά και «παρέβησαν ἀπὸ ὁδοῦ» (Ψ. Σολ. 18,10). Αντίθετα από τον Χρυσόστοµο, (PG 60,36) οι Βασίλειος (PG 31,817) και ίδυµος ο Τυφλός (M. Gronewald, Didymos der Blinde, Psalmenkommentar 4, Bonn 1969, σ. παπύρου 245) έχουν «ἀφ ἧς». Η απόφαση είναι δύσκολη, δεδοµένου ότι οι α κατηγορίας µάρτυρες Βατικανός («ἀφ») και ο Σιναϊτικός («ἐξ») δεν συµφωνούν, ενώ δεν υπάρχει µαρτυρία παπύρων για τον συγκεκριµένο στίχο. Εν τούτοις η µαρτυρία του επίσης α κατηγ. (στις Πράξεις) Αλεξανδρινού κώδικος προστιθέµενη στην µαρτυρία του Βατικανού βαραίνει υπέρ της γραφής «ἀφ ἧς». 6 Το «ἔδωκαν» ίσως είναι σηµιτισµός נ ת ן) [νατ/θάν] = δίδω, αλλά και θέτω) αντί «ἔβαλον», οπότε η δοτ. «αὐτοῖς» µπορεί να είναι και δοτική χαριστική (έριξαν κλήρους χάριν αυτών), αν όχι έµµεσο αντικείµενο. Η γραφή «ἔδωκαν κλήρους αὐτῶν» του ΒΚ αίρει την αµφισηµία (τους έδωσαν τους κλήρους τους, έδωσαν κλήρους στον καθένα τους). 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ισραήλ, ως τον νέο λαό του Θεού, χρειαζόταν αυτόν τον συµβολισµό. εν είναι τυχαίο ότι και στο Κουµράν οι επί κεφαλής της κοινότητος ήσαν δώδεκα λαϊκοί και τρεις ιερείς (Εγχειρίδιο Πειθαρχίας 8,1). Αυτό το νόηµα έχει άλλωστε και η ρήση του Ιησού προς τους µαθητές «καθήσεσθε ἐπὶ θρόνων τὰς δώδεκα φυλὰς κρίνοντες τοῦ Ἰσραήλ» (Λκ. 22,30 Μτθ. 19,28). 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2 ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ 1 Καὶ ἐν τῷ συµπληροῦσθαι τὴν ἡµέραν τῆς πεντηκοστῆς ἦσαν πάντες 1 ὁµοῦ ἐπὶ τὸ αὐτό. 2 Καὶ ἐγένετο ἄφνω ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἦχος ὥσπερ φεροµένης πνοῆς βιαίας καὶ ἐπλήρωσεν ὅλον τὸν οἶκον οὗ ἦσαν καθήµενοι 3 καὶ ὤφθησαν αὐτοῖς διαµεριζόµεναι γλῶσσαι ὡσεὶ πυρός, καὶ 2 ἐκάθισεν ἐφ ἕνα ἕκαστον αὐτῶν, 4 καὶ ἐπλήσθησαν πάντες Πνεύµατος Ἁγίου, καὶ ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθὼς τὸ Πνεῦµα ἐδίδου ἀποφθέγγεσθαι αὐτοῖς. 3 Τὴν ἡµέραν τῆς πεντηκοστῆς. Η εορτή της Πεντηκοστής, της 50ής δηλ. µετά το Πάσχα ηµέρας, ή άλλως Εορτή των Εβδοµάδων (Χαg Shαβουώτ/θ), δηλ. 7 εβδοµάδων µετά το Πάσχα, σηµατοδοτούσε το τέλος του θερισµού της κριθής (Λευ. 23,17-21 βλ. και Εξ. 23,16 Αρ. 28,26-31). Αρχικά ήταν απλώς µια γεωργική εορτή, την οποία οι Ισραηλίτες δανείστηκαν, ως φαίνεται, από τους Χαναναίους µετά την εγκατάστασή τους στην γη Χαναάν. Αργότερα όµως η εορτή συνδέθηκε µε την Έξοδο και σύµφωνα µε την (µεταγενέστερη) ιουδαϊκή παράδοση η επίδοση της νοµοθεσίας στον Μωϋσή επί του όρους Σινά τοποθετείται 50 ηµέρες µετά την Έξοδο (Ιωβηλαία 6,17-21 Talm. Peshaim 68b Mishnah, Tanchuma 26c). Κατ αυτόν τον τρόπο το νόηµα της εορτής άλλαξε και από καθαρά γεωργική εορτή µετεβλήθη σε επέτειο της επί του όρους Σινά νοµοθεσίας. Πότε ακριβώς επήλθε η µεταβολή αυτή δεν γνωρίζουµε. Είναι βέβαιο ότι κατά τον 2ο µ.χ αι., όταν εγράφη η Μιshνά, η µεταβολή είχε ήδη συντελεσθεί, και, εάν κρίνουµε από τα χειρόγραφα της Νεκράς Θαλάσσης και από το απόκρυφο των Ιωβηλαίων, η µεταβολή πρέπει να είχε ήδη συντελεσθεί στα χρόνια του Ιησού Χριστού. Τὸν οἶκον οὗ ἦσαν καθήµενοι. Πρόκειται για το ίδιο «ὑπερῷον» του 1,13. Ἦχος ὥσπερ φεροµένης πνοῆς βιαίας. Ο δυνατός ήχος, το πυρ και ο άνεµος είναι στοιχεία θεοφανείας και µάλιστα της θεοφανείας επί του Σινά, ακριβώς όπως ταιριάζει σε µια πραγµατική και όχι απλώς επετειακή Πεντηκοστή «ἐγίνοντο φωναὶ καὶ ἀστραπαὶ καὶ νεφέλη γνοφώδης ἐπ ὄρους Σινά, φωνὴ τῆς σάλπιγγος ἤχει µέγα, καὶ ἐπτοήθη πᾶς ὁ λαὸς ὁ ἐν τῇ παρεµβολῇ (= στον καταυλισµό)..., τὸ δὲ ὄρος τὸ Σινὰ ἐκαπνίζετο ὅλον διὰ τὸ καταβεβηκέναι ἐπ αὐτὸ τὸν Θεὸν ἐν πυρί. καὶ ἀνέβαινεν ὁ καπνὸς ὡς καπνὸς καµίνου, καὶ ἐξέστη πᾶς ὁ λαὸς σφόδρα (Εξ. 19,16-18)». Για το πυρ «ὤφθη δὲ αὐτῷ (ενν. τῷ Μωϋσεῖ) ἄγγελος Κυρίου ἐν φλογὶ πυρὸς ἐκ τοῦ βάτου (Εξ. 3,2) «τὸ δὲ εἶδος τῆς δόξης Κυρίου ὡσεὶ πῦρ φλέγον ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ ὄρους ἐναντίον (= ενώπιον) τῶν υἱῶν Ἰσραήλ» (Εξ. 24,17). Αλλά και ο Ιωάννης ο Βαπτιστής έλεγε, «Ἐγὼ µὲν ὕδατι βαπτίζω ὑµᾶς... αὐτὸς ὑµᾶς βαπτίσει ἐν Πνεύµατι Ἁγίῳ καὶ πυρί» (Λκ. 3,16 και Μτθ. 3,11). Ασχέτως του τι ακριβώς εννοούσε ο Ιωάννης µε αυτή την φράση, ο Λουκάς είναι βέβαιο ότι την παραλληλίζει µε την Πεντηκοστή (Πρ. 1,5.8). Πνεύµα, ως γνωστόν, σηµαίνει και «άνεµος», «πνοὴ βιαία» πρβλ. και την παράσταση της θεοφανείας κατά την τελική Κρίση στον Ησαΐα δι ανέµου ισχυρού και φωτιάς «ἰδοὺ γὰρ Κύριος ὡς πῦρ ἥξει, καὶ ὡς καταιγὶς (= βίαιο ξέσπασµα αέρα, άρα «βιαία πνοή») τὰ ἅρµατα αὐτοῦ» (Ησ. 66,15). Ο ιουδαϊσµός ανέµενε εξ άλλου έκχυση του Πνεύµατος του Θεού κατά την µεσσιανική εποχή (Ιεζ. 37). Τα στοιχεία της θεοφανείας, µε τα οποία εκδηλώνεται το Πνεύµα το Άγιον, δείχνουν ότι υπάρχει παραλληλισµός µεταξύ της επιδόσεως του νόµου στον λαό του Θεού στο Σινά και του βαπτίσµατος του Πνεύµατος κατά την χριστιανική ηµέρα της Πεντηκοστής. Στο Σινά µε την επίδοση του νόµου στον Μωϋσή συνήφθη η «διαθήκη» του Θεού µε τον λαό του. Στην Πεντηκοστή συνάπτεται µια «καινή διαθήκη» του Θεού εν Χριστώ µε τον νέο λαό του Θεού, την εκκλησία. Η ίδια η παρουσία «ἀνδρῶν εὐλαβῶν ἀπὸ παντὸς ἔθνους τῶν ὑπὸ τὸν οὐρανόν», οι οποίοι «ἤκουον εἷς ἕκαστος τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ» αυτῶν τὰ «µεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ» δίνει το στίγµα της πρώτης εκκλησίας, η µαρτυρία της οποίας φθάνει «ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς» (1,8). Έτσι η περιγραφή της 1 Η γραφή «ἅπαντες ὁµοθυµαδὸν» του ΒΚ είναι προφανής διόρθωση. Οµοίως και η γραφή «ἅπαντες» αντὶ «πάντες» στο 2,4 2,7 και 2,14. 2 Η γραφή του ΒΚ «ἐκάθισέ τε» είναι στιλιστική βελτίωση. 3 Η µετάθεση του «αὐτοῖς» µετά το «ἐδίδου» στο ΒΚ απλώς αποκαθιστά την λογική σειρά των λέξεων. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Πεντηκοστής από τον Λουκά λαµβάνει και προγραµµατικό χαρακτήρα για το βιβλίο του. Η συνέχεια των Πράξεων είναι η µεταφορά και διάδοση της µαρτυρίας της εκκλησίας από την µικρή Ιερουσαλήµ µέχρι την κοσµοκράτειρα Ρώµη, την πρωτεύουσα του κόσµου. Ο δρόµος «ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς» έχει ήδη ανοίξει. Ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις. Προφανώς εδώ το «λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις» σηµαίνει υπαρκτές ξένες γλώσσες, «ὅτι ἤκουον εἷς ἕκαστος τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ» (στ. 6,8,11). Εν τούτοις η «γλωσσολαλία», όπως την γνωρίζουµε από την Α Κορ. (12 και 14) είναι ένα µάλλον εκστατικό φαινόµενο, και µάλιστα περιγράφεται ως εντελώς ακατανόητη χωρίς «ἑρµηνεία γλωσσῶν». Ποιά σχέση µπορεί να υπάρχει µεταξύ της περιγραφής του Παύλου (Α Κορ. 14,2) «ὁ γὰρ λαλῶν γλώσσῃ οὐκ ἀνθρώποις λαλεῖ ἀλλὰ Θεῷ οὐδεὶς γὰρ ἀκούει, Πνεύµατι (= διά του Αγίου Πνεύµατος) δὲ λαλεῖ µυστήρια (= πράγµατα µη κατανοητά)» και του «ἀκούοµεν λαλούντων αὐτῶν ταῖς ἡµετέραις γλώσσαις τὰ µεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ»; Μήπως και εδώ επρόκειτο περί εκστατικής γλωσσολαλίας («γλώσσαις λαλεῖν»), της οποίας ο Λουκάς παρουσιάζει µόνο το τελικό αποτέλεσµα; ή µήπως η γλωσσολαλία δεν ήταν ένα ενιαίο φαινόµενο, αλλά εκδηλωνόταν και έτσι όπως την περιγράφει ο Λουκάς (C. K. Barrett, The Acts of the Apostles, Edinburgh 1994, vol. 1, σ. 116); Ούτως ή άλλως η πρόθεση του Λουκά είναι να υπογραµµίσει τον οικουµενικό χαρακτήρα της εκκλησίας. Ίσως την εποχή κατά την οποία γράφει, δεδοµένης και της κριτικής του Παύλου εναντίον της (παρ ότι και ο ίδιος είχε το αυτό χάρισµα), η γλωσσολαλία να είχε ήδη εκλείψει ως εκστατικό φαινόµενο. 