Giuliano Pisani. Il libro deigreci. Versioni greche per il triennio con schede sintattiche e percorsi antologici EDIZIONI DI SCUOLA E CULTURA

Giuliano Pisani Il libro deigreci Versioni greche per il triennio con schede sintattiche e percorsi antologici EDIZIONI DI SCUOLA E CULTURA

Κτ µά τε ς α ε µ λλον γώνισµα ς τ παραχρ µα κο ειν ξ γκειται TucidideI,22,4 Granpartediquellochesono, delmiomododiessere, dei miei comportamenti, nascedalfattochehoavutolafortunadiavere una preparazione basata sostanzialmente su studi umanistici... Il passaggio dallo studio dei classici all economia non lo sentivo come qualcosa di contraddittorio, ovvero come qualcosa che fosse distinto in maniera netta, perché facendo filologia classica avevo imparato molto nel rigore, nel metodo per la ricerca. Carlo Azeglio Ciampi Ilgrecoèassaipiùdellatinoallabaseditutto... Le forme del nostro pensiero e dei nostri sentimenti, i«complessi» del nostro inconscio, i miti della nostra cultura(di tutta la cultura occidentale) sono lì: fra Eschilo e Aristotele Beniamino Placido Questo volume mette a disposizione dei colleghi del triennio del liceo classico un ampia raccolta di passi, per esercitare gli allievi nello studio e nell approfondimento della lingua greca. È articolato in tre sezioni: Sezione prima: comprende 34 schede sintattiche con esercizi Sezione seconda: 747 versioni estratte dall opera dei massimi prosatori greci, presentati in ordine cronologico, con l inserimento di asterischi(da uno a tre) per evidenziare il quoziente di difficoltà del brano. Sezione terza: tutte le versioni proposte agli esami estivi di maturità classica dal 1924 al 2006. I brani proposti, tratti da edizioni critiche, sono stati scelti in funzione soprattutto del contenuto, nell intento di fornire un quadro esauriente del pensiero e dell operadeivariscrittori.nellerareoccasioniincuisisonooperatitaglineltesto,si è di norma segnalato l intervento tra parentesi quadre. La parentesi uncinata, che racchiude quasi sempre un nome proprio, evidenzia invece che si è provveduto a un inserimento nel testo. Anche le frasi che fungono da esercizio nella prima sezione sono rigorosamente d autore(con minimi adattamenti). SEZIONEPRIMA 3

I passi degli scrittori più agevoli, su cui presumibilmente cominceranno a esercitarsi gli studenti, sono generalmente corredati di un ampio apparato di note grammaticali e lessicali, per consentire loro di muoversi con gradualità nell esegesi del testo. Altri, invece, sono presentati con poche note essenziali o senza note. Talvolta si è inserito anche un vero e proprio commento, per illustrare anche i motivi di interesse o di richiamo del passo. Note stilistiche sono state premesse agli scrittori più complessi. Gli autori più significativi e che rientrano anche nei programmi ministeriali di lettura(erodoto, Tucidide, Senofonte, Isocrate, Platone, Lisia, Plutarco, ecc.) godono di uno spazio commisurato alla loro importanza e i passi proposti possono costituire di per sé una esaustiva antologia delle loro opere e del loro pensiero. Si è provveduto anche all inserimento di finestre con approfondimenti tematici e confronti e riprese da parte di letterati moderni. Il volume è completato da un utile e pratico indice degli argomenti sintattici, che permette agli studenti di orientarsi prontamente nella ricerca e di andare dalla versioneallapaginadellasintassiincuiètrattatol argomento,edaunindicedegli argomenti, che evidenzia i filoni tematici, consentendo un utilizzo del volume anche come antologia. Attendo ora il giudizio, le critiche e, se gentilmente lo riterranno, i suggerimenti dei colleghi per migliorare il volume. Nel frattempo porgo a docenti e studenti l augurio di buon lavoro, nell auspicio che la tradizione degli studi classici, e segnatamentedellalinguaedellaciviltàgreca,nonabbiamaiavenirmenoinitalia,nell auspicio che l Europa unita mantenga la consapevolezza che la sua identità deriva anzitutto dall essere, e dall essere stata, erede del grande patrimonio di valori spirituali e di pensiero elaborati dal mondo classico. Giuliano Pisani 4 SEZIONEPRIMA

