Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών

2ο Εθνικό Συνέδριο Ε.Ε.Σ.Μ. 234 Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών Νικήτας Α. Ασηµακόπουλος, Ιωάννης Χ. Θεοχαρόπουλος, Νικόλαος Κ. ηµητρίου Τµήµα Πληροφορικής, Πανεπιστήµιο Πειραιώς Καραολή & ηµητρίου 80, ΤΚ 18534, Πειραιάς Email: assinik@unipi.gr H οντολογική αποτύπωση της γνώσης είναι ένα νέο πεδίο έρευνας το οποίο γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση στα πλαίσια κυρίως του σηµασιολογικού ιστού (Semantic Web). Η ανάγκη για οντολογική θεώρηση της γνώσης πηγάζει από το όραµα της εξέλιξης του σηµερινού διαδικτύου σε µορφή τέτοια, ώστε οι πληροφορίες που υπάρχουν και διακινούνται σε αυτό να είναι επεξεργάσιµες και κατανοητές από τους υπολογιστές. Σ ένα τέτοιο πλαίσιο δυνατοτήτων, η γνώση που είναι επί του παρόντος κατανοητή µόνο από τους ανθρώπους, θα αντικατασταθεί σταδιακά από δοµηµένα κείµενα XML και RDF, τα οποία θα είναι κατανοητά από υπολογιστές. Η νέα κωδικοποίηση θα παρέχει στους χρήστες τη δυνατότητα να δηµιουργήσουν κείµενα µε απεριόριστα πολύπλοκη δοµή και σύνταξη, εύκολα επεξεργάσιµα από τους υπολογιστικούς πράκτορες (software agents). Οι οντολογίες είναι συγκροτηµένα συστήµατα γνώσης και έχουν πολύ ενδιαφέρουσες συστηµικές ιδιότητες: Έχουν µεγάλη κινητικότητα και δυναµικότητα Είναι ανοιχτά συστήµατα και εξελίσσονται, εφόσον επιδέχονται επιρροές και επεµβάσεις Βασίζονται στη συναίνεση και την κοινή αποδοχή της οµάδας που θα τις χρησιµοποιήσει Είναι σε θέση να λειτουργούν σε µετα-επίπεδο ηµιουργούν ένα υπόβαθρο για τη συνέργια ανθρώπου-υπολογιστή σε επίπεδο γνώσης. Copyright 200x Inderscience Enterprises Ltd.

235 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Στην παρούσα εργασία, και στα πλαίσια της ερευνητικής προσπάθειας για τη δηµιουργία ενός συστήµατος ανταλλαγής γνώσης µεταξύ των ερευνητικών οµάδων στο Πανεπιστήµιο Πειραιά, θα παρουσιαστεί η δηµιουργία µιας οντολογίας η οποία περιγράφει µια τυπική ερευνητική οµάδα. Η οντολογία αυτή θα χρησιµοποιηθεί ως κοινό σηµείο αναφοράς για τη διευκόλυνση της ανταλλαγής γνώσης ανάµεσα στις ερευνητικές οµάδες. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αναπαράσταση της γνώσης είναι από τα αρχαιότερα φιλοσοφικά ερωτήµατα το οποίο εξακολουθεί να είναι και θα είναι και στο µέλλον επίκαιρο. Θεµελιωτής του φιλοσοφικού κλάδου της αναπαράστασης της γνώσης θεωρείται ο Αριστοτέλης ο οποίος µε την εισαγωγή της περιγραφικής λογικής κατάφερε να παρουσιάσει τη γνώση µε συνεκτικό και δοµηµένο τρόπο. Η ύπαρξη λογικής εξασφαλίζει εκτός από ένα συµπαγές σύστηµα αναπαράστασης, ένα σύστηµα απόδειξης το οποίο δίνει τη δυνατότητα ανάπτυξης ορθού λογισµού πάνω στο σύστηµα γνώσης. Με την αναπαράσταση της γνώσης ασχολήθηκε πολύ ο κλάδος της Τεχνητής Ευφυΐας, ήδη από τα µέσα του προηγούµενου αιώνα, µε όραµα τη δηµιουργία εκείνης της αναπαράστασης που θα ενοποιήσει τον άνθρωπο µε τη µηχανή σε γνωστικό επίπεδο. Μετεξέλιξη αυτών των προσπαθειών θεωρείται η ανάπτυξη των οντολογιών κατά την τελευταία δεκαετία. Γιατί όµως έχει γίνει η αναπαράσταση της γνώσης ένα τόσο επίκαιρο ζήτηµα; Η απάντηση βρίσκεται στη πολύ µεγάλη εξάπλωση των δικτυακών δοµών και η σταδιακή αποθήκευση τεράστιων ποσών γνώσης σε αυτούς. Με την υπάρχουσα οργάνωση της γνώσης σε δικτυακά περιβάλλοντα η υποβολή ερωτήσεων και η αναζήτηση γνώσης µε τον τρόπο που υλοποιούνται σήµερα εµφανίζουν πολλές ισχυρές αδυναµίες:

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 236 Υψηλή ανάκληση και χαµηλή ακρίβεια Υψηλή ευαισθησία στο λεξιλογικό και όχι εννοιολογικό περιεχόµενο της αναζήτησης Η ανάκληση περιλαµβάνει αποµονωµένα σχετικά στοιχεία και όχι συνδυαστικά αποτελέσµατα Η έµφαση δίνεται σε εξωτερικά γνωρίσµατα της πληροφορίας και όχι στο νοηµατικό της περιεχόµενο και δυναµικό Οι ενέργειες υψηλού επιπέδου όπως το φιλτράρισµα, ο συνδυασµός, και η εξαγωγή συµπερασµάτων εναπόκεινται στον άνθρωπο, ο οποίος θα εκτελέσει την αναζήτηση. Aν και έχουν αναπτυχθεί ιδιαίτερα οι δικτυακές τεχνολογίες και οι τεχνολογίες διαχείρισης της γνώσης, γενικά δεν υπάρχει ικανοποιητική υποστήριξη στον χρήστη, ο οποίος αναγκάζεται να µπαίνει στη χρονοβόρα διαδικασία να δηµιουργεί ο ίδιος συγκροτηµένα και χρηστικά αποτέλεσµα σε κάθε αναζήτηση που εκτελεί στη δικτυακή γνώση. Αν για παράδειγµα επιθυµούµε να επιλέξουµε ανάµεσα σε ένα UΜPC (Ultramobile PC) ή ένα PDA (Personal Digital Assistance) η αναζήτηση µε λέξεις κλειδιά απλά θα µας φέρει ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών τις οποίες θα πρέπει να οργανώσουµε και ταξινοµήσουµε. Εκτός από την ανάκληση, πολύ λίγο θα µας βοηθήσει η µηχανή η οποία και διατηρεί όλα αυτά τα δεδοµένα, στην οργάνωσή, ιεράρχηση και νοηµατική επεξεργασία. Το µεγάλο εµπόδιο είναι γνωστό και προφανές. Αν και η πληροφορία είναι προσπελάσιµο από τη µηχανή, το νόηµα δεν είναι προσπελάσιµο παρά µόνο από τον ανθρώπινο παράγοντα. Υπάρχουν υπολογιστικά εργαλεία που βρίσκουν τα κατάλληλα κείµενα, τα οργανώνουν µορφολογικά, ανακαλύπτουν λέξεις κλειδιά,

237 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. υπακούουν σε ερωτήσεις αλλά αδυνατούν να κατανοήσουν και να διαχωρίσουν τα νοήµατα. Θα έλεγε κανείς ότι θα έπρεπε να έχουν αποδώσει οι προσπάθειες τεχνητής ευφυΐας οι οποίες είναι τόσο παλιές όσο ο ίδιος ο υπολογιστής, όµως µάλλον κάτι τέτοιο είναι πολύ αισιόδοξο ακόµη και σήµερα. Έτσι αντί να προσπαθούµε να κάνουµε τη µηχανή να καταλάβει τον τρόπο που οργανώνει ο άνθρωπος τη γνώση και τα νοήµατα, θα ήταν ίσως αποδοτικότερο αν προσπαθούµε να οργανώνουµε τη γνώση κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι προσπελάσιµη αλλά και εν µέρει ερµηνεύσιµη από τη µηχανή. Η προσέγγιση αυτή είναι ουσιαστικά η προσέγγιση του σηµασιολογικού ιστού, µία κίνηση του World Wide Web Consortium που ξεκίνησε από τον Tim Berners-Lee, εφευρέτη του WWW. Προτείνεται η µετεξέλιξη των ιστοσελίδων από χάρτες πληροφοριών σε χάρτες εννοιών. Αυτό θα γίνει µε την αντικατάσταση της HTML µε πιο κατάλληλες γλώσσες όπου ή οργάνωση των µεταδεδοµένων είναι πιο ισχυρή. To W3C (World Wide Web Consortium) έχει υιοθετήσει δυο τέτοια πρότυπα, τα RDF και ΧΜL. Η συµβατική γνώση µε τη λεκτική και σχηµατική κωδικοποίηση εδράζει στο γνωστικό σύστηµα των ανθρώπων, ψηφιοποιείται, αποθηκεύεται διαµοιράζεται ηλεκτρονικά και επιστρέφει στο γνωστικό σύστηµα των ανθρώπων όπου και γίνεται χρηστική. Πρόκειται για ανθρώπινη γνώση ικανή να διακινείται µεταξύ ανθρώπων. Σχήµα 1: Αναπαράσταση της συµβατικής γνώσης

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 238 Η χρήση των οντολογιών και η οργάνωσή τους στο σηµασιολογικό ιστό σηµατοδοτεί την νέα εποχή της δικτυακής γνώσης, µιας γνώσης που δεν αποθηκεύεται απλά αλλά είναι οργανικά δεµένη µε το δίκτυο. Εδράζει εκεί και µοιράζεται ταυτόχρονα και στον άνθρωπο και στη µηχανή. Σχήµα 2: Αναπαράσταση της δικτυακής γνώσης H µετατροπή των υπολογιστών από αποµονωµένες µηχανές σε σηµεία εισόδου στο παγκόσµιο δίκτυο υπολογιστών για ανταλλαγή πληροφοριών και διεξαγωγή συναλλαγών (κυρίως οικονοµικών συναλλαγών) διεύρυνε την χρηστικότητα των οντολογιών λόγω των αυξηµένων απαιτήσεων σε υποστήριξη στον τοµέα της ανταλλαγής δεδοµένων, γνώσης και πληροφοριών. Οι οντολογίες προσφέρουν µια κοινή πλατφόρµα κατανόησης για ένα συγκεκριµένο πεδίο τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα συστήµατα εφαρµογών (µηχανές) του πεδίου. Για παράδειγµα στον τοµέα της τηλεϊατρικής και τηλεδιάγνωσης, δυο σχετικά καινούριων διαδικτυακών εφαρµογών η οντολογική οργάνωση της γνώσης είναι απόλυτα απαραίτητη ώστε η ιατρική κοινότητα να έχει µια κοινή βάση ανταλλαγής ιατρικών δεδοµένων, καταγραφής συµπτωµατολογιών και συνδυασµού ιατρικών δεδοµένων. 2. ΟΝΤΟΛΟΓΙΕΣ