5 Ἦσαν δὲ εἰς 1 Ἰερουσαλὴµ κατοικοῦντες Ἰουδαῖοι, ἄνδρες εὐλαβεῖς ἀπὸ παντὸς ἔθνους τῶν ὑπὸ τὸν οὐρανόν 6 γενοµένης δὲ τῆς φωνῆς ταύτης, συνῆλθεν τὸ πλῆθος καὶ συνεχύθη (= έπαθε σύγχυση, µπερδεύτηκε), ὅτι ἤκουον εἷς ἕκαστος τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ λαλούντων αὐτῶν. 7 Ἐξίσταντο (= δοκίµαζαν έκπληξη) δὲ καὶ ἐθαύµαζον (= απορούσαν) λέγοντες οὐχ ἰδοὺ ἅπαντες οὗτοί εἰσιν οἱ λαλοῦντες Γαλιλαῖοι; 2 8 καὶ πῶς ἡµεῖς ἀκούοµεν ἕκαστος τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ ἡµῶν ἐν ᾗ ἐγεννήθηµεν; 9 Πάρθοι καὶ Μῆδοι καὶ Ἐλαµῖται, καὶ οἱ κατοικοῦντες τὴν Μεσοποταµίαν, Ἰουδαίαν τε καὶ Καππαδοκίαν, Πόντον καὶ τὴν Ἀσίαν, 10 Φρυγίαν τε καὶ Παµφυλίαν, Αἴγυπτον καὶ τὰ µέρη τῆς Λιβύης τῆς κατὰ Κυρήνην, καὶ οἱ ἐπιδηµοῦντες Ῥωµαῖοι, 11 Ἰουδαῖοί τε καὶ προσήλυτοι, Κρῆτες καὶ Ἄραβες ἀκούοµεν λαλούντων αὐτῶν ταῖς ἡµετέραις γλώσσαις τὰ µεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ. 12 Ἐξίσταντο δὲ πάντες καὶ διηπόρουν, ἄλλος πρὸς ἄλλον λέγοντες τί θέλει 3 τοῦτο εἶναι; 13 ἕτεροι δὲ διαχλευάζοντες 4 ἔλεγον ὅτι γλεύκους µεµεστωµένοι εἰσίν. Εἰς Ἰερουσαλὴµ κατοικοῦντες Ἰουδαῖοι. «Κατοικοῦντες» σηµαίνει βεβαίως «µονίµους κατοίκους», αλλά εδώ φέρεται σαν συνώνυµο του «παροικούντες» ή του «ἐπιδηµοῦντες» του στ, 10, διότι αναφέρεται στους υπολοίπους πλην των εντοπίων Ιουδαίους, οι οποίοι είχαν έλθει ως προσκυνητές, άρα ως προσωρινά «κατοικούντες» στην Ιερουσαλήµ ειδικά για την περίοδο των εορτών του Πάσχα και της Πεντηκοστής. Ἀπὸ παντὸς ἔθνους τῶν ὑπὸ τὸν οὐρανόν. Πρόκειται για εὐλαβεῖς Ιουδαίους της διασποράς προερχοµένους από διάφορες χώρες είναι οι «Ἰουδαῖοί τε καὶ προσήλυτοι» του στ. 11 (ή 10). Ο όρος «εὐλαβής» άλλωστε στην Καινή ιαθήκη χρησιµοποιείται πάντοτε για Εβραίους. Άλλοι από αυτούς έχουν επιστρέψει πίσω στην πατρίδα οριστικά πλέον, ενώ άλλοι έχουν έλθει στην Ιερουσαλήµ ειδικά για τις εορτές του Πάσχα και της Πεντηκοστής, οι οποίες ως αποκλειστικά προσκυνηµατικές εορτές (hag = προσκύνηµα) ετελούντο µόνον στον 1 Η διόρθωση «ἐν» του ΒΚ είναι προφανής το «εἰς» είναι lectio dificillior. 2 Το ΒΚ προσθέτει διευκρινίσεις κατά το 2,12 «ἐξίσταντο δὲ πάντες καὶ ἐθαύµαζον λέγοντες πρὸς ἀλλήλους». Η ΒΚ γραφή «οὐκ ἰδοὺ» διορθώνει το λανθασµένο «οὐχ ἰδού». Το ίδιο ισχύει και για το «πάντες οὗτοι» αντί του συντακτικώς αδόκιµου «ἅπαντες οὗτοι». 3 Το ΒΚ προτιµά κλασσικώτερη σύνταξη µε δυνητική ευκτική, «τί ἂν θέλοι». 4 Το ΒΚ προτιµά το συνηθέστερο «χλευάζοντες». 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ναό της Ιερουσαλήµ. Συνήθως οι ερχόµενοι στην Ιερουσαλήµ για την εορτή του Πάσχα παρέµεναν και για την Πεντηκοστή. Τὰ µεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ. Τις µεγάλες παρεµβάσεις του Θεού στην ιστορία, το ακριβές περιεχόµενο των οποίων εκτίθεται στον λόγο του Πέτρου, που ακολουθεί. Γλεύκους µεµεστωµένοι εἰσίν. Αυτό σηµαίνει ότι µερικοί δεν κατάλαβαν ότι επρόκειτο για ξένες γλώσσες (E. Haenchen, The Acts of the Apostles, Oxford, 1971, σ. 171) ή µήπως η φράση είναι κατάλοιπο από την φυσιολογική αντίδραση προς ένα αρχικώς εκστατικό φαινόµενο; πρβλ. Α Κορ. 14,23 «ἐὰν οὖν συνέλθῃ ἡ ἐκκλησία ὅλη ἐπὶ τὸ αὐτὸ καὶ πάντες λαλῶσιν γλώσσαις, εἰσέλθωσιν δὲ ἰδιῶται (= άσχετοι) ἢ ἄπιστοι, οὐκ ἐροῦσιν ὅτι µαίνεσθε»; Ο Λουκάς γνωρίζει και αναπαράγει εδώ µία, καθώς φαίνεται, συνήθη κριτική «ἰδιωτῶν ἢ ἀπίστων» προς τους εν γλωσσολαλία τελούντες ως µεθυσµένους. Νοµίζουµε ότι είναι εντελώς άσχετο και άσκοπο το ερώτηµα κατά πόσο είναι ακόµη νωρίς για «γλεῦκος» (µούστο) κατά την περίοδο της Πεντηκοστής. Η έκφραση είναι προφανώς τρόπος του λέγειν. εν χρειάζεται να καταφύγουµε σε συνταγές για την διατήρηση του µούστου σαν αυτή του Κάτωνος «βάλε τον µούστο σ ένα πιθάρι, κάλυψε το πώµα µε πίσσα, τοποθέτησε το πιθάρι µέσα σ ένα κιούπι και βγάλ το µετά από 13 ηµέρες θα έχεις µούστο όλο τον χρόνο» (De Agricultura, 120 παρά F. F. Bruce, Book of the Acts, London, 1954, σ. 65, σηµ. 37). Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ 14 Σταθεὶς δὲ ὁ 1 Πέτρος σὺν τοῖς ἕνδεκα ἐπῆρεν (= ύψωσε) τὴν φωνὴν αὐτοῦ καὶ ἀπεφθέγξατο αὐτοῖς ἄνδρες Ἰουδαῖοι καὶ οἱ κατοικοῦντες Ἰερουσαλὴµ πάντες, τοῦτο ὑµῖν γνωστὸν ἔστω καὶ ἐνωτίσασθε τὰ ῥήµατά µου. 15 Οὐ γάρ, ὡς ὑµεῖς ὑπολαµβάνετε, οὗτοι µεθύουσιν, ἔστιν γὰρ ὥρα τρίτη τῆς ἡµέρας, 16 ἀλλὰ τοῦτό ἐστιν τὸ εἰρηµένον διὰ τοῦ προφήτου Ἰωήλ 17 «καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡµέραις, λέγει ὁ Θεός, ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύµατός µου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα, καὶ προφητεύσουσιν οἱ υἱοὶ ὑµῶν καὶ αἱ θυγατέρες ὑµῶν, καὶ οἱ νεανίσκοι ὑµῶν ὁράσεις ὄψονται, καὶ οἱ πρεσβύτεροι ὑµῶν ἐνυπνίοις ἐνυπνιασθήσονται 18 καί γε ἐπὶ τοὺς δούλους µου καὶ ἐπὶ τὰς δούλας µου ἐν ταῖς ἡµέραις ἐκείναις ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύµατός µου, καὶ προφητεύσουσιν σουσιν. 19 Καὶ δώσω τέρατα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ σηµεῖα ἐπὶ τῆς γῆς κάτω, αἷµα καὶ πῦρ καὶ ἀτµίδα καπνοῦ 20 ὁ ἥλιος µεταστραφήσεται εἰς σκότος καὶ ἡ σελήνη εἰς αἷµα πρὶν ἐλθεῖν ἡµέραν Κυρίου τὴν µεγάλην καὶ ἐπιφανῆ. 21 Καὶ ἔσται πᾶς ὃς ἐὰν ἐπικαλέσηται τὸ ὄνοµα Κυρίου σωθήσεται» (Ιωήλ 3,1-5). Ὥρα τρίτη τῆς ἡµέρας. Η ηµέρα υπολογίζεται ότι αρχίζει στις 06.00 το πρωί και τελειώνει την εσπέρα, δηλ. στις 18.00. Εποµένως Τρίτη ώρα είναι 09.00 π.µ. Τὸ εἰρηµένον διὰ τοῦ προφήτου Ἰωήλ. Το ακριβές κείµενο των Ο είναι: «καὶ ἔσται µετὰ ταῦτα καὶ ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύµατός µου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα καὶ προφητεύσουσιν οἱ υἱοὶ ὑµῶν καὶ αἱ θυγατέρες ὑµῶν καὶ οἱ πρεσβύτεροι ὑµῶν ἐνύπνια ἐνυπνιασθήσονται καὶ οἱ νεανίσκοι ὑµῶν ὁράσεις ὄψονται καὶ ἐπὶ τοὺς δούλους καὶ ἐπὶ τὰς δούλας ἐν ταῖς ἡµέραις ἐκείναις ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύµατός µου καὶ δώσω τέρατα ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς, αἷµα καὶ πῦρ καὶ ἀτµίδα καπνοῦ ὁ ἥλιος µεταστραφήσεται εἰς σκότος καὶ ἡ σελήνη εἰς αἷµα πρὶν ἐλθεῖν ἡµέραν Κυρίου τὴν µεγάλην καὶ ἐπιφανῆ, καὶ ἔσται πᾶς ὃς ἂν ἐπικαλέσηται τὸ ὄνοµα Κυρίου σωθήσεται» (3,1-5). Με την παράθεση από τον προφήτη Ιωήλ εξηγεί ο Πέτρος αυτό που συνέβη στους αποστόλους κατά την ηµέρα της Πεντηκοστής. Η πιο σηµαντική αλλαγή στο κείµενο του Ιωήλ είναι η φράση «ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡµέραις, λέγει ὁ Θεός». Ο Πέτρος υπογραµµίζει ότι οι ηµέρες του Μεσσία µάς εισάγουν στις έσχατες ηµέρες, στην τελευταία φάση του σχεδίου του Θεού, πριν έλθει η «ἡµέρα Κυρίου», η ηµέρα της κρίσεως και ευτέρας Παρουσίας τού επίσης «Κυρίου ἡµῶν» Ιησού Χριστού. Η ίδια η ύπαρξη της 1 Το ΒΚ διαγράφει το άρθρο προ Κυρίου ονόµατος ως αδόκιµο. 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 εκκλησίας εποµένως εγκαινιάζει την εποχή των εσχάτων. Σηµαντική επίσης είναι και η διά προσθήκης επανάληψη στον στ. 18 του «καὶ προφητεύσουσιν». Ο Πέτρος υπογραµµίζει ότι, όπως λέγει ο Ιωήλ, κατά την µεσσιανική εποχή η προφητεία, η οποία εθεωρείτο ότι είχε προ πολλού σταµατήσει, επανεµφανίζεται. Τέρατα. «Τέρας» είναι οτιδήποτε τερατώδες και απίστευτο, θαύµα, σηµείο ή οιωνός. «Τέρατα καὶ σηµεῖα» είναι συνώνυµα, εν διά δυοίν. 22 Ἄνδρες Ἰσραηλῖται, ἀκούσατε τοὺς λόγους τούτους Ἰησοῦν τὸν Ναζωραῖον, ἄνδρα ἀποδεδειγµένον ἀπὸ τοῦ Θεοῦ 1 εἰς ὑµᾶς δυνάµεσι καὶ τέρασι καὶ σηµείοις, οἷς ἐποίησεν δι αὐτοῦ ὁ Θεὸς ἐν µέσῳ ὑµῶν, καθὼς αὐτοὶ οἴδατε, 23 τοῦτον τῇ ὡρισµένῃ βουλῇ καὶ προγνώσει τοῦ Θεοῦ ἔκδοτον (= παραδοθέντα) 2 διὰ χειρὸς ἀνόµων προσπήξαντες ἀνείλατε, 3 24 ὃν ὁ Θεὸς ἀνέστησεν λύσας τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου, καθότι οὐκ ἦν δυνατὸν κρατεῖσθαι αὐτὸν ὑπ αὐτοῦ (δηλ. υπό του θανάτου) 25 αυὶδ γὰρ λέγει εἰς αὐτόν «προορώµην τὸν Κύριον ἐνώπιόν µου διὰ παντός, ὅτι ἐκ δεξιῶν µού ἐστιν, ἵνα µὴ σαλευθῶ. 