Πάπυροι * Papyri. τόμος 2, 2013 * volume 2, 2013

Πάπυροι * Papyri τόμος 2, 2013 * volume 2, 2013 Ἰωάννης Ζ ὁ Γραμματικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (837-843) John VII Grammatikos (the Grammarian) Patriarch of Constantinople (837-843) ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ, Θεολόγος, Κοινωνιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης, Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ελλάς CHRISTOS BAKOGIANNIS, Τheologian, Sociologist, Ph.D. Candidate in Political Sciences, Panteion University. Hellas Email: chrbakos@yahoo.gr

Ἰωάννης Ζ ὁ Γραμματικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (837-843) John VII Grammatikos (the Grammarian), Patriarch of Constantinople (837-843) ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ CHRISTOS BAKOGIANNIS Summary John VII Grammatikos (the Grammarian), Patriarch of Constantinople (837-843). John was born to a noble family received a high education. He began his clerical career ca.811-13 as an anagnostes in the Hodegon monastery. The epithet GRAMMATIKOS indicates that he was respected for his learning. By 814 he had become an Iconoclast and was chosen by Emperor Leo V to head a committee to collect a florilegium of patristic texts in support of Iconoclasm, in preparation for the local council of 815, which again condemned the veneration of images. John had a reputation for persuasive rhetorical skills, Under Emp. Michael II, John tutored the crown prince Theophilos and is usually credited with inculcating strong Iconoclastic sympathies in his pupil. Upon Theophilos's accession to the throne, John became Synkellos, and went on an embassy to the Arab caliph al-ma MŪN, probably in 829/30. He began patriarch on 21 Jan. 837. After Theophilos s death and restoration of images, John was excommunicated and exiled from Constantinople. We don t know more about his life and activity. This happens because all iconophil historian and annalist present him with the worst words. Ο Ιωάννης Γραμματικός διατέλεσε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (837-843) και ήταν έ- νας από τους πλέον μορφωμένους βυζαντινούς της εποχής του. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αρχηγούς της β φάσης της εικονομαχίας. Δεν έχουμε πλήρη εικόνα για τον βίο και τη δράση του διότι όλες οι σωζόμενες πηγές είναι εχθρικές και, έτσι, δεν είναι εύκολο να συνδυάσουμε τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας. Υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με την καταγωγή, την οικογένεια και τα νεανικά του χρόνια. Καταγόταν από την Αρμενία ή από την Καππαδοκία (θέμα Χαρσιανού). Γεννήθηκε, πιθανώς, στην Κωνσταντινούπολη το 780 και ανήκε σε οικογένεια ευγενών, αυτή των Μωροχαρζαμίων. Ο πατέρας του ήταν πατρίκιος. Δεν ξέρουμε το μέρος ή τον δάσκαλο που φοίτησε. Πάντως ήταν κάτοχος ευρείας παιδείας. Διακρινόταν ειδικά στα μαθηματικά και στη φυσική. Είναι πολύ πιθανό να ξεκίνησε ακαδημαϊκή καριέρα, γεγονός στο οποίο μάλλον οφείλεται η επωνυμία Γραμματικός. Είναι άπειρη η ποικιλία των υβριστικών εκφράσεων που εκτοξεύτηκαν εναντίον του από εικονολάτρες για την ασέβειά του, την στάση του κατά των εικόνων, την μαγεία, την άσκηση μαγείας. Οι πηγές τον χαρακτηρίζουν ως Λεκανομάντη (Vita Petri 127

