Δὲν ἔκαµα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, µὰ τόσο µπόρεσα!

Μίτση Σκ. Πικραµένου Δὲν ἔκαµα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, µὰ τόσο µπόρεσα! Η βιογραφία του Ίωνα Δραγούµη

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

Συγγραφέας: Μίτση Σκ. Πικραµένου Τίτλος: «Δὲν ἔκαµα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, µὰ τόσο µπόρεσα!» Η βιογραφία του Ίωνα Δραγούµη Η συγγραφέας και ο εκδότης E mail συγγραφέως: mitsipik@yahoo.gr Πρώτη έκδοση: Δεκέµβριος 2013, Γιάννης Πικραµένος, εκδότης ISBN: 978 960 6628 53 5 Σκίτσο εξωφύλλου: Μιχάλης Σιγάλας Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Tαχυεκτυπώσεις Γραβάνης ΕΠΕ E mail: info@tachytypo.gr Τηλ. κέντρο: 2610 461.780 Γιάννης Σκ. Πικραµένος, εκδότης Ηρώων Πολυτεχνείου 40, 26441 Πάτρα Τηλ. κέντρο: 2610 432.200, Fax: 2610 430.884 E mail: yapi@yapi.gr Internet: www.yapi.gr

Μίτση Σκ. Πικραµένου Δὲν ἔκαµα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, µὰ τόσο µπόρεσα! Η βιογραφία του Ίωνα Δραγούµη

Αφιερωµένο στη µνήµη των δασκάλων µου Ευάγγελου Παπανούτσου και Κ.Θ. Δηµαρά

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ Περιεχόμενα Εισαγωγικά... 13 «Καλλίτερος από τον εαυτό µου»... 17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΡΧΗ Τα πρώτα χρόνια... 21 Το σπίτι µας... 29 Νεανικά χρόνια... 40 Πρόοδος και συνήθειες... 45 Οικογενειακοί στόχοι... 54 Όσφρηση και γεύση του θανάτου... 61 Οι σπουδές... 68 Ωρίµανση... 72 Το περιοδικό µας... 78 Η Πετρούπολη... 88 Φαντάρος... 95 Εκκρεµότητες... 105 Φιλίες κι επιδράσεις... 111 Ο έρωτας... 116 Η Μαµπέλ... 120 Η Ελέν... 129 9

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ Μοναστήρι... 135 Ενέργειες σύννοµες και µη... 141 Η Σαπφώ... 153 Δυσάρεστες εξελίξεις... 163 Σέρρες κι επιστροφή... 175 Πύργος και Φιλιππούπολη... 187 Η ερωτική Αίγυπτος... 195 Ο ελευθεροτεκτονισµός... 200 Σκοπός, η γνωριµία της... 210 Αµοιβαίες εξοµολογήσεις... 219 Διαφαινόµενο τέλος... 228 Δεδέαγατς... 237 Κωνσταντινούπολη... 246 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ Νέα αρχή... 257 Η Μαρίκα... 262 Συνεχείς µετακινήσεις... 270 Τα Δωδεκάνησα... 279 Γάµος;... 283 Πόλεµος... 291 Κι άλλος πόλεµος... 296 Πρεσβευτής... 306 Βουλευτής... 317 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΜΟΙΡΑΙΟ Εξορία... 339 Κορσική... 345 Σκόπελος... 359 Ελεύθερος... 367 Τα στερνά µου... 373 Επίλογος... 382 Ευχαριστίες... 385 11

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ Eισαγωγικά Ο απαράδεκτος τρόπος θανάτου του Ίωνα Δραγούµη ουδέποτε διαλευκάνθηκε. Υπήρξε ένα όνοµα βαρύ για τον ελληνισµό και έγινε ακόµα σηµαντικότερο ακριβώς εξαιτίας του τρόπου αποχώρησής του από τη ζωή ήταν ένας σκεπτόµενος άνθρωπος, για τον οποίο καταναλώθηκαν τόνοι χαρτιού στην προσπάθεια πολλών διανοουµένων να ερµηνεύσουν τα κείµενά του ή να αποτυπώσουν συγκεκριµένες στιγµές της δραστηριότητάς του. Ο Ίων Δραγούµης υπήρξε ένα πνεύµα αληθινά ανεξάρτητο και κρατήθηκε µακριά από δεσµεύσεις σε όλη του τη ζωή. Το φανερώνουν οι απόψεις του, οι οποίες διαφοροποιήθηκαν ουσιαστικά µε τα χρόνια και µε την επίδραση των πολιτικών γεγονότων. Παρά την πληθώρα δηµοσιευµάτων που τον αφορούν, δεν διαθέτουµε την πλήρη βιογραφία του. Μία µόνον προσπάθεια έχει γίνει, το ιστορικό µυθιστόρηµα του Φρέντυ Γερµανού, Η Εκτέλεση, που αποτελεί ένα έργο σοβαρό και αξιολογότατο έχει όµως το µειονέκτηµα να ασχολείται µε την περίοδο, όταν ήδη ο Δραγούµης είχε περάσει τα εικοσιπέντε του χρόνια. Παράλληλα, έργα που δηµοσιεύθηκαν τον τελευταίο καιρό περιλαµβάνουν σηµαντικές πληροφορίες για όλη του τη δραστη ριότητα. Το ίδιο συµβαίνει και µε το προσωπικό του αρχείο, το οποίο ταξινοµήθηκε πρόσφατα. Στόχος του έργου που παρουσιάζεται εδώ είναι να ανασυγκροτήσει τη ζωή του Ίωνα Δραγούµη, όσο αυτό ήταν δυνατόν, 13

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ από τη στιγµή της γέννησής του έως εκείνην του θανάτου του, να αναφερθεί στα ποικίλα προβλήµατα που αντιµετώπισε και να προσπαθήσει να παρουσιάσει την τριπλή του ιδιότητα του διπλωµατικού, του πολιτικού και του πνευµατικού ανθρώπου µε φόντο την προσωπική του ζωή και τα πολυποικίλα θέµατα που τον απασχόλησαν. Πηγές για τη σύνταξη της βιογραφίας του Ίωνα Δραγούµη ήταν τα ίδια τα έργα του τόσο τ αυτοτελή όσο και οι ποικίλες συνεργασίες του σε περιοδικά και εφηµερίδες συχνά σ αυτά αναφέρονται άγνωστες πληροφορίες για τον βίο του. Πολύτιµα αποδείχθηκαν τα ηµερολόγιά του και το έργο της Πηνελόπης Δέλτα Ίων Δραγούµης, που αποτελεί µια σειρά πολύτιµων µαρτυριών αλλά δεν µπορεί να εκληφθεί ως πλήρης βιογραφία. Πρόσθετα στοιχεία για συγκεκριµένες περιόδους της ζωής του Δραγούµη παρέχουν σηµαντικές επιστηµονικές εργασίες των τελευταίων ετών. Η πληθώρα των σκέψεων του Ίωνα Δραγούµη και η αναλυτική παρουσίαση από τον ίδιο των καταστάσεων που βίωσε, των εµπειριών που αποκόµισε και των ψυχολογικών ή άλλων διακυµάνσεων που υπέστη, αποτέλεσε σηµαντική δυσκολία στη σύνταξη της βιογραφίας του. Στην πραγµατικότητα ο βιογραφούµενος είναι ίσως ένας από τους λαλίστερους Έλληνες, καθώς κατέγραφε αναλυτικά όχι τόσο γεγονότα αλλά κρίσεις και εντυπώσεις για τα πάντα. Πληροφορίες νέες ή επιβεβαίωση και διαλεύκανση στοιχείων πρόσφερε το αρχειακό υλικό που στάθηκε όπως πάντοτε πολύτιµο. Τα αρχεία των Δραγούµη, του Ίωνα, του Στέφανου και των υπόλοιπων µελών της οικογένειας φυλάσσονται πρόσφατα ταξινοµηµένα στην Αµερικανική Σχολή Κλασσικών 14