26 ιὰ τοῦτο ηὐφράνθη ἡ καρδία µου καὶ ἠγαλλιάσατο ἡ γλῶσσά µου, ἔτι δὲ καὶ ἡ σάρξ µου κατασκηνώσει ἐπ ἐλπίδι 27 ὅτι οὐκ ἐγκαταλείψεις τὴν ψυχήν µου εἰς ᾅδην, 4 οὐδὲ δώσεις τὸν ὅσιόν σου ἰδεῖν διαφθοράν. 28 Ἐγνώρισάς µοι ὁδοὺς ζωῆς, πληρώσεις µε εὐφροσύνης µετὰ τοῦ προσώπου σου» (Ψ. 15,8-11 Ο ). Τῇ ὡρισµένῃ βουλῇ καὶ προγνώσει. Η βουλή και πρόγνωση του Θεού είναι το σχέδιο του Θεού. ιὰ χειρὸς ἀνόµων. Η ορολογία αυτή περί «ἀνόµων» προσιδιάζει περισσότερο σε εθνικούς (βλ. Αββ. 3,13 αν. 3,32 Ψ. Σολ. 17,11.18 Γ Μακκ. 6,9 Α Κορ. 9,21), στους Ρωµαίους εν προκειµένω, διά χειρός των οποίων εξετελέσθη η απόφαση των ιουδαϊκών αρχών για την θανάτωση του Ιησού. Τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου. Πρβλ. «ὠδῖνες θανάτου ἐκύκλωσάν µε, προέφθασάν µε σκληρότητες θανάτου» (Β Βασ. 22,6) Ψ. 17,5-6 114,3. Οπουδήποτε υπάρχει η έκφραση αυτή στους Ο, το εβρ. έχει «τα σχοινιά του θανάτου (ή του άδη)». Ο Θάνατος προσωποποιείται να στήνει παγίδες µε σχοινιά, για να πιάσει τον άνθρωπο. Ἐκ δεξιῶν µού ἐστιν. Παρακάτω στον στ. 34 ο Πέτρος θα συνδυάσει τον Ψ. 15,8 µε τον Ψ. 109,1. Τα δύο χωρία έχουν κοινή την έκφραση «ἐκ δεξιῶν µου» και σύµφωνα µε πάγια ραββινική ερµηνευτική αρχή, τον δεύτερο ερµηνευτικό κανόνα του Χιλλέλ (70 π.χ. 10 µ.χ.), χωρία που περιέχουν κοινή λέξη ή κοινή έκφραση συνδέονται µεταξύ τους και νοηµατικά. Για τις ραββινικές ερµηνευτικές αρχές (middot[h]) βλ. Talmud Yerushalmi, Sanhedrin 7,11) Τὸν ὅσιόν σου. Ο Πέτρος και αργότερα ο Παύλος (βλ. 13,35) ερµηνεύει τα λόγια του αυίδ προφητικώς, δηλ. ως αναφερόµενα στον κατ εξοχήν «ὅσιον» του Κυρίου, τον δαυιδίδη Μεσσία. Ο ψαλµωδός βεβαίως οµιλεί περί του εαυτού του είναι βέβαιος ότι ο Θεός θα τον σώσει από την δύσκολη κατάσταση που βιώνει και ότι θα τον προστατεύσει από τον επαπειλούµενο θάνατο. Το β ηµιστίχιο στο εβραϊκό είναι: «και δεν θα αφήσεις τον ευσεβή σου ח ס יד) χασίd) να δει λάκκο (δηλ. τάφο)». Η λέξη shάχατ (שׁ ח ת) σηµαίνει λάκκος, παγίδα, αλλά οι Ο ετυµολόγησαν την λέξη από το σχεδόν οµόηχο ρήµα שׁ ח ת (shαχάτ), «φθείρω, καταστρέφω» και µετέφρασαν «ἰδεῖν διαφθοράν». Η µικρή αυτή διαφορά έδωσε αφορµή στην πρώτη εκκλησία για µια νέα ανάγνωση του ψαλµού συµβατή προς την Ανάσταση. Έστω κι αν ο ψαλµωδός οµιλεί για τον εαυτό του, δεν παύει για την ιουδαϊκή ερµηνευτική να είναι ο ίδιος ο αυίδ, το αρχέτυπο της µεσσιανικής προσδοκίας του Ισραήλ. Έτσι η απόλυτη 1 Το ΒΚ χάριν εµφάσεως µεταθέτει το «ἀπὸ τοῦ Θεοῦ» πριν από το «ἀποδειγµένον». 2 Το ΒΚ παρεισάγει ως λογικό συµπλήρωµα την µτχ. «ἔκδοτον λαβόντες». 3 Το ΒΚ διορθώνει επί το κλασσικώτερον «ἀνείλετε». 4 Το ΒΚ διορθώνει κατά την κλασσική διατύπωση «εἰς ᾅδου» (ενν. δώµατα). Οµοίως και στο 2,31. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 εκπλήρωση της πεποιθήσεως του αυίδ ότι ο Θεός θα τον σώσει από τον θάνατο πραγµατοποιείται µόνον στο πρόσωπο του Ιησού, στο οποίο εκπληρώνεται η µεσσιανική προσδοκία του Ισραήλ. Ο Ιησούς απέθανε µεν και ετάφη, αλλά νίκησε την φθορά του θανάτου. 29 Ἄνδρες ἀδελφοί, ἐξὸν (= είναι δυνατόν) εἰπεῖν µετὰ παρρησίας (= ευθαρσώς, ανοιχτά) 1 πρὸς ὑµᾶς περὶ τοῦ πατριάρχου αυὶδ ὅτι καὶ ἐτελεύτησεν καὶ ἐτάφη καὶ τὸ µνῆµα αὐτοῦ ἔστιν ἐν ἡµῖν ἄχρι τῆς ἡµέρας ταύτης 30 προφήτης οὖν ὑπάρχων, καὶ εἰδὼς ὅτι ὅρκῳ ὤµοσεν αὐτῷ ὁ Θεὸς ἐκ καρποῦ τῆς ὀσφύος αὐτοῦ 2 καθίσαι ἐπὶ τὸν θρόνον αὐτοῦ, 31 προϊδὼν ἐλάλησεν περὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ ὅτι οὔτε 3 ἐγκατελείφθη εἰς ᾅδην οὔτε ἡ σὰρξ αὐτοῦ εἶδεν διαφθοράν. 