Sezione prima SCHEDE SINTATTICHE

Scheda 7 Preposizioni e preverbi Tutte le preposizioni sono in origine avverbi (e tale funzione conservano, per esempio, in Omero). Si distinguono in preposizioni proprie e improprie. Preposizioni proprie Le preposizioni proprie sono associate a uno o più casi (fino a un massimo di tre: genitivo, dativo e accusativo) e vengono usate anche come preverbi (fino a un massimo di tre: per es. πεκπρορέει e πεκπροέλυσαν in Odissea VI, 87-8). Diamo un elenco degli usi principali delle preposizioni. µφί dai due lati, intorno (cfr. latino ambi-) accusativo 1. luogo: attorno a 2. relazione: circa 3. tempo: durante 4. con i numerali: circa genitivo 1. luogo: intorno dativo (uso poetico) 1. luogo: intorno 2. causa: per, a causa di intorno µφ βωµ ν ο µφ Πρωταγ ραν τ µφ τ πλα µφ τ ν χειµ να µφ τ δώδεκα µυριάδας µφ τα της τ ς π λεως µφ π λαις µφ φ β ω µφιβάλλειν attorno all altare quelli del seguito di Protagora, Protagora e i suoi gli affari di guerra durante l inverno circa centoventimila intorno a questa città vicino alle porte per paura gettare intorno Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 33

νά movimento dal basso in alto, indietro accusativo 1. luogo: sopra, verso l alto 2. tempo: durante 3. modo: con 4. distributivo genitivo (uso per lo più poetico) dativo (uso per lo più poetico) movimento dal basso in alto, di nuovo ν π σαν γ ν per tutta la terra ναβαίνειν salire ν π σαν τ ν µέραν per tutto il giorno ναλαµβάνειν riprendere ν κράτος con forza ναφέρειν portare su, ν πέντε cinque per volta riportare ντί di fronte, invece di (cfr. latino ante) genitivo 1. luogo: di fronte 2. invece di, al posto di 3. in cambio di di fronte, contro, in cambio di ντ φθαλµο ν ντ πολέµου ε ρήνην λέσθαι νε σθαί τι ντί τινος di fronte agli occhi preferire la pace alla guerra comprare qualcosa a prezzo di schierare di fronte, contrapporre, oppor- cambio, sostituire ντιλέγειν contraddire ντιτιθέναι re, dare in 34 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

π via da (cfr. latino ab) genitivo 1. luogo: da 2. origine: da 3. tempo: da 4 agente: da allontanamento, perfezionamento o negazione π στρατοπέδου π ρχ ς π το του το χρ νου πράχθη π α τ ν πέρχεσθαι περγάζεσθαι ποµανθάνειν dall accampamento dall inizio da questo momento fu compiuto da loro andarsene compiere disimparare διά idea di penetrazione attraverso o di separazione (cfr. latino dis-) accusativo 1. causa: a causa di 2. luogo: attraverso 3. tempo: durante genitivo 1. luogo: attraverso 2. tempo: durante 3. mezzo: per mezzo di 4. modo attraverso, separazione o perfezionamento δι το το per questo δι φθαλµ ν con gli occhi δι χώραν attraverso la regione δι τάχους in fretta δι ν κτα durante la notte διαβαίνειν attraversare δι χώρας attraverso la regione διακρίνειν separare δι νυκτ ς durante la notte διαπράττειν compiere Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 35