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Σπουδών, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Επίσης, το αρχείο του Πέτρου Βλαστού στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Πολύτιµο υλικό ακόµα πρόσφεραν περιοδικά και εφηµερίδες της εποχής. Η βιογραφία του Ίωνα Δραγούµη ακολουθεί εκείνες της Πηνελόπης Δέλτα Η Κυρία µε τα µαύρα, του Παύλου Μελά Ωραίος ως Έλλην και της Λουΐζας Ριανκούρ που θα ακολουθήσει. Είναι οργανικά δεµένη µαζί τους και ακολουθεί τις ίδιες αρχές, την αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο και την πιστή αναπαράσταση των ιστορικών στοιχείων. ΜIΤΣΗ ΣΚ. ΠΙΚΡΑΜEΝΟΥ 15

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ «Καλλίτερος από τόν εαυτό μου» Μόνον ἡ ἀγάπη ὑπάρχει, ἀγάπη φίλων, ἀγάπη γονιῶν, ἀγάπη πατρίδας, ἀγάπη τῆς ἀλήθειας, ἀγάπη καὶ τῶν ἐχθρῶν ἀκόµα. Ναι, µόνον η αγάπη υπάρχει όσο ζούµε αν µη τι άλλο, γλυκαίνει την αύρα µας όσο υπάρχουµε κι έτσι µας θυµούνται κατόπιν οι άνθρωποι. Αυτή µας τρέφει, µας εµψυχώνει, γεµίζει την καθηµερινότητά µας, µας κάνει να αισθανόµαστε πως εί- µαστε ζωντανοί. Μόνον η αγάπη µένει άλλωστε όταν φύγουµε από τον κόσµο των ζωντανών. Αυτά πάντοτε τα πίστευα, θα το διαπιστώσεις. Έζησα την όχι µεγάλη ζωή µου έντονα, µε ασυγκράτητο πάθος κι αυτό ακριβώς µε χαρακτήριζε παθιαζόµουνα µε ό,τι αναλάµβανα, το αγαπούσα, το λάτρευα ίσως. Ακαταπόνητος, αποφασιστικός και αποφασισµένος, έζησα την κάθε µου ηµέρα σαν να ήταν η τελευταία µου και σαν να αποτελούνταν από τρία εικοσιτετράωρα πάλευα αυτό µε το οποίο καταπιανό- µουνα. Ήµουνα ήπιος χαρακτήρας, δειλός κάποιες φορές, χα- µηλών τόνων σχεδόν πάντοτε, αλλά κέρδιζα εύκολα όποιον µε γνώριζε. Η σχεδόν άγνωστη προσωπική µου ζωή στο σύνολό της είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δεν είναι εύκολο, ακόµα και για εµένα, να τη χαρακτηρίσω η µοναδική λέξη που µε καθοδηγούσε πάντοτε ήταν «αγάπη» σε όλες τις δυνατές µορφές 17

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ της. Την ένιωσα, τη χάρηκα και την πρόσφερα αφειδώς µάλιστα. Τη χάρισα ακόµα και σ εκείνους που µε αντιπάθησαν, γιατί έβγαινε από µέσα µου, ήταν θείο δώρο προς εµένα. Έτσι και το διαπραγµατεύτηκα, όταν διαθέτεις κάτι σ επάρκεια, οφείλεις να το αποδώσεις, πρόκειται για νόµο της φύσης. Δεν ξέρω εάν µε ωφέλησε η αγάπη. Πολλές φορές καταπιέστηκα εξαιτίας της κι άλλες δυσκολεύτηκα να προχωρήσω στη ζωή µου, γιατί πολύ συχνά πονούσα τα πράγµατα δεν έρχονταν σύµφωνα µε τις επιθυµίες µου και όφειλα να παλεύω. Αχ, πόσες φορές ήθελα να έχω φύγει από τον κόσµο αυτόν, να σταµατήσω να ζω, το τεράστιο άλγος µε έκανε να µην επιθυµώ άλλο τον µοναχικό βίο µου. Έπρεπε όµως να συνεχίσω να προχωρώ τον δύσκολο δρόµο που είχα, άθελά µου, επιλέξει. Αυτή ήταν η µοίρα µου ακόµα κι αν το ήθελα, δεν µπορούσα να την αλλάξω. Αυτό το καταλαβαίνεις και από το τέλος µου, το οποίο ακολούθησε προδιαγεγραµµένη πορεία. Εδώ θα παρακολουθήσεις άγνωστες αλλά και πασίγνωστες πτυχές της ζωής µου. Θα έρθεις πολύ κοντά µου, γιατί θα σε συγκινήσουν οι εµπειρίες και οι σκέψεις µου. Θα νιώσεις κι εσύ την αγάπη που µε συνέπαιρνε για τη φύση και τον κόσµο γύρω µου, για τους γονείς και τ αδέλφια µου, για τις υπέροχες γυναίκες που αγάπησα µε πάθος, για τους καλούς µου φίλους. Κι ακόµα για την αλήθεια, που υπερασπίστηκα µε πάθος πάντοτε, για την πατρίδα, για την οποία θα έδινα και τη ζωή µου, για τους εχθρούς µου, που καταλάβαινα και συγχωρούσα. Καλή ανάγνωση σου εύχοµαι! 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ H αρχή