239 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Ο όρος οντολογία προέρχεται από τα φιλοσοφία και χρησιµοποιείται για να περιγράψει το πεδίο εκείνο της φιλοσοφίας που ασχολείται µε την ύπαρξη την οργάνωση και κατηγοριοποίηση των αντικειµένων. Η επιστήµη της διαχείρισης της γνώσης και η πληροφορική δανείστηκε τον όρο προκειµένου να του προσδώσει συγκεκριµένη υφή και περιεχόµενο ως την τυπική και αυστηρή αναπαράσταση ενός πλέγµατος εννοιών ή ενός τοµέα του επιστητού. Για παράδειγµα αν ο εννοιολογικός χώρος είναι το Πανεπιστήµιο τότε η οντολογία του Πανεπιστηµίου αποτελείται από εκπαιδευτικούς ερευνητές, αντικείµενα, αµφιθέατρα κλπ καθώς και τις σχέσεις µεταξύ τους ή οτιδήποτε άλλο θα µπορούσε να οργανώσει το γνωστικό χώρο. Μια οντολογία είναι µια ρητή και τυπική δήλωση του εννοιολογικού περιεχοµένου ενός πεδίου ενδιαφέροντος και συνίσταται σε: Έννοιες ( γνωστές και ως κλάσεις, classes) Ιεραρχίες εννοιών σχέσεις µεταξύ των κλάσεων ( classes subclasses ) Ιδιότητες ( slots concepts) Aξιώµατα και περιορισµοί πάνω στις ιδιότητες ( Facets) Υλοποιήσεις ή στιγµιότυπα (Instances) H οντολογία είναι ένα λοιπόν ένα σύνολο { C R I A }, C = υποσύνολο εννοιών, R = υποσύνολο σχέσεων, Ι = υποσύνολο instances, A =υποσύνολο αξιωµάτων, µε σκοπό την αναπαράστασης της γνώσης ενός πεδίου βασιζόµενη στην περιγραφική λογική (descriptive logic). Με την έννοια αυτή η κατασκευή µιας οντολογίας είναι µια αυστηρή διαδικασία που περιλαµβάνει τα παρακάτω βήµατα:

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 240 Καθορισµός του συνόλου των εννοιών της οντολογίας ηµιουργία του πλέγµατος των εννοιών σε αυστηρά ιεραρχική βάση Καθορισµός ιδιοτήτων, αξιωµάτων και περιορισµών ηµιουργία των υλοποιήσεων που θα καθορίσουν και το πλήθος των στιγµιότυπων της οντολογίας Στόχος της δηµιουργίας οντολογιών είναι να παρέχεται τη δυνατότητα κοινής κατανόησης ενός πεδίου ώστε να υπερκεραστούν διαφορές µεταξύ εννοιών σχέσεων κλπ. Αν και η δηµιουργία οντολογιών είναι µια αυστηρή διαδικασία µιας και πρέπει να υπακούει στις βασικές αρχές της περιγραφικής λογικής, δεν υπάρχει ένας προκαθορισµένος σωστός δρόµος για την ανάπτυξή τους, υπάρχουν όµως κάποιες γενικές κατευθυντήριες γραµµές: Οι οντολογίες σχεδιάζονται και κατασκευάζονται, είναι προϊόντα σχεδιασµού εν υπάρχουν a priori παραδοχές και κανόνες στην κατασκευή των οντολογιών Οι οντολογίες δεν πρέπει να συγχέονται µε κατηγοριοποιήσεις Τα παρακάτω θεωρούνται σηµαντικά κριτήρια κατασκευής των οντολογιών Σαφήνεια Εσωτερική συνοχή Επεκτασιµότητα

241 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Μικρή εξάρτηση από συµβολισµό Ελάχιστος δυνατός εγκλεισµός Συγγένεια όσο το δυνατό µε το φυσικό ανθρώπινο τρόπο περιγραφής της γνώσης Έλλειψη προδιαθέσεων 3. ΕΙ Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΩΝ Σύµφωνα µε τον Dieter Fensel οι οντολογίες διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: Οντολογίες Πεδίου ( Domain ontologies ) οι οποίες συλλαµβάνουν την αποδεκτή και έγκυρη γνώση κάποιου συγκεκριµένου επιστηµονικού πεδίου ( ηλεκτρονικά, µηχανολογία, υπολογιστές κλπ) Οντολογίες Μεταδεδοµένων ( Metadata Οntologies ) οι οποίες παρέχουν το λεξιλόγιο για την περιγραφή υλικού, για παράδειγµα η οντολογία Dublin Core η οποία παρέχει το λεξιλόγια και περιγραφή διαδικτυακού υλικού Γενικές Οντολογίες ( Generic Common Sense Οntologies ) οι οποίες διαχειρίζονται γενική γνώση σχετικά µε τον κόσµο και µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε διάφορα επιστηµονικά πεδία Οντολογίες Αναπαράστασης ( Representational Ontologies ). Πρόκειται για µια ειδική περίπτωση οντολογιών οι οποίες παρέχουν τρόπους αναπαράστασης χωρίς να αναφέρονται σε συγκεκριµένα πεδία

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 242 Οντολογίες Μεθόδων ( Task and Method Ontologies) oι οποίες παρέχουν εξειδικευµένες ορολογίες για εξειδικευµένα έργα. 2. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΩΝ Συνδυάζοντας µεθοδολογίες κατασκευής οντολογιών (Lopez 1999) µπορούµε να προτείνουµε την παρακάτω γενική αρχιτεκτονική 1. Στοχοθεσία της οντολογίας. Στη φάση αυτή ξεκαθαρίζεται ο λόγος δηµιουργίας της οντολογίας και οι επιδιωκόµενες χρήσεις της. Θυµίζουµε ότι η οντολογία είναι µια αναπαράσταση της γνώσης ενός πεδίου και δεν υπάρχει κάποιος προτιµητέος τρόπος να υλοποιηθεί αυτή η αναπαράσταση. Παρόλα αυτά στη φάση αυτή θα πρέπει να απαντηθούν ερωτήµατα όπως : Ποιο πεδίο θα καλύψει η οντολογία; Για τι ακριβώς θα χρησιµοποιήσουµε την οντολογία; Ποιος θα χρησιµοποιεί και ποιος θα συντηρεί την οντολογία; Ίσως ο καλύτερος τρόπος να καθοριστεί ο σκοπός δηµιουργίας της οντολογίας είναι η εξερεύνηση των ερωτήσεων των οποίων θα πρέπει να είναι σε θέση να απαντά η οντολογία. Για παράδειγµα µια οντολογία σχετικά µε διακοπές δείχνει να είναι αρκετά πολύπλοκη και οι σκοποί της κατασκευής της θα πρέπει να είναι ξεκάθαροι από την αρχή. Η διερεύνηση των ερωτήσεων που πρέπει να απαντά, για παράδειγµα «Εύρεση καταλυµάτων κοντά σε σηµεία λαογραφικού ενδιαφέροντος» ή «σχεδιασµός διαδροµών µε προδιαγραφές περιπέτειας» καθορίζουν ή µάλλον εστιάζουν στους σαφείς σκοπούς της οντολογίας.