ε ς, ς verso, dentro accusativo 1. luogo: in 2. tempo: per 3. con numerali: complessivamente 4. scopo: per dentro ε ς τ ν γοράν ε ς α εί ε ς κατ ν ε ς τ ν π λεµον παρασκευή ε σάγειν in piazza per l eternità cento in tutto i preparativi per la guerra introdurre κ, ξ fuori da (cfr. latino ex) genitivo 1. moto da luogo: da 2. tempo: dopo 3. origine: da 4. materia: di 5. modo 6. causa uscita o perfezionamento (cfr. latino e-, ex-) κ Π λου da Pilo ξ νάγκης per necessità κ ξ ρχ ς da principio τίνος perché? κ Φιλίππου il figlio di Filippo κβαίνειν andarsene (cfr. exire) κ κριθ ν di orzo κπράττειν compiere (cfr. efficere) ν là, dentro (cfr. latino in) dativo 1. luogo: in 2. tempo: in 3. modo dentro 36 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

ν Μαραθ νι a Maratona ν σφαλε al sicuro ν τα ταις τα ς µέραις in questi giorni νοικε ν abitar dentro πί su, sopra (con contatto) accusativo 1. luogo: sopra 2. tempo: durante 3. scopo: per 4. traslato genitivo 1. luogo: su 2. tempo: al tempo di dativo 1. luogo: su 2. tempo: dopo 3. relazione sopra, dopo, verso, contro φ ππον a cavallo φ ππων su cavalli π τρε ς µέρας per tre giorni π µο ai miei tempi π π ρ per (avere) del fuoco ς π τ πολ per lo più π τ θαλάττ η sul mare πιβαίνειν salire π το τοις dopo ciò πιγίγνεσθαι nascere dopo τ π µοί per quel che dipende da me πιστρατε ειν marciare contro κατά moto dall alto in basso accusativo 1. luogo: lungo, in 2. tempo: durante 3. distributivo 4. modo genitivo 1. luogo: giù da 2. relazione: contro verso il basso, contro Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 37

κατ τ ν ποταµ ν lungo il fiume κατ ο ρανο giù dal cielo κατ τ ν Ελλάδα in Grecia λ γος κατά τινος discorso contro qualcuno κατ κε νον τ ν χρ νον in quel tempo καταβαίνειν scendere καθ να a uno a uno καταγελ ν deridere καθ συχίαν con tranquillità κατηγορε ν accusare ( parlare contro ) µετά tra, dopo accusativo 1. tempo: dopo 2. luogo: dietro genitivo 1. compagnia: con 2. modo: con dativo (uso per lo più poetico) 1. luogo: tra mutamento µετ τ ν µάχην dopo la battaglia µετ χερσίν tra le mani µετ τ τε χος dietro il muro µετοικε ν trasferirsi ( cambiare casa ) µετ τ ν φίλων con gli amici µεταπείθειν dissuadere µεθ δον ς con piacere παρά presso accusativo 1. luogo: presso 2. tempo: durante 3. relazione: diversamente da genitivo 1. provenienza: da parte di dativo 1. luogo: presso presso, contro 38 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

παρ τ ν θάλασσαν presso il mare παρ τ βωµ presso l altare παρ λον τ ν βίον per tutta la vita παρ ν µους contro le leggi παρε ναι essere presente παρανοµε ν agire contro le leggi κειν παρ το βασιλέως venire da parte del re περί intorno accusativo 1. luogo: intorno a 2. tempo: circa 3. relazione: circa genitivo 1. argomento: intorno a 2. stima dativo (raro) 1. relazione: rispetto a intorno, sopra ο περί τινος περ πλήθουσαν γοράν περ πτακοσίους περ ε ρήνης περ πολλο ποιε σθαι δεδιέναι περ τ π λει περιορ ν περιγίγνεσθαι il seguito di qualcuno, qualcuno e il suo seguito circa all ora in cui la piazza è piena di gente circa settecento intorno alla pace stimare molto temere per le città guardare attorno, disinteressarsi, consentire superare πρ davanti o prima (cfr. latino pro) genitivo 1. luogo: davanti 2. tempo: prima 3. favore: per 4. scambio: invece di prima, davanti, a preferenza πρ τ ν πυλ ν πρ τ ς µέρας davanti alle porte prima del sorgere del giorno Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 39