Η ΑΡΧΗ Tα πρώτα χρόνια ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ ΣΤΙΣ 2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1878. Μικρός είχα ξανθά, κατσαρά και µακριά µαλλιά, όµορφο πρόσωπο και καλοκαµωµένο σώµα. Με βάφτισαν Ιωάννη από τον πατέρα της µητέρας, τον παππού Κοντογιαννάκη, που ήταν πολύ αξιόλογος, πλούσιος και αυτοδηµιούργητος ήταν πρόξενος έλεγαν, αλλά δεν ήξερα τι σήµαινε αυτό. Η µητέρα, µε τη χαµηλή γλυκιά φωνή της, µου διηγούνταν την ιστορία του που έµοιαζε µε παραµύθι: «Ο παππούς Ιωάννης, µε κρητική καταγωγή, γεννήθηκε στη Σµύρνη το 1817 και σε νεαρή ηλικία υποχρεώθηκε για πολιτικούς λόγους να καταφύγει µε τον αδελφό του στη νότια Ρωσία εκεί τους δύο νεαρούς Κοντογιαννάκη ανέλαβε ο πλούσιος οµογενής Δηµήτριος Μπερναρδάκης, που χωρίς να είναι στενός συγγενής τους φέρθηκε σαν να ήταν πατέρας τους φρόντισε να µορφωθούν και τους βοήθησε να δηµιουργηθούν ο παππούς, µετά από πολλή δουλειά, ίδρυσε την πρώτη ιδιωτική τράπεζα στη Ρωσία όλοι τον εκτιµούσαν και τον σέβονταν στην Πετρούπολη, όπου ζούσε ακόµα και η ελληνική κυβέρνηση αναγνώριζε τη µοναδικότητά του, επειδή είχε κάνει ση- µαντικές ευεργεσίες σ ελληνικά ιδρύµατα, τον είχε κάνει πρόξενο και τον είχε τιµήσει µε παράσηµο πολύ πριν γεννηθώ». Όπως έλεγε στη συνέχεια το παραµύθι και το δικό µου µέλλον θα ήταν παρόµοιο. Με έπαιρνε ο ύπνος ενώ προσπαθούσα 21