243 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. 2. ιαδικασία ανάπτυξη της οντολογίας. Η διαδικασία αυτή έχει επιµέρους βήµατα: 2.1 Προδιαδικασία ανάπτυξης. Κατά την προδιαδικασία αυτή διερευνάται το τεχνολογικό περιβάλλον της οντολογίας ενώ παράλληλα γίνεται µελέτη εφικτότητας όπως επίσης και δυνατότητες διανοµής, επανάχρησης των οντολογιών και ο συνδυασµός µε άλλες οντολογίες 2.2 Κυρίως διαδικασία ανάπτυξης. Η φάση αυτή περιλαµβάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για τη δηµιουργία του λογισµικού της οντολογίας. 2.2.1 Σχεδιασµός. Περιλαµβάνει την επιλογή των βασικών εννοιών που θα χρησιµοποιηθούν ως κόµβοι αλλά και των συνδετικών σχέσεων µεταξύ τους µε σκοπό τη δηµιουργία του πρώτου δικτύου που θα είναι η βάση (seed) για την εξέλιξη της οντολογίας. Μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η ιεραρχία και η ταξινόµηση των εννοιών, µια διαδικασία που αν γίνει λάθος αποδιοργανώνει το σύνολο της οντολογίας. H συνεκτικότητα των εννοιών είναι και η ραχοκοκαλιά της δηµιουργίας της οντολογίας. Θα πρέπει να αποφεύγονται άσκοπες συνωνυµίες ή κυκλικές εναλλαγές ή δηµιουργία περιττών επιπέδων ιεραρχίας. Στη φάση αυτή θα πρέπει επίσης να παραχθούν και οι ακριβείς περιγραφές όλων των εννοιών και των σχέσεων της οντολογίας. Ο σχεδιασµός των οντολογιών γίνεται µε ειδικά εργαλεία software όπως για παράδειγµα το Protégé ή το SemanticWorks της Altova. Κρίνεται απαραίτητο η όλη διαδικασία να ξεκινά µε

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 244 σχετικά αδόµητη παράθεση των εννοιών που θα χρησιµοποιηθούν στην οντολογία και να γίνεται προοδευτική δόµηση µε τη χρήση εργαλείων από τον τοµέα του Knowledge Engineering. Θα πρέπει επίσης να δοθεί ιδιαίτερη σηµασία στα πλαίσια δηµιουργίας της ιεραρχίας των εννοιών όπου θα πρέπει να τηρηθεί αυστηρά η κληρονοµικότητα στη σχέση κλάση-υποκλάση µε την έννοια ότι όλα τα στιγµιότυπα που γεννά η υποκλάση θα πρέπει υποχρεωτικά να ανήκουν στην σχετιζόµενη ιεραρχικά κλάση. Παράλληλα, σηµαντικές επιλογές θα πρέπει να γίνουν σχετικά µε το αν είναι προτιµότερο να κατασκευάζουµε νέες κλάσεις ή νέες ιδιότητες σε παλιότερες κλάσεις ώστε να αποφεύγονται τόσο οι πολύπλοκες ιεραρχικές δοµές όσο και οι εντελώς επίπεδες δοµές των λίγων κλάσεων και των πολλών ιδιοτήτων και περιορισµών. Για παράδειγµα σε οντολογία σχετικά διακοπές η δήλωση των διαφόρων ειδών καταλυµάτων ( π.χ. κάµπινγκ, ενοικιαζόµενο δωµάτιο, ενοικιαζόµενο διαµέρισµα, δωµάτιο ξενοδοχείου) θα µπορούσε να γίνει µε τρεις τρόπους: α) Ως υλοποιήσεις της ιδιότητας «κατάλυση» β) Ως ιδιότητες της κλάσης «κατάλυµα» β) Ως ανεξάρτητες κλάσεις Η επιλογή θα πρέπει να έχει σχέση µε τους σκοπούς της οντολογίας. Στη φάση του σχεδιασµού θα πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη σχεδιαστικά θέµατα όπως :