Atr., σ. 187) ή Μαγομάντη (Vita Euthymii, σ. 31), Ὑλιλᾶ (Scriptor inc. 350-351), Ἰαννή (Συν. Θεοφ., IV, 6, σ. 154. Γενέσιος, Ι, 22, σ. 20. Σκυλίτζης, σ. 84) και γόητα (Ζωναράς, σ. 383). Ο Βίος του Νικήτα του Μηδικίου τον ονομάζει «ο νέος Τέρτυλλος», από το όνομα του ρήτορα κατηγόρου του αποστόλου Παύλου στις Πράξεις των Αποστόλων (κεφ. 24, 1). Είναι σαφές ότι η εικονόφιλη παράδοση κατέβαλε τα μέγιστα για να παραμορφώσει τα χαρακτηριστικά του ανδρός. Επίσης, ήταν κοινοτυπία γενικά στους Μέσους Χρόνους να εξηγείται η εξαιρετική σοφία με τη μαγεία και με την διδασκαλία από απίστους. Οι γραμματικοί αυτής της εποχής είχαν κακή φήμη στους εικονολατρικούς κύκλους. Τα μοναστήρια ήθελαν να μονοπωλούν την γνώση και να αναπαράγουν χειρογράφως όσα κείμενα έκριναν αρκούντως «ιερά». Γι αυτό, όσοι εναντιωθήκαν στις αποφάσεις της ρίχθηκαν στην «πυρά» μαζί με τα έργα τους. Η μαζική παιδεία υπονόμευε την κυριαρχία της. Αρχικά ο Ιωάννης ήταν εικονόφιλος. Ο Φώτιος στη 15 η ομιλία του το επιβεβαιώνει ρητά και προσθέτει ότι ασκούσε για να ζήσει το επάγγελμα του ζωγράφου εικόνων (έκδ. Β. Λαούρδας, σ. 140: «αὐτὴν τὴν τῶν ζωγράφων τέχνην εἰς βίου πρόφασιν μεταχειριζόμενος». Πρβλ. Γενέσιος, σ. 59: «εἰκονιστὴς ἐκ νεότητος ὁ τρισκατάρατος»). Επίσης, είχε τη φήμη μορφωμένου ανθρώπου και δεινού συζητητή. Κατόπιν, εκάρη μοναχός και έπειτα έγινε πρεσβύτερος. Στη συνέχεια ηγούμενος στη μονή των αγίων Σεργίου και Βάκχου, πάντοτε στην πρωτεύουσα και πριν την έναρξη της β περιόδου της εικονομαχίας (814 μχ). Με την ανάληψη της βασιλείας από τον Λέοντα Ε, ο Ιωάννης παρουσιάζεται καθαρά στο προσκήνιο ως εικονομάχος. Τις πιο λεπτομερείς πληροφορίες τις δίνει το Χρονικόν Λέοντος του Αρμενίου (Scriptor Inc., σ. 439 κ.ε.): αφού ο αιφνίδιος θάνατος του Κρούμου απάλλαξε για ένα διάστημα το Βυζάντιο από την βουλγαρική απειλή, ο βασιλέας Λέων Ε εκδήλωσε τις εικονοκλαστικές του συμπάθειες και εμπιστεύτηκε μια αποστολή στον Ιωάννη. Τον διόρισε πρόεδρο ειδικής επιτροπής, η οποία θα τεκμηρίωνε με πατερικά επιχειρήματα τις εικονομαχικές θέσεις. Έτσι, μαζί με άλλους εικονομάχους, μετά την Πεντηκοστή του 814, ο Ιωάννης αναζήτησε τα παλιά βιβλία που ήταν κρυμμένα στις κρύπτες βιβλιοθηκών και μοναστηριών. Συγκέντρωσε τα βιβλία αυτά στο παλάτι, σε ένα οίκημα που ο Λέων έθεσε στη διάθεση της επιτροπής, και τα εξερεύνησε εξονυχιστικά για να ανακαλύψει κείμενα ή μαρτυρίες ικανές να υποστηρίξουν την καταδίκη των εικόνων. Η έρευνα κατέληξε στη ανακάλυψη των Πρακτικών της εικονομαχικής συνόδου της Ιερείας (754). Παράλληλα, για