πρ τ ς χώρας πρ δουλείας θάνατον α ρε σθαι per il paese preferire la morte alla schiavitù προαγγέλλειν preannunziare προαιρε σθαι preferire πρ ς presso accusativo 1. luogo: presso 2. tempo: verso 3. relazione: riguardo a genitivo 1. luogo: presso 2. relazione: dalla parte di 3. agente: da parte di dativo 1. luogo: presso 2. traslato: oltre inoltre πρ ς µεσηµβρίαν πρ ς σπέραν ο κείως διακε σθαι πρ ς τινα πρ ς το ποταµο πρ ς τινος ε ναι πρ ς τινος λίσκεσθαι πρ ς τα ς πηγα ς πρ ς το τοις προστίθεσθαι προσιέναι verso mezzogiorno, verso sud verso sera essere in rapporti familiari con qualcuno presso il fiume stare dalla parte di qualcuno essere catturati da qualcuno presso le sorgenti oltre a ciò, inoltre aggiungere avanzare σ ν, ξ ν insieme dativo 1. compagnia o unione: con 2. modo: con insieme 40 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

ο σ ν βασιλε quelli del seguito del re συλλέγειν raccogliere σ ν βί α con violenza πέρ al di sopra (cfr. latino super) accusativo 1. luogo: al di là 2. tempo: oltre 3. traslato: oltre genitivo 1. luogo: sopra 2. vantaggio: per 3. causa: per 4. argomento: circa, su oltre, al di là π ρ τ ν Ελλήσποντον π ρ τ πεντήκοντα τη γεγονώς π ρ δ ναµιν π ρ τ ς δο µάχεσθαι π ρ πατρίδος π ρ τ ν παίδων φοβε σθαι π ρ το πολέµου γνώµη περβαίνειν oltre l Ellesponto di oltre cinquant anni oltre le forze sopra la strada combattere per la patria temere per i figli l opinione sulla guerra trasgredire ( andare al di là ) π sotto(cfr. latino sub) accusativo 1. luogo: sotto 2. tempo: durante 3. dipendenza: sotto il potere di genitivo 1. luogo: sotto 2. agente e causa efficiente: da 3. causa: a causa di sotto, segretamente, a poco a poco Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 41

dativo 1. luogo: sotto 2. dipendenza: sotto il potere di π τ ρος π ν κτα π βασιλέα γενέσθαι π γ ς λίσκεσθαι π τ ν Ελλήνων πολέσθαι π λιµο π τ τείχει ε ναι π βασιλε πογράφειν ποπτε ειν ποπέµπειν ποπιµπλάναι ai piedi del monte sul far della notte andare sotto il potere di un re sotto terra essere catturati dai Greci morire di fame sotto il muro essere sotto un re scrivere sotto sospettare ( vedere sotto, latino subspicere) inviare segretamente riempire a poco a poco Le principali preposizioni improprie Con il genitivo νευ τερ χρι(ς) δίκην νεκα 1 κάς ντ ς ξω σω senza senza fino a come a causa di lungi all interno di fuori di all interno di ως µεταξ µέχρι(ς) πέλας πέρα πλήν π ρρω χάριν 2 χωρίς fino a fra fino a vicino oltre tranne, eccetto lontano da a causa di, per senza 1. Normalmente posposto (cfr. il latino causa con l ablativo). 2. Normalmente posposto (cfr. il latino gratia con l ablativo). Con il dativo µα insieme µο insieme Con l accusativo ς (= ε ς) verso (cfr. scheda n. 33 a p. 160) 42 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