32 Τοῦτον τὸν Ἰησοῦν ἀνέστησεν ὁ Θεός, οὗ πάντες ἡµεῖς ἐσµεν µάρτυρες. 33 Τῇ δεξιᾷ οὖν τοῦ Θεοῦ ὑψωθεὶς τήν τε ἐπαγγελίαν τοῦ πνεύµατος τοῦ ἁγίου 4 λαβὼν παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐξέχεεν τοῦτο, ὃ 5 ὑµεῖς [καὶ] βλέπετε καὶ ἀκούετε. 34 Οὐ γὰρ αυὶδ ἀνέβη εἰς τοὺς οὐρανούς, λέγει δὲ αὐτός (= ο ίδιος) «εἶπεν [ὁ] Κύριος τῷ κυρίῳ µου κάθου ἐκ δεξιῶν µου, 35 ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου» (Ψ. 109,1 Ο ). 36 Ἀσφαλῶς (= αναµφιβόλως) οὖν γινωσκέτω πᾶς οἶκος Ἰσραὴλ ὅτι καὶ κύριον αὐτὸν καὶ χριστὸν ἐποίησεν ὁ Θεός, τοῦτον τὸν Ἰησοῦν, ὃν ὑµεῖς ἐσταυρώσατε. Ὤµοσεν αὐτῷ ὁ Θεὸς Ο Πέτρος υπαινίσσεται τον Ψ. 131,11 «ὤµοσεν Κύριος τῷ αυὶδ ἀλήθειαν καὶ οὐ µὴ ἀθετήσει αὐτήν ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας σου θήσοµαι ἐπὶ τὸν θρόνον σου». Τῇ δεξιᾷ οὖν τοῦ Θεοῦ ὑψωθείς. Η δοτική «τῇ δεξιᾷ» εδώ και στο 5,31 δεν είναι οργανική, όπως υποστηρίζει ο C. K. Barrett (The Acts of the Apostles, Edinburg 1994, vol. 1, σ. 149), αλλά τοπική. Η εικόνα και η διατύπωση είναι κλασσική στο λεξιλόγιο της πρώτης εκκλησίας βλ. Ρωµ. 8,34 Εφ. 1,20 Κολ. 3,1 Εβρ. 1,3 8,1 10,12 12,2 Α Πέτ. 3,22. Εἶπεν [ὁ] Κύριος τῷ κυρίῳ µου Και πάλι εδώ ο Πέτρος ερµηνεύει τον στίχο ως αναφερόµενο στην εκ δεξιών του Θεού καθέδρα τού Ιησού ως χριστού (µεσσία). Ο πρώτος «Κύριος» είναι ο Θεός, ο δεύτερος είναι ο χρηστός (µεσσίας). Ο ψαλµός είναι βασιλικός, πράγµα που σηµαίνει ότι σύµφωνα µε το τυπικό της αυλής εψάλλετο κατά την ανάρρηση στον θρόνο του εκάστοτε βασιλέως, στον οποίο ενσωµατώνονται όλα τα χαρακτηριστικά του µελλοντικού Μεσσία. Πρβλ. Μτθ. 22,43 45 Μκ. 12,35-37 Λκ. 20,42 44 Πρ. 13,33-37 Εβρ. 1,13. Κύριον. Ο τίτλος του Θεού Κύριος γίνεται χριστολογικός τίτλος του Ιησού «εἰς τοῦτο γὰρ Χριστὸς ἀπέθανεν καὶ ἔζησεν, ἵνα καὶ νεκρῶν καὶ ζώντων κυριεύσῃ» (Ρωµ. 14,9) «διὸ καὶ ὁ Θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσεν καὶ ἐχαρίσατο αὐτῷ τὸ ὄνοµα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνοµα (δηλ. το όνοµα Κύριος), ἵνα ἐν τῷ ὀνόµατι Ἰησοῦ πᾶν γόνυ κάµψῃ ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ 1 Παρρησία (πᾶς+ῥῆσις) δηλώνει δυνατότητα να ειπωθεί ολόκληρη η αλήθεια µε κάθε ειλικρίνεια, δηµοσίως και ευθαρσώς το θάρρος της γνώµης, αλλά και το θάρρος ενώπιον του Θεού. 2 Το ΒΚ παρεµβάλλει µια επεξηγηµατική φράση δίκην targum, η οποία µε λεξιλόγιο προερχόµενο από το Β Βασ. 7,12 («καὶ ἀναστήσω τὸ σπέρµα σου µετὰ σέ ὃς ἔσται ἐκ τῆς κοιλίας σου καὶ ἑτοιµάσω τὴν βασιλείαν αὐτοῦ») αναλύει ποιός ακριβώς είναι ο «ἐκ τοῦ καρποῦ τῆς ὀσφύος αὐτοῦ»: «ὅρκῳ ὤµοσεν αὐτῷ ὁ Θεὸς ἐκ καρποῦ τῆς ὀσφύος αὐτοῦ τὸ κατὰ σάρκα ἀναστήσειν τὸν χριστὸν (δηλ. το κεχρισµένο µεσσία) καθίσαι ἐπὶ τὸν θρόνον αὐτοῦ» (= του ορκίσθηκε ο Θεός εκ του καρπού της οσφύος του κατά σάρκα να αναστήσει τον χριστό, για να τον καθίσει επί του θρόνου τού αυίδ). Αν µιά τόσο σαφής και περιεκτική φράση υπήρχε στο πρωτότυπο κείµενο, δεν θα είχε κανείς λόγο να την απάλειψη συνεπώς είναι παρέµβλητη. Εν τούτοις είναι ήδη γνωστή στον Ευσέβιο (Εἰς τὰς ἐπιγραφὰς τῶν ψαλµῶν, PG 23,153) και στον Αθανάσιο (Περὶ σαρκώσεως, λόγος α, PG 26,1145). 3 Το ΒΚ προτιµά πιο λόγια διατύπωση, «οὐ οὐδέ» αντί «οὔτε οὔτε». 4 Η αλλαγή σειράς του ΒΚ βελτιώνει τον ρυθµό της φράσεως. 5 Το ΒΚ «ὃ νῦν ὑµεῖς βλέπετε καὶ ἀκούετε». Το εµφατικό «νῦν» απουσιάζει από τα α κατηγορίας χειρόγραφα, αλλά το «[καὶ]» προ του «βλέπετε» µπορεί να είναι προσθήκη. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 καταχθονίων» (Φλπ. 2,9-10). Η γλώσσα αυτή προέρχεται από τον Ησαΐα «κατ ἐµαυτοῦ ὀµνύω, ἦ µὴν (= αληθώς) ἐξελεύσεται ἐκ τοῦ στόµατός µου δικαιοσύνη, οἱ λόγοι µου οὐκ ἀποστραφήσονται, ὅτι ἐµοὶ κάµψει πᾶν γόνυ καὶ ἐξοµολογήσεται πᾶσα γλῶσσα τῷ Θεῷ [εβρ. εἰς ἐµέ] (Ησ. 45,23). Ο τίτλος όµως αυτός την εποχή της Καινής ιαθήκης ήταν και θρησκευτικός τίτλος (Dominus) του αυτοκράτορος. Έτσι στην χριστιανική ιεραποστολή προς τους εθνικούς ο τίτλος Κύριος γινόταν περισσότερο κατανοητός κατ αντιδιαστολή προς τον αυτοκρατορικό αντίστοιχο τίτλο Dominus ο Ιησούς και όχι ο αυτοκράτορας είναι ο Κύριος, ο µόνος κυρίαρχος του κόσµου. Η φράση «ὁ Κύριος ἡµῶν Ἰησοῦς Χριστός» είναι η κατ εξοχήν οµολογία πίστεως των πρώτων χριστιανών. Χριστόν. Σε όλη του την ζωή ο Ιησούς ηρνείτο την µεσσιανική ιδιότητα, επειδή την συνέδεε µε το πάθος και όχι µε την πολιτική ιδιότητα του απελευθερωτή του ιουδαϊκού λαού. ια της αναστάσεως και µόνον αναδεικνύεται ως ο Κύριος και ως ο Χριστός, δηλ. ως ο «κεχρισµένος» δαυϊδίδης Μεσσίας. Αυτή την θεολογία εκφράζει ακριβώς και ο Παύλος «τοῦ ὁρισθέντος υἱοῦ Θεοῦ ἐν δυνάµει κατὰ Πνεῦµα ἁγιωσύνης ἐξ ἀναστάσεως νεκρῶν, Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡµῶν» (Ρωµ. 1,4). Το νόηµα του «ἐποίησεν» είναι ότι «τοῦτον τὸν Ἰησοῦν ἀνέστησεν ὁ Θεὸς» (στ. 32) αναδεικνύοντας την πραγµατική του ταυτότητα ως Κυρίου και ως Μεσσία. Η αλλαγή σειράς των λέξεων στο ΒΚ βελτιώνει τον ρυθµό της φράσεως. 37 Ἀκούσαντες δὲ κατενύγησαν (= δοκίµασαν µαχαιριά, σαν να τους διαπέρασε λόγχη) τὴν καρδίαν, εἶπόν τε πρὸς τὸν Πέτρον καὶ τοὺς λοιποὺς ἀποστόλους τί ποιήσωµεν, 1 ἄνδρες ἀδελφοί; 38 Πέτρος δὲ πρὸς αὐτούς, Μετανοήσατε, [φησίν], 2 καὶ βαπτισθήτω ἕκαστος ὑµῶν ἐπὶ τῷ ὀνόµατι Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς ἄφεσιν τῶν ἁµαρτιῶν ὑµῶν, καὶ λήµψεσθε τὴν δωρεὰν τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος 39 ὑµῖν γάρ ἐστιν ἡ ἐπαγγελία (= υπόσχεση) καὶ τοῖς τέκνοις ὑµῶν καὶ πᾶσιν τοῖς εἰς µακράν, ὅσους ἂν προσκαλέσηται Κύριος ὁ Θεὸς ἡµῶν. 40 Ἑτέροις τε λόγοις πλείοσιν διεµαρτύρατο 3 (= κατέθετε την δική του µαρτυρία) καὶ παρεκάλει (= παρώτρυνε, καλούσε) αὐτοὺς λέγων σώθητε ἀπὸ τῆς γενεᾶς τῆς σκολιᾶς (= στρεβλής, διεστραµµένης) ταύτης. 41 Οἱ µὲν οὖν ἀποδεξάµενοι τὸν λόγον αὐτοῦ ἐβαπτίσθησαν, καὶ προσετέθησαν ἐν τῇ ἡµέρᾳ ἐκείνῃ ψυχαὶ ὡσεὶ τρισχίλιαι. 4 Τὴν δωρεὰν τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος. Η δωρεά του Αγίου Πνεύµατος δεν ταυτίζεται ή µάλλον δεν εξαντλείται σε επί µέρους «χαρίσµατα του Πνεύµατος». Είναι κάτι ευρύτερο και γενικώτερο «διαιρέσεις δὲ χαρισµάτων εἰσίν, τὸ δὲ αὐτὸ Πνεῦµα... ἑκάστῳ δὲ δίδοται ἡ φανέρωσις τοῦ πνεύµατος πρὸς τὸ συµφέρον» (Α Κορ. 12,4.7). Ὑµῖν γάρ ἐστιν ἡ ἐπαγγελία. Εδώ η «ἐπαγγελία» είναι η «ἄφεσις τῶν ἁµαρτιῶν καὶ ἡ δωρεὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος» του προηγουµένου στίχου. Πᾶσιν τοῖς εἰς µακράν. Η αναφορά είναι προς όλους του µακράν του πραγµατικού λαού του Θεού, του πραγµατικού Ισραήλ του Θεού, Ιουδαίους ή εθνικούς αδιακρίτως πρβλ. Εφ. 2,13 «νυνὶ δὲ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ὑµεῖς οἵ ποτε ὄντες µακρὰν ἐγενήθητε ἐγγὺς ἐν τῷ αἵµατι τοῦ Χριστοῦ». Στην πραγµατικότητα εδώ οµιλεί ο Λουκάς χρησιµοποιώντας το στόµα του Πέτρου. Προς το παρόν το κήρυγµα της εκκλησίας εκτός Ισραήλ ήταν κάτι αδιανόητο για τον Πέτρο και τους αποστόλους, όσο κι αν είχαν την πεποίθηση ότι µόνον η εκκλησία, «οἱ ἐγγύς» 1 Το ΒΚ έχει οριστική, «τι ποιήσοµεν». Μολονότι η υποτακτική του κριτικού κειµένου έχει ισχυρή υποστήριξη από πλευράς χειρογράφων, είναι δύσκολο να πιστέψουµε ότι το τόσο ευαίσθητο στα συντακτικά λάθη ΒΚ κείµενο θα διόρθωνε µιά σωστή αποριµατική υποτακτική σε απλή οριστική. Ως εκ τούτου θεωρούµε την οριστική ως την αρχική γραφή. 2 ΒΚ «Πέτρος δὲ ἔφη πρὸς αὐτούς µετανοήσατε, καὶ βαπτισθήτω». Η βελτίωση της διατυπώσεως είναι προφανής. Η απαλοιφή του άρθρου «εἰς ἄφεσιν ἁµαρτιῶν» οφείλεται στην καθιερωµένη λειτουργική έκφραση. 3 Το ΒΚ διορθώνει «διεµαρτύρετο». 