να επισημοποιήσουν έναν εικονομαχικό κλήρο, προσπάθησαν να προσεταιριστούν επίσκοπους. Ένας εξ αυτών ήταν ο Συλλαίου Αντώνιος Κασσιματάς (μελλοντικός πατριάρχης Αντώνιος Α ). Όταν τελείωσε το έργο της επιτροπής και καταρτίστηκε ο θησαυρός των αγιογραφικών και πατερικών χωρίων, κάλεσαν στο παλάτι τον πατριάρχη Νικηφόρο για να διατυπώσει τις θέσεις του. Η άρνηση του τελευταίου να δεχτεί την νέ. πραγματικότητα τον οδήγησε στην παραίτηση και στην εξορία. Προετοιμάζοντας ο Λέων το 815 την εικονομαχική σύνοδο, που θα επιδοκίμαζε το έργο της επιτροπής και θα εγκαινίαζε τη νέα φάση της εικονομαχίας, πρότεινε τον Ιωάννη ως διάδοχο του Νικηφόρου, αλλά εναντιώθηκαν κάποια μέλη στης συγκλήτου, με την αιτιολογία ότι ήταν νέος. Ο βασιλέας δέχτηκε την ένσταση της συγκλήτου, αφού η εξουσία του δεν είναι απολυταρχική, αλλά ισότιμη με των άλλων θεσμών. Οι εικονόφιλοι ιστοριογράφοι προβάλλουν ως λόγο ένστασης την ταπεινή καταγωγή του Γραμματικού, η οποία δεν ευσταθεί. Στην πραγματικότητα οι αιτίες ήταν η νεότητα και η απειρία στη διοίκηση. Τελικά, στον θρόνο ανέβηκε ένα μέλος μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας: ο Θεόδοτος Μελισσηνός, ενώ ο Ιωάννης επέστρεψε στο μοναστήρι του, και με την ιδιότητα αυτή προσαρτήθηκε στον κλήρο του παλα- 128

τιού. Ο Αντώνιος Κασσιματάς, που ίσως κι αυτός κρίθηκε νέος και αφανής, γύρισε πίσω στην επισκοπή Παμφυλίας, περιμένοντας τη σειρά του. Από το σημείο αυτό η αποστολή του Ιωάννη, χάρη στη διαλεκτική του δεινότητα, ήταν να φέρει στην παράταξη των εικονομάχων τα πρόσωπα που θα επηρέαζαν τις εξελίξεις στον νέο πόλεμο κατά των εικόνων. Βέβαια, η εικονόφιλη παράδοση μιλά μόνο γι αυτούς που αντιστάθηκαν. Έτσι ο Βιος του Θεοφάνη από τον Μεθόδιο διηγείται ότι ο βασιλέας έστειλε τον εν λόγω Ομολογητή στην μονή Σεργίου και Βάκχου, για να τον πείσει ο Ιωάννης «λόγων τῇ στρεβλότητι και διαλέξεσι» (εκδ. V. Latyšev, Vita Theophanis Confessoris, Petrograd 1918, σ. 30). Κατά τον αγιογράφο, έγινε το αντίθετο, και ο Ιωάννης παρακάλεσε τον Λέοντα να τον απαλλάξει από τον ενοχλητικό Θεοφάνη. Έχουμε και άλλες μαρτυρίες, όπως του Θεόδωρου Στουδίτη, ο όποιος σε επιστολές του συγχαίρει μοναχούς και λαϊκούς που αντιτάθηκαν στον ασεβάρχη Ιωάννη (επ. 426, σ. 596-7 επ. 332, σ. 473). Όλα αυτά υπογραμμίζουν την επικίνδυνη διαλεκτική δύναμη του Ιωάννη. Δυστυχώς ούτε εδώ υπάρχει μαρτυρία για την κοσμική παιδεία του. Υπάρχει ένας κανόνας που ψάλλεται προς τιμήν της αποκατάστασης των εικόνων, στον όποιο ο Ιωάννης, ακολουθούμενος από τις συνηθισμένες ύβρεις, αναδείχθηκε «ίσος των Ελλήνων» και «περηφανευόταν για τα έργα τους, που η φωνή των δικαίων δίκαια τα σκόρπισε στους ανέμους» (PG 99, 1776BC). Συμπληρώνει εδώ ο υμνογράφος ότι, θα έπρεπε να ονομάζεται, όχι Ιωάννης, αλλά Πυθαγόρας, Κρόνος ή Απόλλων. Από το εν λόγω χωρίο πληροφορούμαστε ότι, εκτός της εμφύλιας σύναξης ανάμεσα στην εκκλησία και τον ελληνισμό την εικονομαχία