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ να διαµορφώσω µέσα στο µυαλό µου την εικόνα. Πώς να ήταν αυτό το θαυµαστό παράσηµο; Με τι να έµοιαζε; Λες να ήµουνα τυχερός και να ήταν σαν εκείνα τα ζαχαρωτά που µας έφερναν στη χάση και στη φέξη, τα οποία η µητέρα δεν ήθελε να τα µασουλάµε, αφού, όπως έλεγε, θα χαλούσαν τα δόντια µας; Ναι, αλλά ο παππούς τι να το έκανε το παράσηµο; Δεν είχα δει παππούδες να κρατούν ζαχαρωτά, µερικοί όµως βαστούσαν σιγαρέτα. Ήµουνα όµορφο αγοράκι, όπως έλεγαν εκείνοι που µε έβλεπαν όσοι µάλιστα είχαν γνωρίσει τον παππού Νικόλαο Δραγούµη, έλεγαν ότι «αὐτὸς εἶναι ἀπαράλλαχτος ὁ παππούς του». Μου άρεσε αυτή η οµοιότητα και συνέχισα να του µοιάζω και µεγάλος. Δεν τον θυµόµουνα τον παππού, στην πραγµατικότητα δεν τον γνώρισα, γιατί είχε πεθάνει όταν ήµουνα έξι µηνών, στις 9 Μαρτίου του 1879. Είχε έντονη δραστηριότητα σε πολλούς τοµείς, ήταν συγγραφέας, λόγιος και πολιτικός. Όπως µας αφηγούνταν η γιαγιά, η ζωή του παππού αποτελούσε ολόκληρη σειρά ιστοριών σαν παραµύθια µαζί του ισορροπούσε στην κόψη ενός ξυραφιού όχι, δεν ήταν στριµµένος, απλώς κάθε λίγο άλλαζε δουλειά πού και πού πουλούσαν κι ένα από τα οικόπεδα της προίκας της για να τα φέρουν βόλτα. Δες λίγα απ όσα µας έλεγε, σαν απίστευτα τα αντιµετώπιζα: «Ο παππούς Νικόλαος Δραγούµης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1809, από παλαιά οικογένεια πολιτικών και λογίων διδάχθηκε τα πρώτα γράµµατα κατ οίκον, όπως τα περισσότερα παιδιά της εποχής του έζησε πολλές περιπέτειες και κατέληξε στο Ναύπλιο επειδή έδειχνε φιλοµαθής, θα τον έστελναν µαζί µε άλλους νέους για µετεκπαίδευση στην Ευ- 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΡΧΗ ρώπη το σχέδιο δεν πραγµατοποιήθηκε, µάλλον για οικονοµικούς λόγους. Μπορεί να µαταιώθηκε η επιθυµία του παππού για ανώτερη µόρφωση, αλλά δεν σταµάτησε η εξέλιξή του το 1828 προσελήφθη στο γραφείο του Ιωάννη Καποδίστρια και κάποιες φορές έγραφε µερικές από τις πολυπληθείς επιστολές που εκείνος του υπαγόρευε µπορεί να φαίνεται απίστευτο, αλλά ο Κυβερνήτης είχε την ικανότητα να απευθύνεται ταυτόχρονα σε πολλά πρόσωπα και χρησιµοποιούσε διάφορους γραµµατικούς. Είχε κι άλλα καθήκοντα όµως ο παππούς µου, αφού ήταν ένας από τους δέκα υπαλλήλους οι οποίοι, µε διευθυντή τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, εκτελούσαν την τρέχουσα εργασία για τη διοίκηση του ελληνικού κράτους ήταν εποµένως ένας από τους πλέον ενηµερωµένους άντρες της εποχής για τα προβλήµατα, τα οποία αντιµετώπιζε η Ελλάδα, τότε που είχε µόλις δηµιουργηθεί». Δεν τελείωναν οι ενδιαφέρουσες ιστορίες για τον παππού Νικόλαο: «Από το 1831, που διορίστηκε ως ανώτερος υπάλληλος στο Υπουργείο Εξωτερικών, άρχισε η θητεία του στον δηµόσιο βίο της χώρας υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις, απολύθηκε όταν δεν ήταν αρεστός στους ιθύνοντες τον προσέλαβαν ξανά και τον αποµάκρυναν και πάλι κατηγορήθηκε ότι ανήκε στο κόµµα του Μαυροκορδάτου, όταν ήταν στα πράγ- µατα ο Κωλέττης». Δεν ήξερα ποιοι ήταν όλοι αυτοί, η γιαγιά µιλούσε απορροφηµένη και συνέχιζε να µιλά για τον άντρα της ζωής της: «Ο παππούς σου λοιπόν ήταν απείθαρχος και διατηρούσε το δικαίωµα ελευθερίας του λόγου δεν ήταν φτιαγµένος για δηµόσιος υπάλληλος. Αρθρογράφησε κιόλας στην εφηµερίδα Αἰών, αφοσιωµένος µε ξεχωριστό κουράγιο στην υπόθεση της 23