4 Το ΒΚ προσθέτει µε έµφαση «ἀσµένως ἀποδεξάµενοι» και βελτιώνει την σύνταξη του «ἐν τῇ ἡµέρᾳ ἐκείνῃ» απαλοίφοντας το «ἐν». 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 της Προς Εφεσίους, είναι ο πραγµατικός Ισραήλ, και εποµένως ο παλαιός Ισραήλ κείται πλέον «µακράν». Το κήρυγµα των αποστόλων περιορίζετο ακόµη στον χώρο του παλαιού Ισραήλ. SUMMARIUM SUMMARIUM 1 Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 42 Ἦσαν δὲ προσκαρτεροῦντες (= εµµένοντες αφοσιωµένοι) τῇ διδαχῇ τῶν ἀποστόλων καὶ τῇ κοινωνίᾳ, τῇ 1 κλάσει τοῦ ἄρτου καὶ ταῖς προσευχαῖς. 43 Ἐγίνετο δὲ πάσῃ ψυχῇ φόβος, πολλά τε τέρατα καὶ σηµεῖα διὰ τῶν ἀποστόλων ἐγίνετο. 44 Πάντες δὲ οἱ πιστεύσαντες ἦσαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ καὶ εἶχον ἅπαντα κοινά, 2 45 καὶ τὰ κτήµατα καὶ τὰς ὑπάρξεις (= τα υπάρχοντα) ἐπίπρασκον (= πωλούσαν) καὶ διεµέριζον αὐτὰ πᾶσιν, καθότι ἄν τις χρείαν (= ανάγκη) εἶχεν 46 καθ ἡµέραν τε προσκαρτεροῦντες (= επέµεναν να συγκεντρώνονται) ὁµοθυµαδὸν (= οµοθύµως και από κοινού) ἐν τῷ ἱερῷ, κλῶντές τε κατ οἶκον ἄρτον, µετελάµβανον τροφῆς ἐν ἀγαλλιάσει καὶ ἀφελότητι καρδίας, 47 αἰνοῦντες τὸν Θεὸν καὶ ἔχοντες χάριν πρὸς ὅλον τὸν λαόν (= απολαµβάνοντες εύνοια ενώπιον όλου του λαού). Ὁ δὲ Κύριος προσετίθει τοὺς σῳζοµένους καθ ἡµέραν ἐπὶ τὸ αὐτό 3 (δηλ. µαζί στην ίδια κοινότητα ή σύναξη). Ο Λουκάς χρησιµοποιεί την τεχνική των περιλήψεων (summaria), για να υπερβεί τα µεταξύ των διηγήσεών του ιστορικά κενά. Ο στ. 41 αποτελεί συνδετικό κρίκο µεταξύ του λόγου του Πέτρου και της πρώτης περιλήψεως (summarium) που ακολουθεί ως προς το περιεχόµενό της όµως ανήκει ουσιαστικά και αυτός στο summarium. Τῇ κοινωνίᾳ. Η «κοινωνία» εκφράζει την συντροφικότητα, την αδελφοσύνη, το πνεύµα αλληλεγγύης και την υπάρχουσα οµόνοια µεταξύ των µελών της πρώτης χριστιανικής εκκλησίας. Ο όρος, αν και πολύ συχνός στον Παύλο, στον Λουκά απαντά µόνον εδώ. Στα αρχικά αυτά στάδια η εκκλησία είναι µεν διακριτή ως οµάδα, δεν έχει εξέλθει όµως ακόµη από το ευρύτερο πλαίσιο του ιουδαϊσµού. Οι απόστολοι εξακολουθούν να πηγαίνουν στον ναό, να τηρούν όλα τα ιουδαϊκά ήθη, να συµµετέχουν στις εορτές και το µόνο πράγµα που τους διαφοροποιούσε από τον επίσηµο ιουδαϊσµό ήταν ότι αποδέχονταν τον Ιησού ως χριστό, ως τον Μεσσία του Ισραήλ. Τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου. Η «Κλάσις τοῦ ἄρτου» και µάλιστα στην συγκεκριµένη συνάφεια µεταξύ «κοινωνίας» και «προσευχῶν», δηλ. συγκεκριµένων και γνωστών στον Λουκά προσευχών, είναι η θεία Ευχαριστία, την οποία µοιράζονταν οι πιστοί σε κοινά δείπνα, τις λεγόµενες Αγάπες, µαζί µε τους αποστόλους, οι οποίοι είχαν συµµετάσχει στον Μυστικό είπνο. Ἐγίνετο δὲ πάσῃ ψυχῇ φόβος. Η ανάµνηση της Πεντηκοστής, τα θαύµατα των αποστόλων (τέρατα καὶ σηµεῖα), αλλά και ο τρόπος ζωής των πρώτων αυτών χριστιανών ενέπνεαν φόβο και δέος. Εἶχον ἅπαντα κοινά. Βλ. 4,33-35. Ἐν τῷ ἱερῷ. Το «ἱερὸν» είναι βεβαίως ο ναός των Ιεροσολύµων. Ο ναός, ο οποίος υπήρξε και τόπος δράσεως του Ιησού (Λκ. 2,27 19,45 22,53), συνέχισε να είναι τόπος συγκεντρώσεως (Λκ. 24,53 «ἦσαν διὰ παντὸς ἐν τῷ ἱερῷ εὐλογοῦντες τὸν Θεόν») αλλά και τόπος ιεραποστολής των πρώτων χριστιανών. Βλ. και 3,11 5,12. 1 Η προσθήκη του ΒΚ «καὶ τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου» βελτιώνει τον ρυθµό της προτάσεως. 2 Βλ. σηµ. 98. 3 Το ΒΚ µε µια αυτονόητη προσθήκη αίρει την ασάφεια του «ἐπὶ τὸ αὐτό» «και προσετίθει τοὺς σῳζοµένους καθ ἡµέραν τῇ ἐκκλησίᾳ ἐπὶ τὸ αὐτό». Η έκδοση του Πατριαρχείου µάλιστα συνάπτει το «ἐπὶ τὸ αὐτὸ» µε τον επόµενο στίχο, «ἐπὶ τὸ αὐτὸ δὲ Πέτρος καὶ Ἰωάννης» (3,1) ακολουθώντας την στίξη του textus receptus. Ως γνωστόν ο χωρισµός του κειµένου σε στίχους είναι µεταγενέστερος πρωτοεµφανίζεται στην 4η έκδοση του textus receptus από τον Robertus Stephanus (Robert Estienne) το 1551. 14