περίοδο, ότι ο Ιωάννης ήταν θαυμαστής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (οι αιτιάσεις περί ειδωλολατρίας αποτελούν συνήθεις ύβρεις). Γι αυτό η ελληνική του παιδεία του υπήρξε ένας από τους λόγους που έκαναν τον νέο βασιλέα Μιχαήλ Β (820-829) να τον διορίσει παιδαγωγό του υιού του Θεοφίλου. Ο Ιωάννης άσκησε επιρροή στον μαθητή του, ακόμα και όταν εκείνος ανέλαβε τη βασιλεία (829-842). Υπήρξε σύμβουλός του και έπαιξε σημαντικό ρόλο ως επικεφαλής διπλωματικής αποστολής στη Βαγδάτη. Η επιτυχία του Ιωάννη κατά την πρεσβεία αυτή αποδίδεται στο γεγονός ότι ήταν «εἰς διάξεξιν περιδέξιος» (Ζωναράς, σ. 362). Αναλυτικότερα: «[Ο Θεόφιλος] απέστειλε στους Αγαρηνούς τον Ιωάννη τον Σύγκελλο, ο οποίος ήταν δάσκαλός του με σκοπό να τους επιδείξει τον πλούτο της βασιλείας των Ρωμαίων. Τον στέλνει λοιπόν με άφθονα χρήματα [και άλλα δώρα] προκειμένου να καταπλήσσονται οι βάρβαροι με τα πλούτη [ ]. Συνάντησε τον αρχηγό των Αγαρηνών, του μίλησε και του προσέφερε τα δώρα του βασιλέα εξαιτίας αυτών, αλλά και για τη δύναμη λόγου που διέθετε (ήταν όντως επιδέξιος ομιλητής), έχαιρε τιμής και θαυμασμού. Περισσότερο όμως θάμπωσε τους βαρβάρους με το να τους περιποιείται πλουσιοπάροχα» (στο ίδιο). Βλέπουμε πως ελισσόταν η βυζαντινή διπλωματία, αφού εντυπωσίασε την άλλη πλευρά και στο τέλος απελευθερώθηκαν εκατό αιχμάλωτοι (σ. 363). Ακόμα, ξεχωρίζει ο χαρακτηρισμός των Αγαρηνών ως βαρβάρων, ενώ τα αναφερόμενα πλούτη αναδεικνύουν το μέγεθος της χρηματιστικής οικονομίας του Βυζαντίου. Πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένο ότι ο ανήσυχος Ιωάννης βρήκε εκεί υλικό για μελέτη. Μετά την επιστροφή του, έπεισε τον Θεόφιλο να μετατρέψει το παλάτι τού Βρύα σε αραβικό παλάτι και έλαβε ο ίδιος ενεργό μέρος σ αυτή την επιχείρηση. Παράλληλα, εξελίχθηκε στον εκκλησιαστικό χώρο και η εκεί σταδιοδρομία του συνεχίστηκε, αφού έγινε σύγκελλος. Με το αξίωμα αυτό προετοιμάστηκε να διεκδικήσει το 837 την διαδοχή στον πατριαρχικό θρόνο, μετά τον θάνατο του παλιού του φίλου Αντωνίου Α. Έκτοτε τα βήματα του Ιωάννη χάνονται και δεν ξέρουμε τίποτα για τη δραστηριότητα του ως πατριάρχη. Ο Θεόφιλος λίγο πριν πεθάνει (842) ζήτησε από τους συγκλητικούς να παραμείνουν πιστοί στο γιο του και στη σύζυγό του Θεοδώρα. Την τελευταία την ικέτεψε να μην απομα- 129

κρυνθεί ο Ιωάννης από την εκκλησία (Ζωναράς, σ. 381). Αυτή, όμως φανατική εικονόφιλη, όταν ανέλαβε την επιτροπεία του ανηλίκου Μιχαήλ Γ, μαζί με τον πατρίκιο Θεόκτιστο, δεν κράτησε την υπόσχεσή της. Ο «ψευδοπατριάρχης» Ιωάννης εκθρονίστηκε στις 4 Μάρτιου 843, επειδή δεν αποκήρυξε τις εικονομαχικές πεποιθήσεις του. Γι αυτό αντικαταστάθηκε από τον ομολογητή Μεθόδιο και έγινε η αναστήλωση των εικόνων. Έκτοτε ο Ιωάννης περιορίστηκε σε μοναστήρι, σε συνθήκες που οι ορθόδοξοι χρονογράφοι περιγράφουν με αλλόκοτες λεπτομέρειες. Η μυθοποιία αυτή αναπτύσσεται σε τρία θέματα: α) Ο Ιωάννης υποκρίθηκε ότι υπήρξε