245 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Α) Ο τρόπος ονοµασίας των στοιχείων της οντολογίας Β) Η χρήση ενικού η πληθυντικού σε διάφορες περιπτώσεις 2.2.2 Κωδικοποίηση. Στη φάση αυτή η οντολογία κωδικοποιείται σε κάποια από τις γνωστές τυπικές γλώσσες εκφοράς των οντολογιών. Οι πιο διαδεδοµένες γλώσσες είναι οι XML, XML Shema, RDF, RDF Schema και OWL. Η κωδικοποίηση δεν απαιτεί πλέον την χρήση κώδικα από τον χρήστη µιας και δηµιουργείται αυτόµατα από τα προγράµµατα σχεδιασµού οντολογιών. 2.3 Μετα-διαδικασίες. Στη φάση αυτή απασχολούν θέµατα όπως εγκατάσταση, λειτουργία, υποστήριξη, συντήρηση και κύκλος ζωής της οντολογίας. 3. Αξιολόγηση της οντολογίας. Η αξιολόγηση της οντολογίας γίνεται σε τρία επίπεδα: Επίπεδο ενσωµάτωσης όπου εκτιµάται ο βαθµός ενσωµάτωσης της οντολογίας στις προβλεπόµενες εφαρµογές Επίπεδο αναπαράστασης όπου µελετάται η δύναµη αναπαράστασης της γνώσης που επιτυγχάνει η οντολογία Επίπεδο ερωτήσεων (queries) που µπορεί να χειριστεί η οντολογία 4. ΕΦΑΡΜΟΓΗ: ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 246 Στο σηµείο αυτό θα παρουσιάσουµε την κατασκευή δυο οντολογιών οι οποίες θα χρησιµοποιηθούν σε ένα σύστηµα ανταλλαγής γνώσης µεταξύ ερευνητικών οµάδων του Πανεπιστηµίου Πειραιά. Η πρώτη οντολογία κατασκευάστηκε µε πρωταρχικό σκοπό την οργάνωση κωδικοποίηση των γνωστικών αντικειµένων και η δεύτερη αφορά την ίδια την παρουσίαση µιας ερευνητικής οµάδας. Ακολουθώντας τη βασική αρχιτεκτονική της κατασκευής οντολογιών καθορίσαµε αρχικά µε σαφήνεια το σκοπό της κάθε οντολογίας. Η οντολογία «Γνωστικά Αντικείµενα» (Γ.Α.) έχει ως σκοπό την δοµηµένη παρουσίαση όλων των γνωστικών αντικειµένων ενώ η οντολογία «Ερευνητική Οµάδα» (Ε.Ο) έχει ως σκοπό την παρουσίαση της δοµής µιας ερευνητικής οµάδας. Οι δυο οντολογίες θα συνεργάζονται µιας και πεδία της οντολογίας Ε.Ο θα απαιτούν δεδοµένα από πεδία της οντολογίας Γ.Α. Οι οντολογίες θα χρησιµοποιηθούν αρχικά στο πληροφοριακό σύστηµα το οποίο και θα υποστηρίζει την ανταλλαγή γνώσης µεταξύ των οµάδων. Επίσης µετά την παρουσίασή τους οι οντολογίες θα είναι ανοιχτές σε περαιτέρω διαµόρφωση και εξέλιξη από την ίδια την πανεπιστηµιακή κοινότητα. Για την κατασκευή των οντολογιών χρησιµοποιήθηκε το πρόγραµµα Protégé για την οντολογία Γ.Α. και το πρόγραµµα SemanticWorks της Altova. Γενικά υπάρχουν πολλοί ontology editors όπως για παράδειγµα Apollo, CIRCA, Taxonomy Administrator, CoGITaNT, Contextia, COPORUM, OntoBuilder, DAMLImp, (API) Differential Ontology Editor (DOE), Disciple Learning Agent Shell, DUET, Enterprise Semantic Platform (ESP), ICOM, LegendBurster, Ontology Editor, OntoBuilder, Ontology Builder & Server, PC Pack κλπ. Στη συνέχεια παρουσιάζουµε εικόνες από την κατασκευή της οντολογίας στο πρόγραµµα Protégé. Κάθε γνωστικό αντικείµενο αποτελεί µια ξεχωριστή κλάση ενώ αν έχει υποσυστήµατα αυτά είναι υποκλάσεις. Είναι εµφανές ότι το πρόγραµµα Protégé έχει

247 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. πολύ καλές δυνατότητες ταξινόµησης Ακολουθούν εικόνες που παρουσιάζουν την δηµιουργία της οντολογίας σε γραφικό περιβάλλον όπως αυτό του SemnaticWorks

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 248 Σχήµα 3: Η οντολογία «Γνωστικά αντικείµενα»

249 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν.

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 250 Σχήµα 4: ιάφορες φάσεις γραφικής αναπαράστασης της οντολογίας «Οµάδες Ερευνάς» Για την οντολογία Ερευνητική Οµάδα, δηµιουργήσαµε τρεις κλάσεις, την κλάση ΕρευνητικέςΟµάδες, την κλάση Ερευνητής και την κλάση ΓνωστικάΑντικείµενα και καθορίσαµε τις ανάλογες ιδιότητες. Για παράδειγµα στην κλάση Ερευνητής καθορίσαµε τις ιδιότητες ΟνοµαΕρευνητή, ΒαθµόςΕρευνητή, ΠρωτεύονΓνωστικοΑντικειµενο, ευτερευονγνωστικοαντικείµενο1, ευτερεύονγνωστικοαντικειµενο2.

251 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Στη συνέχεια κωδικοποιήσαµε τα παραπάνω σε OWL χρησιµοποιώντας ως editor το Protégé 3.1. Το Protégé είναι ίσως ο καλύτερος table editor για ανάπτυξη οντολογιών µε µόνο µειονέκτηµα την έλλειψη ενός γραφικού περιβάλλοντος, αδυναµία η οποία καλύπτεται µε τη χρήση του SemanticWorks της Altova, πρόγραµµα το οποίο διαθέτει ένα πολύ δυναµικό περιβάλλον όπως δείχνουν τα προηγούµενα στιγµιότυπα. Ο συνδυασµός Protégé SemanticWorks αποδείχθηκε πολύ συµπληρωµατικός και παραγωγικός. Η οντολογία αυτή θα χρησιµοποιηθεί και θα τροποποιηθεί ανάλογα, ώστε να καλύπτει τις ανάγκες καταγραφής των ερευνητικών οµάδων του Πανεπιστηµίου Πειραιά. 5. Ο ΣΥΣΤΗΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΟΝΤΟΛΟΓΙΩΝ Η συστηµική σκέψη και η συστηµική προσέγγιση Η συστηµική σκέψη αναφέρεται στη δυνατότητα λογισµού σε περιβάλλον όπου η πολυπλοκότητα αποδυναµώνει την κλασσική νευτώνεια σκέψη και ανάλυση. Όταν ένα πρόβληµα ή ένα σύστηµα είναι απλό, η γραµµική σκέψη και η ανάλυση σε σειρές αιτίου αποτελέσµατος είναι αρκετά για να αποκτήσουµε ένα ικανοποιητικό νοητικό µοντέλο και µια επαρκή γνωστική αναπαράσταση του προβλήµατος ή του συστήµατος. Όταν το πρόβληµα ή το σύστηµα αποκτά µεγαλύτερο βαθµό πολυπλοκότητας είτε γιατί αρχίζουν να λειτουργούν κρυφοί κύκλοι ανάδρασης που καταστρέφουν τη γραµµικότητα ή γιατί η εντροπία και η αταξία του συστήµατος αυξάνουν και πιέζουν για χαοτική συµπεριφορά, τότε το µόνο ικανό εργαλείο για τη δηµιουργία επαρκών νοητικών µοντέλων και αναπαραστάσεων είναι η συστηµική σκέψη και ανάλυση. Η συστηµική σκέψη και ανάλυση δεν ανήκουν στη σφαίρα των φιλοσοφικών αναζητήσεων. Πρόκειται για δοµηµένες διαδικασίες