Esercizio di ricapitolazione sulla sintassi dei casi 1. Μετ τα τα ο πολλα ς µέραις στερον λθεν ξ Αθην ν Θυµοχάρης χων να ς λίγας. 2. Τ δ στεραί α θυσάµενος Ξενοφ ν ξάγει ν κτωρ π ν τ στράτευµα. 3. Ο δε ς δ πώποτε Σωκράτους ο δ ν σεβ ς ο δ ν σιον ο τε πράττοντος ε δεν ο τε λέγοντος κουσεν. 4. Ο πολλο τ ν µ ν λήθειαν γνοο σιν, πρ ς δ τ ν δ ξαν ποβλέπουσιν. 5. Σπονδ ς ποιήσαντο Αθηνα οι κα Λακεδαιµ νιοι κα ο ξ µµαχοι κατ τάδε, κα µοσαν κατ π λεις. 6. Η γυν νωδ ρατο κα δεξαµένη παρ το Κ ρου φίλησε τ ν χε ρα. 7. Οπ τε αρε ος τελε τα, γεγ νει µφ τ πεντέκοντα τη. 8. Ο Ζε ς γανακτήσας κατ Μώµου κ το Ολ µπου α τ ν ξέβαλεν. 9. Ολίγοι δ ς Καν σιον διέδρασαν, κα ο λοιπο κατ µέρος σκεδάσθη - σαν ν τ ς λας. 10. Εν δ τα ς Αθήναις, τ ς Παράλου νε ς φικοµένης νυκτ ς λέγετο συµφορά, κα ο µωγ κ το Πειραι ς δι τ ν µακρ ν τειχ ν ε ς στυ δι κεν. 11. Αλέξανδρος προ χώρει π τ ν Γράνικον ποταµ ν συντεταγµέν ω τ στρατ. 12. Κατανάλισκε τ ν ν τ βί ω σχολ ν ε ς τ ν τ ν λ γων φιληκο αν ο τω γ ρ τ το ς λλοις χαλεπ ς ε ρηµένα συµβήσεταί σοι αδίως µανθάνειν. 13. Ο δ Κ ρος πολαβ ν το ς φε γοντας συλλέξας στράτευµα πο - λι ρκει Μίλητον κα κατ γ ν κα κατ θάλατταν. 14. Ο δοκε σοι κ ων ε ναι θε ς; Ο χ ρ ς τ ν Ανουβιν ν Α γ πτ ω σος; 15. Απέθανον ν τ πάσ η πολιορκί α τ ν ξ ν Αλεξάνδρ ω ς πέντε κα ε κοσιν. 16. Λ σανδρος δ κ το Ελλησπ ντου ναυσ διακοσίαις φικ µενος ε ς Λέσβον, κατεσκευάσατο τάς τε λλας π λεις ν α τ κα Μυτιλήνην. 17. Κα µ ν µιζε τ ν πιµέλειαν ν µ ν το ς λλοις πράγµασι χρησίµην ε ναι, πρ ς δ τ βελτίους µ ς κα φρονιµωτέρους γίγνεσθαι µηδεµίαν δ ναµιν χειν. 18. Ο κίδιον στι µοι διπλο ν, σα χον τ νω το ς κάτω κατ τ ν γυναικων τιν κα κατ τ ν νδρων τιν. 19. Τ δ στεραί α κκλησίαν ποίησαν, ν δοξε το ς τε λιµένας ποχ σαι πλ ν ν ς κα τ τείχη ε τρεπίζειν κα φυλακ ς φιστάναι κα τ λλα πάντα ς ε ς πολιορκίαν παρασκευάζειν τ ν π λιν. 20. Σκέψασθε δ ν νεκα τα τα λέγω µέλλω γ ρ µ ς διδάξειν θεν µοι διαβολ γέγονεν. 21. Ο δ Αθηνα οι πολιορκο µενοι κατ γ ν κα κατ θάλατταν π ρουν τί χρ ποιε ν, ο τε νε ν ο τε συµµάχων α το ς ντων ο τε σίτου. Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 43