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ συνταγµατικής µεταπολίτευσης, του αιτήµατος που προείχε τότε. Ξεχωριστή δραστηριότητα επέδειξε και ως δηµοτικός σύµβουλος Αθηναίων από το 1853 έως το 1874 για να εξελιχθεί σε πόλη η Αθήνα, το µεγάλο χωριό ήταν γενναίος κιόλας και συνέπασχε µε τους συµπολίτες του όταν η χολέρα έπληξε την πρωτεύουσα, συµπαραστάθηκε ενεργά στους ασθενείς παρά τους προφανείς κινδύνους. Εκτός από µερικούς µήνες που υπήρξε υπουργός Εξωτερικών, έως το τέλος της ζωής του το 1879 ιδιώτευσε, στρέφοντας τη δραστηριότητά του στη δηµοσιογραφία, τις φιλολογικές µελέτες, τις µεταφράσεις και γενικότερα τη συγγραφή. Το έργο του στους τοµείς αυτούς υπήρξε δηµιουργικό και συνδυάστηκε µε την ίδρυση επιστηµονικών εταιρειών και συλλόγων. Σηµαντικό ήταν το βιβλίο του Ἱστορικαὶ Ἀναµνήσεις που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1874». Όταν µεγάλωσα και έµαθα γράµµατα, το έπιασα στα χέρια µου αυτό το βιβλίο στην αρχή δεν το καταλάβαινα, να σου πω την αλήθεια, και αναρωτιόµουνα πώς ήταν δυνατόν να είναι από τα πιο πολυδιαβασµένα της εποχής. Πέρασαν αρκετά χρόνια και τελικά ενηµερώθηκα αναλυτικά για τις πολύτιµες µαρτυρίες του, τα περιστατικά και τις καταστάσεις που βίωσε πολλές φορές το ξεφύλλισα, ξανά και ξανά, πάντοτε µε εντυπωσίαζε η δραστηριότητά του. Μπορεί να µε βάφτισαν Ιωάννη, µε φώναζαν όµως µε διάφορα ονόµατα. «Τζον» άκουγες από εδώ, ήταν η Αγγλίδα γκουβερνάντα και έκανα τον κουφό. «Ιωάννη» αντηχούσε από εκεί στο σπίτι µας, ήταν ο πατέρας και έτρεχα. «Ίων» έλεγαν οι αδελφές µου και βιαζόµουνα να πάω κοντά τους. Ήµουνα αεικίνητο και ζωηρό παιδάκι βλέπεις, ίσως λίγο πιο άταχτο από τα συνοµήλικά µου. Στον καθηµερινό περίπατο µε την γκου- 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΡΧΗ βερνάντα, αντί να περπατώ έτρεχα στη δεντροστοιχία, δηλαδή στη λεωφόρο Αµαλίας. Κάποια στιγµή που είχαµε πάει περίπατο στο µοναστήρι της Πεντέλης, θέλησα να πηδήξω ένα αυλάκι δεν τα κατάφερα, έπεσα µέσα και µε έβαλαν σ ένα κελί ώσπου να στεγνώσω. Έχασα το παιχνίδι εκείνη την ηµέρα και το κυριότερο ένιωσα ταπεινωµένος, έτσι αποµονωµένος που βρέθηκα µακριά από τ αδέλφια µου. Οι τούµπες που έτρωγα γενικότερα δεν είχαν τελειωµό πηδούσα τις σκάλες από ψηλά και έπεφτα. Ανέβαινα στο ξύλινο άλογό µου και βρισκόµουνα µε το κεφάλι στο δάπεδο. Πονού - σα αλλά δεν έκλαιγα. Μόνον η Αγγλίδα νταντά µε έκανε να κλαίω επειδή µε έδερνε τακτικά δεν ήταν ο πόνος που προκαλούσε το κλάµα, αυτόν τον είχα συνηθίσει, ήταν η ταπείνωση ξέρεις τι είναι να τις τρως κάθε λίγο από κάποια που απλώς είναι ισχυρότερή σου; Κι αυτό όχι επειδή φταις, αλλά γιατί έτσι της άρεσε της αντιπαθητικής της γκουβερνάντας, που ήθελε να περνά παντού το δικό της. Επρόκειτο για ένα από τα µεγάλα µου βάσανα τότε. Την ώρα του περιπάτου προτιµούσα να πηγαίνουµε στους στύλους του Ολυµπίου Διός φανταζόµουνα ότι ήµουνα παιδάκι στα αρχαία χρόνια και κλωτσούσα πετραδάκια, όπως σχεδόν όλα τα αγόρια υποκρινόµουνα ότι έπαιζα τόπι µε τους πολύ παλαιούς προγόνους µου. Η µητέρα έλεγε ότι το µεγαλύτερο έξοδο στο σπίτι µας ήταν τα υποδήµατά µου της απαντού - σα ότι ήθελα να περπατώ παντού ξυπόλυτος, «Έτσι δεν περπατούσαν τα αρχαία παιδάκια;» Δεν ήξερε βέβαια όσα γνώριζα εγώ, γιατί οι απεικονίσεις των µικρών αγοριών των αρχαίων χρόνων ήταν ελάχιστες, µετρηµένες στα δάχτυλα απ όσο διαπίστωνα. Όταν άκουγε η µητέρα το σοβαρότατο επιχείρηµά 25