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 252 παραγωγής λογισµού σε πολύπλοκα περιβάλλοντα. Η συστηµική ανάλυση έχει στη διάθεσή της µεθοδολογίες, πολυµεθοδολογίες και µεταµεθοδολογίες ικανές να χειρίζονται δύστροπα προβλήµατα και συστήµατα. Η συστηµική σκέψη και η συστηµική ανάλυση παράγουν τη συστηµική προσέγγιση η οποία εκδηλώνεται ως προσπάθεια: Προσδιορισµού των αµετάβλητων στοιχείων σε µια πολύπλοκη κατάσταση ή πρόβληµα Προσδιορισµό της βάσης ελκυστών σε ένα πολύπλοκο σύστηµα ή πρόβληµα Προσδιορισµό δοµών ανάδροµης δράσης που καταστρέφουν τη γραµµικότητα Εντοπισµού στοιχείων οργανικότητας, αυτοποίησης, αυτοοργάνωσης και βιωσιµότητας στο πολύπλοκο πρόβληµα ή σύστηµα ιαλεκτικής σύνθεσης υπαρχόντων νοητικών µοντέλων µε σκοπό την παραγωγή της πιο αντικειµενικής κοινής γνωστικής αναπαράστασης της πραγµατικότητας Μοντελοποίησης του συστήµατος και προβλήµατος και προσοµοίωση αυτού Εντοπισµού τυπικής και άτυπης στοχοθετικής κατεύθυνσης του συστήµατος Αποτύπωσης και σχεδιασµού παρεµβάσεων στο σύστηµα Αξίζει να σηµειώσουµε στο σηµείο αυτό ότι η µεγαλύτερη προσπάθεια της συστηµικής ανάλυσης εστιάζεται στο γνωστικό επίπεδο.

253 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. Ο άνθρωπος θα πρέπει να αποκτήσει µια επαρκή γνωστική αναπαράσταση ενός συστήµατος ή προβλήµατος προκειµένου να οδηγηθεί σε δράση. Η σκέψη του ανθρώπου δεν είναι δυνατόν να λειτουργεί έξω από τα προεγκατεστηµένα γνωστικά σχήµατα. Πολλά προβλήµατα ή συστήµατα έχουν µια σχετικά απλή και ακριβή εσωτερική αναπαράσταση η οποία επικοινωνεί πολύ καλά µε την πραγµατικότητα. Για παράδειγµα αν θέλω να πάρω χρήµατα από ένα ΑΤΜ το γνωστικό µοντέλο το οποίο έχω στο µυαλό µου θα λειτουργήσει πολύ καλά και θα µε βοηθήσει να δράσω και να επικοινωνήσω µε την πραγµατικότητα αποτελεσµατικά. Τι γίνεται όµως όταν πρέπει να κατευθύνω το παιδί µου προς κάποιο επάγγελµα; Επαρκεί το γνωστικό µου µοντέλο ή θα πρέπει να οργανώσω µια συστηµική προσέγγιση; Βέβαια θα πρέπει να παρατηρήσουµε στο σηµείο αυτό ότι η συστηµική προσέγγιση δεν είναι εύκολη και απαιτεί ιδιαίτερη προσπάθεια και πολλές φορές είναι χρονοβόρα. Σκόπιµα έχει σχεδόν εκλείψει στην καθηµερινή µας δράση τόσο που ο κάθε αναγνώστης θα µπορούσε να πει µε βεβαιότητα ότι «τα βγάζω πέρα τόσα χρόνια χωρίς γραµµάριο συστηµικής σκέψης». Η καθηµερινότητά µας αν και δείχνει πολύπλοκή είναι σχετικά προβλέψιµη ανάγοντας έτσι τη σκέψη µας από συστηµική σε γραµµική. Ο καθένας από εµάς θα ξυπνήσει το πρωί, θα βρει σχεδόν τα πάντα στη προβλέψιµη κατάστασή τους. Θα βρει την εργασία του στη θέση της, τα δεδοµένα στον υπολογιστή του, η συµπεριφορά των άλλων απέναντι του να είναι η προβλέψιµη, θα πεινάσει την προβλέψιµη ώρα, θα γυρίσει σπίτι την ώρα που υπολογίζει, τα παιδιά του θα ασχοληθούν µε αυτά που αναµένει, οι οικογενειακές συζητήσεις θα είναι οι αναµενόµενες κλπ. Παρόλο που όλοι µιλάµε για πολυπλοκότητα παρατηρούµε ότι σχεδόν το 100% της καθηµερινότητας είναι γραµµικό, µε σχετικά µικρές διακυµάνσεις, εξαλείφοντας την ανάγκη για καθηµερινή συστηµική σκέψη. Ακόµη κι αν συµβούν απρόβλεπτα πράγµατα τα οποία πιθανόν να έχουν συστηµικό