θύμα της Θεοδώρας, τραυματίζοντας τον εαυτό του, ενώ ισχυριζόταν ότι έγινε απόπειρα δολοφονίας του από τη βασίλισσα (Συν. Θεοφ., σ. 150-151) β) την συκοφαντική εκστρατεία που οργάνωσε κατά του Μεθοδίου, που κατηγορήθηκε για πορνεία, κατηγορία που αυτός ξέπλυνε με θαύμα: παρουσίασε δημόσια της αποδείξεις μιας θεραπείας που του όρισε παλαιότερα στη Ρώμη ο απόστολος Πέτρος για να σβήσει τις φλόγες των σαρκικών παθών (Συν. Θεοφ., σ. 158 κ.ε. Γενέσιος, σ. 59-60) γ) Η εικονοκλαστική μανία που οδήγησε τον Ι- ωάννη να βγάλει τα μάτια των ζωγραφισμένων εικόνων στο μοναστήρι όπου είχε εξοριστεί, γιατί δεν μπορούσε να αντέξει το βλέμμα τους. Η Θεοδώρα θέλησε να τον τυφλώσει, αλλά τελικά αποφάσισε να τους δώσουν 200 χτυπήματα με μαστίγιο (Συν. Θεοφ., σ. 157. Κεδρηνός, τ. ΙΙ, σ. 146-149. Ζωναράς, σ. 384). Το πιο πιθανό είναι ότι η Θεοδώρα δεν καταδίωξε τον Ιωάννη. Ο τελευταίος πέρασε ήσυχα και αφανής το υπόλοιπο τις ζωής του σε κάποιο κτήμα στην περιοχή της Κων/πολης, όπου και πέθανε το 863. Βέβαια, η προπαγάνδα των εικονόφιλων κύκλων, όπως αποτυπώνεται στους χρονογράφους, συνεχίστηκε. Έτσι, στο υπόγειο ενός μεγαλοπρεπούς οικήματος στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου διαμόρφωσε το διαβολικό εργαστήρι του: εκεί ατίμαζε καλόγριες και παρθένες κάθε λογής ασκούσε τη μαντική τέχνη με υπατοσκοπία, λεκανομαντεία, νεκρομαντεία με τη βοήθεια των δαιμόνων πρόλεγε το μέλλον στον Θεόφιλο και σε άλλους εικονοκλάστες. Επιπλέον, η μνησικακία κάποιων εικονόφιλων μοναχών δεν ικανοποιήθηκε με την καθαίρεση και την εξορία του Ιωάννη. Φαντάσθηκαν ότι ο Μιχαήλ Γ έδωσε εντολή να ξεθάψουν τα σώματα του Κωνσταντίνου Ε και του Ιωάννη, να τους μαστιγώσουν και στη συνεχεία να τους κάψουν (Ψευδο-Συμεών, σ. 681 Συν. Γεώργιου, σ. 834). Η εν λόγω μαρτυρία είναι αστεία, αφενός διότι δεν επιβεβαιώνεται αλλού. Αφετέρου διότι κανείς βασιλέας δεν έπραξε τέτοια ατίμωση για άλλο βασιλέα, αφού θα πρόσβαλε θεσμό της πολιτείας. Ο Ιωάννης δεν υπήρξε απλώς Γραμματικός, αλλά και ζηλωτής της ελληνικής γραμματείας και επιστήμης. Στην εποχή του τα επιστημονικά κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας γνωρίζουν διάδοση. Κανένα από τα κείμενα του δεν διασώθηκε, εκτός μόνο από μερικά χωρία που ο J. Gouillard εξέδωσε και σχολίασε (Revue des Etude Byzantines 24 [1966] 173-174). Στα φτωχά αυτά σπαράγματα ο Ιωάννης εκθέτει την ιδέα ότι μετά την αποκάλυψη και την εκπλήρωση της θείας επαγγελίας (έλευση Χριστού) η ιερή εικόνα δεν έχει λόγο ύπαρξης, καθώς και ότι, σε σχέση με το λόγο, είναι ανίκανη να εκφράσει τα ξεχωριστά ηθικά χαρακτηριστικά των ατόμων, όπως επίσης και τον άνθρωπο γενικά. 130