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ µου, άλλαζε γνώµη µε αγκάλιαζε και µε διαβεβαίωνε για το πόσο τυχεροί ήµασταν που ζούσαµε στη συγκεκριµένη εποχή. Στις αδελφές µου άρεσε φυσικά περισσότερο να πηγαίνουµε στην οδό Ερµού και να χαζεύουµε τις βιτρίνες των καταστη- µάτων που ήταν γεµάτες καλούδια όχι ότι τα αγόραζαν βέβαια, απλώς ενηµερώνονταν. Οι διαφωνίες ανάµεσα στα αγόρια και στα κορίτσια για το πού θα πηγαίναµε τη βόλτα µας το απόγευµα ήταν καθηµερινές. Παρέλειψα εντωµεταξύ να σου πω ότι ήµασταν πολλά παιδιά στο σπίτι πρώτη ήταν η Νάτα µας που είχε γεννηθεί το 1872, την ίδια χρονιά που παντρεύτηκαν οι γονείς µας δυο χρόνια αργότερα ήρθε στη ζωή ο Νίκος µας, ο µεγάλος µου αδελφός µε τον οποίο έκανα κυρίως παρέα το 1875 γεννήθηκε η Έφη µας, που τη βάφτισαν Ευφροσύνη, και το 1876 η Χαρίκλεια µετά ήρθα εγώ και ακολούθησαν η Αλεξάνδρα, η Ζωή, ο Μάρκος που τον χάσαµε στα τέσσερα χρόνια του από οστρακιά και στενοχωρηθήκαµε πολύ, η Μαρίκα, ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος. Τα πρώτα γράµµατα τα έµαθα µε τη βοήθεια της µητέρας. Ήταν πολύ υποµονετική η Λίζα Δραγούµη µ εµένα. Ήµουνα ο δεύτερος γιος της και ήµουνα σκέτος µπελάς είχε καλοµάθει µε τις αδελφές µου που ήταν πάντοτε υπάκουες, προσεκτικές και µελετηρές. Τα κατάφερε να µε στρώσει, γιατί δεν µου πολυάρεσαν τα γράµµατα, προτιµούσα να παίζω αυτό που µε συνάρπαζε πιο πολύ, όταν βρισκόµουνα στο σπίτι µε τ αδέλφια µου, ήταν τα στρατιωτάκια. Παρόλο που είχα µεγαλύτερο αδελφό, τον Νίκο, εγώ ήµουνα πάντοτε ο στρατηγός οι αρχηγικές τάσεις βλέπεις εµφανίζονται από τη µικρή ηλικία. Με την επιµονή της µητέρας πάντως κατόρθωσα να µάθω να διαβάζω 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΡΧΗ και όχι µόνον ελληνικά η γαλλική και η αγγλική γλώσσα ήταν στις προτεραιότητες της εκπαίδευσης τότε για τα παιδιά του κοινωνικού µου περίγυρου. Η µητέρα, το επαναλαµβάνω, κουράστηκε µ εµένα ήµουνα ο πιο απείθαρχος από τα πέντε πρώτα παιδιά της. «Τι θα τον κάνω τον Γιάννη, Στέφανε;» ρωτούσε τον πατέρα. «Δεν µου µοιάζει καθόλου. Ούτε τη νταντά ακούει, ούτε εµένα». Η γκουβερνάντα ήταν ένα πρόσωπο που είχαν φροντίσει ο παππούς και η γιαγιά Κοντογιαννάκη να υπάρχει στο σπίτι µας, γιατί οι γονείς µου είχαν παντρευτεί µε σκοπό να δηµιουργήσουν µεγάλη οικογένεια. Η µητέρα, η Λίζα ή Ελίζα, είχε γεννηθεί στην Πετρούπολη το 1851 ήταν όµορφη κι αυτό δεν το έλεγα µόνον εγώ, όλοι το παραδέχονταν ήξερε πολύ καλά γαλλικά, αυτή ήταν η πρώτη γλώσσα που είχε µάθει µεγάλωσε συνοδευµένη πάντοτε από την γκουβερνάντα της, µε την οποία είχαν γίνει φίλες. Δεν µπορώ να σου πω πολλά για τα παιδικά της χρόνια, γιατί θυµάµαι ελάχιστα απ όσα µας έλεγε ήταν σαν να µας διηγούνταν παραµύθια, τόσο εξωπραγµατικά µου φαίνονταν. Φαντάσου ότι η πόλη όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε ήταν χτισµένη πάνω σε νησάκια, καταπράσινη, µε πολλά ανάκτορα την έλεγαν Πετρούπολη κι αυτό µου φαινόταν περίεργο. «Τι σχέση είχε µια πέτρα µε µια πόλη;» ρώτησα δυνατά µια φορά και η αδελφή µου Νάτα µε αποστόµωσε. Είπε ότι ήµουνα χαζός και ότι η πόλη πήρε το όνοµά της από τον ιδρυτή της, τον τσάρο Πέτρο. Σιώπησα και δεν τόλµησα να ρωτήσω τι σήµαινε το «τσάρος» δεν το είχα ακούσει ξανά. Αποφάσισα ότι σύντοµα θα µεγάλωνα και θα µου επέτρεπε ο πατέρας να µπαίνω στο γραφείο του και να συµβουλεύοµαι τα οµορφοδε- µένα βιβλία του. Η εντύπωση που µου έµεινε ωστόσο από τα 27