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 254 χαρακτήρα, πχ ένας τσακωµός µια περίεργη διακύµανση, η µικρή τους συχνότητα τα ανάγει στο δίδυµο αδελφό της γραµµικής σκέψης, το τυχαίο και τη στατιστική. Αυτό ακριβώς δυσκόλεψε την αποκάλυψη του χάους από τους επιστήµονες η οποία καθυστέρησε για αιώνες, ενώ υπήρχαν οι ενδείξεις. Θα πρέπει ένα σύστηµα να αποκτήσει πολύ υψηλό βαθµό πολυπλοκότητας σε σηµείο που να καταρρέει η γραµµική σκέψη ώστε να ενεργοποιηθούν οι γνωστικοί µηχανισµοί της συστηµικής σκέψης. Για παράδειγµα, πολλαπλές αποτυχίες στο χώρο εργασίας που δεν µπαίνουν σε ένα γραµµικό µοντέλο πιθανώς να ενεργοποιήσουν τη συστηµική σκέψη Σε περιβάλλοντα τώρα, όπου η πολυπλοκότητα είναι υψηλή όπως π.χ µια σχολική τάξη ή ένα κατάστηµα, δεν απαιτείται συστηµική σκέψη µιας και οι δράσεις καθορίζονται από ευρεστικούς κανόνες η (και) προσυµφωνηµένες αλήθειες (paradigms). Αυτή η ισχυρή αναγωγή του πολύπλοκου και συστηµικού σε νευτώνειο και γραµµικό είναι ίσως η πιο συνηθισµένη στάση απέναντι στην πολυπλοκότητα παρόλο που η ανάπτυξη συστηµικών γνωστικών µοντέλων είναι σε θέση να απελευθερώσει δηµιουργικότητα και πρωτοτυπία που δεν αναµένονται από τα γραµµικά νευτώνεια γνωστικά µοντέλα. Ο συστηµικός χαρακτήρας των οντολογιών Η οργάνωση της γνώσης σε οντολογίες προέκυψε ως ανάγκη αντιµετώπισης της πολυπλοκότητας που δηµιουργείται από την τεράστια συσσώρευσης δικτυακής γνώσης και την µικρή πολλές φορές χρηστικότητά της. Η ανάδειξη της συστηµικής φύσης των οντολογιών είναι πολύ σηµαντική µιας και αποκαλύπτει πέρα από τον αυστηρά επιχειρησιακό και λειτουργικό της χαρακτήρα, την οργανικότητα που διαθέτουν. Οι οργανικές οντότητες έχουν πολύ αυξηµένες δυνατότητες

255 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. αυτονοµίας και βιωσιµότητας που τις καθιστούν εξέχουσες σε πολύπλοκα περιβάλλοντα. Ας δούµε αναλυτικά τα συστατικά στοιχεία της συστηµικής φύσης των οντολογιών: Είναι ανοιχτά συστήµατα. Οι οντολογίες είναι ανοιχτές κατασκευές, συνήθως ανοιχτού κώδικα και δίνουν τη δυνατότητα στον οποιονδήποτε να τις µελετήσει και να προτείνει βελτιώσεις και διορθώσεις. Έχουν στοιχεία και προοπτικές οργανικότητας. Ο σχεδιασµός των οντολογιών αλλά και των τεχνολογιών που τις υποστηρίζουν τους δίνουν εν δυνάµει δυνατότητες αυτοποίησης, αυτοοργάνωσης και αυτόνοµης ύπαρξης. Οι οντολογίες θα είναι σε θέση ιδιαίτερα µε τη χρήση αυτόνοµων πρακτόρων να αναβαθµίζονται και να αναδιοργανώνουν λεξιλόγιο, συντακτικό και γνωστικό δυναµικό ανάλογα µε το περιβάλλον Εξελίσσονται Το γεγονός ότι είναι ανοιχτά συστήµατα σε συνδυασµό µε τα στοιχεία οργανικότητας που διαθέτουν τους δίνουν τη δυνατότητα δυναµικής εξέλιξης εφόσον οδεύουν προς ολοένα και µεγαλύτερη εσωτερική τάξη και δόµηση. Λειτουργούν ως εξασθενητές πολυπλοκότητας. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή είναι και η βασική τους συστηµική λειτουργία. Όταν σε ένα πεδίο γνώσης αυξάνεται η πολυπλοκότητα µε την συνεχή εισροή δεδοµένων και γνώσης η δηµιουργία των οντολογιών µε την κανονικοποίηση εννοιών και σχέσεων που συνεπάγεται επιτυγχάνουν την εξασθένηση της πολυπλοκότητας σε επιθυµητά επίπεδα. Για παράδειγµα η οντολογία της κατασκευής ενός

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 256 αυτοκινήτου δεν είναι απαραίτητο να περιέχει έννοιες και σχέσεις σε επίπεδο µορίων ατόµων και ηλεκτρονίων. Κάτι τέτοιο θα ήταν περιττή πολυπλοκότητα. Στο σηµείο αυτό επιβάλλεται να επισηµάνουµε ότι η συµπίεση και η εξασθένηση της πολυπλοκότητας από ένα σηµείο και µετά δεν είναι λειτουργική ενώ αφαιρεί δηµιουργική δύναµη. Είναι προϊόντα διαλεκτικών διαδικασιών και συναίνεσης. Για να δηµιουργηθεί και να εξελιχθεί µια οντολογία θα πρέπει να συνεισφέρουν αρκετά άτοµα από τη συναφή κοινότητα ώστε να έχει όσο το δυνατόν καλύτερη κάλυψη των γνωστικών τους αναγκών. Αποφεύγουν την απλή καταλογοποίηση της γνώσης. Οι πολύ µεγάλες δυνατότητες των οντολογιών σε επίπεδο οργάνωσης της γνώσης και απόδοσης της σχεσιοδυναµικής των εννοιών δίνουν µια εναλλακτική προσέγγιση στην απλή κατηγοριοποίηση, µια διαδικασία πολύ γνωστή στα γραµµικά και συγκλίνοντα µυαλά. Μπορούν να χρησιµοποιηθούν ως εργαλεία µοντελοποίησης. (Uschold and King 1995) Εκτός από την αναπαράσταση της γνώσης, οι οντολογίες συνεισφέρουν και στην µοντελοποίηση του τοµέα γνώσης στον οποίο ειδικεύονται. ιευκολύνουν την πορεία προς το σηµασιολογικό-νοηµατικό ιστό και την περαιτέρω εξέλιξη προς τον ατοµικό υπολογιστικό πράκτορα (personal agent), µια εξαιρετικά συστηµική έννοια ικανή να αντιµετωπίσει την πολυπλοκότητα της ολοένα αυξανόµενης γνώσης