Βιβλιογραφία: Γεδεών Μ., Πατριαρχικοὶ πίνακες, Κωνσταντινούπολις 1890, σ. 274-277. Gero St., «John the Grammarian, the last iconoclastic patriarch of Constantinople», Βυζαντινά 3-4 (1974-75) 25-35. Lemerle P., Ὁ πρῶτος βυζαντινὸς οὐμανισμός, (μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου), Ἀθήνα 2 1895, σ. 120-128. Lilie R.-J., Die Patriarchen der ikonoklastischen Zeit. Germanos I. Methodios I. (715-847), Frankfurt a.m. 1999, σ. 169-182. Lipšic E., Očerki istorii vizantijskogo obščestva i kultury, Moskau-Leningrad 1961, σ. 296-301. Παπαδοπούλου Σωτ., «Ἰωάννης. Ὁ Ζ. Ὁ Γραμματικός», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 6 (1965) 1233-1235. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit: Erste Abteilung (641 867), τ. ΙΙ, Berlin 2000, αρ. 3199, σ. 326-331. Scriptor inc. = Συγγραφὴ χρονογράφου τὰ κατὰ Λέοντα του Ἀρμενίου περιέχουσα, Scriptor Incertus de Leone Armenio, εν Leonis Grammatici chronographia, (έκδ). I. Bekker, Bonn 1842, σ. 335-362 (= PG 108, 1009-1037). Talbot A.-M., «John VII Grammatikos», Oxford Dictionary of Byzantium 2, σ. 1104. Συντμήσεις: Γενέσιος = Ιωσήφ Γενέσιος, Περὶ βασιλειῶν, (έκδ.) I. THURN, Iosephi Genesii regum libri quattuor, Berlin 1978. Ζωναράς = Ἰωάννου τοῦ Ζωναρᾶ Χρονικόν, (έκδ.) Th. BÜTTNER-WOBST, Ioannis Zonarae Annales, τόμ. ΙΙΙ, Bonn 1897. Θεόδωρος Στουδίτης = Θεοδώρου του Στουδίτου ἐπιστολαί, (έκδ.) G. FATOUROS, Theodori Studitae epistulae, τ. Ι-ΙΙ, Berlin 1992. Κεδρηνός = Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν, (έκδ.) I. BEKKER, Georgius Cedrenus, Compendium historiarum, τ. Ι-ΙΙ, Bonn 1838-1839. Σκυλίτζης = Ἰωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ἱστοριῶν, (έκδ.) A. LESMÜLLER-WERNER/ J. THURN, Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, Berlin 1973. Συν. Θεοφ. = Συνεχιστὴς Θεοφάνους, Χρονογραφία, (έκδ.) I. BEKKER, Theophanes Continuatus, Bonn 1838, σ. 1-481. Συν. Γεωργίου = Συνέχεια Γεωργίου Μοναχοῦ (Βίοι τῶν νέων βασιλέων), (έκδ.) I. BEKKER, Theophanes Continuatus, Bonn 1838, σ. 763-924. Ψευδο-Συμεών = Ψευδο-Συμεών Μάγιστρος, Χρονογραφία, (έκδ.) I. BEKKER, Theophanes Continuatus, Bonn 1838, σ. 603-760 PG = J. P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris 1857-1906. Vita Euthymii = Vita Euthymii (BHG 651). Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ἱερομάρτυρος Εὐθυμίου, (ed.) J. GOUILLARD, «La vie d'euthyme de Sardes ( 831), une œuvre du patriarche Méthode», εν Travaux et Mémoires 10 (1987) 1 101 (Text: 21 89). Vita Petri Atr. = Vita Petri Atroënsis (BHG 2364). Σάββα μοναχοῦ εἰς τὸν βίον τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Πέτρου τοῦ ἐν τῇ Ἀτρώᾳ, (ed.) V. LAURENT, La Vie Merveilleuse de Saint Pierre d'atroa, Brüssel 1958 (Text: 76 132 [Vita]; 135 171 [Miracula]). 131

ΥΓ 2. Στο εικονογραφημένο χειρόγραφο του Σκυλίτζη στη Μαδρίτη, ο Ιωάννης εικονίζεται με το αξίωμα του συγκέλλου, να συνομιλεί με τον Θεόφιλο (fol. 47r). 132

ΥΓ. 3. Στο εικονογραφημένο χειρόγραφο του Σκυλίτζη στη Μαδρίτη, ο Ιωάννης εικονίζεται να ασκεί την τέχνη της λεκανομαντείας και προλέγει το μέλλον στον Θεόφιλο, κατηγορία την οποία προσάπτει η εικονόφιλη παράδοση (fol. 58r). 133