22. Κα τα τα πολ ν χρ νον ο τως γίγνετο, κα γ ο δέποτε πώπτευσα. 23. Φανερ ς δ ν Σωκράτης ο τ ν τ σώµατα πρ ς ραν, λλ τ ν τ ς ψυχ ς πρ ς ρετ ν ε πεφυκ των φιέµενος. 24. Εµβάλλουσιν ο ν ε ς τ ν Αττικ ν στρατ µεγάλ ω Λακεδαιµ νιοι µετ τ ν συµµάχων, Αρχιδάµου το βασιλέως γουµένου, κα δ ηο ντες τ ν χώραν προ λθον ε ς Αχαρν ς κα κατεστρατοπέδευσαν. 25. Η δ γυν το ς µ ν ε νο χους κέλευσεν ποστ ναι «Εως ν» φη «τ νδ γ δ ρωµαι ς βο λοµαι» τ δ τροφ ε πε παραµένειν, κα πέταξεν α τ, πειδ ν ποθάν η, περικαλ ψαι α τήν τε κα τ ν νδρα ν µατί ω. 26. Εν τα τ η τ διώξει το ς βαρβάροις τ ν τε πεζ ν πέθανον πολλο κα τ ν ππέων ν τ χαράδρ α ζωο λέφθησαν ε ς κτωκαίδεκα. 27. Ο Λακεδαιµονίοι κατ τ ν το βασιλε ς γνώµην µελλον ψηφίζεσθαι. 28. Εγ δ διδάσκαλος µ ν ο δεν ς πώποτ γεν µην ε δέ τίς µου λέγοντος κα τ µαυτο πράττοντος πιθυµο κο ειν, ε τε νεώτερος ε τε πρεσβ τερος, ο δεν πώποτε φθ νησα. 29. Περ δ τ ν τειχ ν τ ς καθαιρέσεως ο δε ς βο λετο συµβουλε ειν Αρχέστρατος γ ρ ε π ν ν τ βουλ Λακεδαιµονίοις κράτιστον ε ναι φ ο ς προυκαλο ντο ε ρήνην ποιε σθαι, δέθη. 30. Πολλ το ς µετέροις προγ νοις π ρχε µι γνώµ η χρωµένοις περ το δικαίου διαµάχεσθαι. 31. Λεωκράτης ο ν τις ξελθ ν τ ς π λεως κα φικ µενος ν Ρ δ ω κα πάλιν ν Μεγάροις, λθεν ν Αθήναις κα παρρησιαζοµένου α το κατηγορίαν ποιε ται Λυκο ργος α το ς προδ του. 32. Πάντων µ ν πιµελο τ ν περ τ ν βίον, µάλιστα δ τ ν σαυτο φρ νησιν σκει µέγιστον γ ρ ν λαχίστ ω νο ς γαθ ς ν νθρώπου σώµατι. 33. Εµο πολλο κατήγοροι γεγ νασι πρ ς µ ς κα πάλαι πολλ δη τη κα ο δ ν ληθ ς λέγοντες, ο ς γ µ λλον φοβο µαι το ς µφ Ανυτον. 34. Πεµφθε ς δ διέτριβε Θηραµένης παρ Λυσάνδρ ω τρε ς µ νας κα πλείω, πιτηρ ν π τε Αθηνα οι µελλον δι τ πιλελοιπέναι τ ν σ τον παντα τι τις λέγοι µολογήσειν. 35. Καρχηδ νιοι, ς θ ττον κατεστήσαντο τ κατ τ ν Λιβ ην, ε θέως Αµίλκαν ξαπέστελλον, δυνάµεις συστήσαντες, ε ς το ς κατ τ ν Ιβηρίαν τ πους. 36. Ο δ Περσε ς, α σχιστον θέαµα, προβαλ ν α τ ν π στ µα κα γονάτων δραξάµενος, νεβάλλετο φων ς γεννε ς κα δεήσεις. 37. Επειδ δ τ παιδίον γένετο µ ν, µήτηρ α τ θήλαζεν να δ µή, π τε λο σθαι δέοι, κινδυνε η κατ τ ς κλίµακος καταβαίνουσα, γ µ ν νω δι ητώµην, α δ γυνα κες κάτω. 38. Λεωσθένης, ρ ν τ ν Ελλάδα π σαν κατεφθαρµένην π τ ν δωροδοκο ντων παρ Φιλίππου κα Αλεξάνδρου κατ τ ν πατρίδων τ ν α των, πέδωκεν αυτ ν µ ν τ πατρίδι, τ ν δ π λιν το ς Ελλησιν ε ς τ ν λευθερίαν. 44 SEZIONE PRIMA - Sintassi dei casi