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ παιδικά χρόνια της µητέρας ήταν ότι εκείνη και τ αδέλφια της ανατράφηκαν σε θερµό οικογενειακό περιβάλλον και πως ποτέ δεν της έλειψε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των γονιών της που ήταν πάντοτε στοργικοί απέναντι στα παιδιά τους. Πολύ µικρός ήµουνα ακόµη, µόλις πέντε ετών, όταν βρεθήκαµε οικογενειακώς στο Χόµπουργκ, που πάντοτε µε µπέρδευε δεν ήξερα πού ακριβώς είχαµε πάει, γιατί µε το ίδιο όνοµα υπήρχαν στην Ευρώπη περισσότερες από δύο πόλεις µείναµε τρεις µήνες εκεί και το µυαλό µου το απασχολούσε µόνον το παιχνίδι. Στα οκτώ µου χρόνια είχα ακόµα µακριά και σγουρά µαλλιά, δεν είχαν σκεφθεί οι γονείς µου ότι είχα µεγαλώσει. Διαπίστωναν ότι ήµουνα χαριτωµένος προφανώς και δεν ήθελαν να µου τα κόψουν. Όταν µε έβλεπαν στον δρόµο τα κορίτσια από τα παρθεναγωγεία έλεγαν: «Γιὰ κύττα, κορίτσι µὲ πανταλόνια». Κοκκίνιζα µόνο, δεν είχα βρει άλλον τρόπο να αντιδρώ. Το µόνο που έκανα, όταν έβλεπα να πλησιάζουν οι µικρές, ζητούσα από τη νταντά να αλλάξουµε πεζοδρόµιο. Η γκουβερνάντα δεν καταλάβαινε τον λόγο κι εγώ φυσικά δεν της τον εξηγούσα, αλλά περνούσαµε απέναντι και γλίτωνα τα πειράγ- µατα. 28