257 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. ΧΡΗΣΤΗΣ ΧΡΗΣΤΗΣ SOFTWARE AGENT ΠΑΡΟΝΤΑ ΣΤΟΝ SERVER ΜΗΧΑΝΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΟΜΕΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΩΝ WWW docs WWW docs ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ιευκολύνουν τη δηµιουργία ενός κοινού πεδίου κατανόησης µεταξύ ανθρώπου. Αυτό αποτελεί ένα από τους σηµαντικότερους στόχους ανάπτυξη των οντολογιών (Musen 1992; Gruber 1993). Πολλοί δικτυακοί τόποι ασχολούνται µε το ίδιο θέµα, για παράδειγµα διακοπές. Αν χρησιµοποιείται η ίδια οντολογία ως βάση για την ανάπτυξη και παράθεση πληροφοριακού υλικού τότε θα είναι πολύ πιο εύκολο τόσο για τον άνθρωπο να κατανοήσει, συγκρίνει κλπ, οσο και για τους υπολογιστικούς πράκτορες να αναζητήσουν, συνδυάσουν, και να φέρουν σε πέρας σύνθετες ερωτήσεις. Όπως έχει σήµερα η κατάσταση ο χρήστης θα πρέπει να επισκεφθεί την κάθε ιστοσελίδα ξεχωριστά. Οι οντολογίες λοιπόν διευκολύνουν την ολοκλήρωση του κύκλου γνώσης: ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΗΧΑΝΗ ΜΗΧΑΝΗ

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 258 Έχουν διεπιστηµονικό χαρακτήρα. Πολλά πεδία γνώσης έχουν διεπιστηµονικό χαρακτήρα όπως για παράδειγµα το πεδίο χρόνος ( χρόνος, χρονική στιγµή, χρονικό διάστηµα κλπ). Οι οντολογίες διευκολύνουν την οργάνωση της γνώσης µε τρόπο παρόµοιο για όλες τις επιστήµες. Γνώση που παράγεται µε τη µορφή οντολογίας για ένα πεδίο µπορεί να χρησιµοποιηθεί αυτούσια σε κάποιο άλλο επιστηµονικό πεδίο. Μεγάλες οντολογίες όπως για παράδειγµα οι επιδράσεις των ακτινοβολιών του ανθρώπου µπορούν να κατασκευαστούν µε σύνθεση οντολογιών από διάφορα πεδία όπως Φυσική, Ιατρική, Ηλεκτρονική, Χηµεία κλπ. ιευκολύνουν την ανίχνευση των ενδογενών υποθέσεων και παραδοχών ενός πεδίου γνώσης. Η αποκάλυψη του παραδείγµατος (paradigm) κάθε συστήµατος γνώσης που είναι και ο πυρήνας του, διευκολύνει την κριτική θεώρηση του συστήµατος αλλά και την αναβάθµισή του ανάλογα µε την αλλαγή του σώµατος της γνώσης. ιαχωρίζουν την γνώση πεδίου από την επιχειρησιακή γνώση. Η λειτουργία αυτή των οντολογιών είναι πολύ σηµαντική µιας και επιτρέπει τη συνύπαρξη θεωρίας και πράξης σε επίπεδο γνώσης. Για παράδειγµα µια οντολογία σχετικά µε τη δοµή ενός υπολογιστή θα µπορούσε να περιέχει και µια οντολογία σχετικά µε

259 Ασηµακόπουλος Ν., Θεοχαρόπουλος Ι., ηµητρίου Ν. τη συναρµολόγηση η οποία θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για BTO. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι οντολογίες αποτελούν σηµαντικό σηµείο εξέλιξης στην προσπάθεια της αναπαράστασης της γνώσης. Η εκθετική αύξηση στην απόθεση γνώσης στα διάφορα δίκτυα και κυρίως στο διαδίκτυο, και της πολυπλοκότητας που αυτό συνεπάγεται, δίνει στις οντολογίες τον πολύ σηµαντικό ρόλο του εξασθενητή πολυπλοκότητας. Οι οντολογίες µε τα στοιχεία οργανικότητας αυτοοργάνωσης και αυτοποίησης που διαθέτουν έχουν το δυναµικό να εξελιχθούν σε αυτόνοµες οντότητες που θα οργανώνουν τη γνώση που θα αποτίθεται στα δίκτυα. Θα δηµιουργηθεί έτσι σιγά σιγά ένα µετά επίπεδο οργάνωσης και τάξης στον τοµέα της δικτυακής γνώσης το οποίο θα πηγάζει από ένα επίπεδο πολυπλοκότητας και χάους όπως ακριβώς συµβαίνει στη φυσική όπου από το χάος και την πολυπλοκότητα του µικροκόσµου πηγάζει η τάξη του µακρόκοσµου. Ίσως οι οντολογική οργάνωση της δικτυακής γνώσης και η εξέλιξη των οντολογιών σε αυτόνοµους οργανωτές µας οδηγήσει στην εποχή όπου οι προσωπικοί µας πράκτορες θα συνεργάζονται µε τις οντολογίες προκειµένου να έχουµε την οργανωµένη και χρηστική γνώση που επιθυµούµε χωρίς ποτέ να χρειαστεί να έρθουµε σε επαφή µε το χαοτικό και πολύπλοκο κόσµο της δικτυακής πληροφορίας όπως συµβαίνει σήµερα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Antoniou G., Frank van Harmelen, A semantic Web Primer, MIT Press, 2004

Από την Ατοµική στη ικτυακή Γνώση: Μια Συστηµική Προσέγγιση των Οντολογιών 260 Davies J, et al, Towards the Semantic Web, Ontology driven KM, Wiley, 2003 Davies J. et al, Semantic web technologies, trends and research in ontology-based systems, Wiley, 2006 Fensel, D., Ontologies: Silver Bullet for Knowledge Management and Electronic Commerce, Springer 2001 Gruber T., Toward Principles for the Design of Ontologies Used for Knowledge Sharing Gruber, T. A Translation Approach to Portable Ontology Specification, Knowledge Acquisition Vol.5, 1993 López F., Overview Of Methodologies For Building Ontologies, M. Proceedings of the IJCAI-99 workshop on Ontologies and Problem- Solving Methods (KRR5) Stockholm, Sweden, August 2, 1999 Musen, M. @Dimensions of knowledge sharing and reuse, Computers and Biomedical Research Vol.25, 1992. Nirenburg S., Raskin V., Ontological Semantics, MIT Press 2004 Stuckenschmidt H., Frank van Harmelen, Information Sharing on the Semantic Web, Springer, 2003 Uschold, M., Grüninger, M. Ontologies:Principles Methods and Applications, Knowledge Sharing and Review. Vol. 2. 1996.