39. Μετ δ τα τα Λ σανδρ ς τε κατέπλει ε ς τ ν Πειραι κα ο φυγάδες κατ σαν κα τ τείχη κατέσκαπτον π α λητρίδων πολλ προθυµί α, νοµίζοντες κείνην τ ν µέραν τ Ελλάδι ρχειν τ ς λευθερίας. 40. Η τοίνυν Γαλατία κατοικε ται µ ν π πολλ ν θν ν διαφ ρων το ς µεγέθεσι τ µέγιστα γ ρ α τ ν σχεδ ν ε κοσι µυριάδας νδρ ν χει, τ δ λάχιστα πέντε µυριάδας. 41. Ε µένης βασιλε ς τ µ ν σωµατικ δυνάµει παραλελυµένος ν, τ δ τ ς ψυχ ς λαµπρ τητι προσανε χεν, ν ρ ν µ ν το ς πλείστοις ο δεν ς δε τερος τ ν καθ α τ ν βασιλέων γεν µενος, περ δ τ σπουδαι τατα κα κάλλιστα µείζων κα λαµπρ τερος. 42. Ο τος κκαίδεκα παρ µο τάλαντα µι ς µέρας κτίσας τ π λει κατεδεδίκαστο γ ρ κα δέδετο ο κ ποδιδο ς, κ γ λεήσας λυσάµην α τ ν. 43. Καταβ ς σιωπ ξέρχοµαι, κα φικνο µαι ς τ ν κα τ ν, κα το ς µ ν ο κ νδον κατέλαβον, το ς δ ο δ πιδηµο ντας η ρον. 44. Ο µαι δ πάντας µολογ σαι προσήκειν α το ς π λιν δυστυχο σαν πα σαι κα καλ ς πράττουσαν διαφυλάξαι κα µεγάλην κ µικρ ς ποι σαι. 45. Χαλεπ ν µ ν σως στ το ς ν το ς τοιο τοις ντας πάθεσι παραµυθε σθαι τ γ ρ πένθη ο τε λ γ ω ο τε ν µ ω κοιµίζεται, λλ φ σις κάστου κα φιλία πρ ς τ ν τελευτήσαντα τ ν ρισµ ν χει το λυπε σθαι. 46. Εντευθεν δ λθ ν ε ς Π λας κα καταλαβ ν τ ς παρ δους, δι ν κα πρ τερον π το ς Ελληνας ο βάρβαροι πορε θησαν, τ ς µ ν π τ ν Ελλάδα πορείας Αντίπατρον κώλυσεν Λεωσθένης, α τ ν δ καταλαβ ν ν το ς τ ποις το τοις κα µάχ η νικήσας πολι ρκει κατακλείσας ε ς Λαµίαν. 47. Μ φαίνου φιλοτιµο µενος π το ς τοιο τοις κα το ς κακο ς διαπράξασθαι δυνατ ν στιν, λλ π ρετ µέγα φρον ν, ς ο δ ν µέρος το ς πονηρο ς µέτεστιν. 48. Ο δ τ ν πλο τον παρακαίρως γάπα πατήρ σου, λλ πέλαυε µ ν τ ν παρ ντων γαθ ν ς θνητ ς, πεµελε το δ τ ν παρχ ντων ς θάνατος. 49. Θηραµένης δ κα ο λλοι πρέσβεις πε σαν ν Σελλασί α, ρωτώµενοι δ π τίνι λ γ ω κοιεν, ε πον τι α τοκράτορες περ ε ρήνης. Scheda 7 - Preposizioni e preverbi 45

Esercizio di ricapitolazione sulla sintassi del verbo 1. Πα σοµαι κατηγορ ν. Ακηκ ατε, ωράκατε, πεπ νθατε, χετε δικάζετε. 2. Τί δ φροντιστέον µ ν τ ν το πατρ ς πειλ ν; 3. Πρ τον µ ν ο ν ο κ θυµητέον, νδρες Αθηνα οι, το ς παρο σι πράγµασιν, ο δ ε πάνυ φα λως χειν δοκε. 4. Απολογητέον δή, νδρες Αθηνα οι, κα πιχειρητέον µ ν ξελέσθαι τ ν διαβολ ν ν µε ς ν πολλ χρ ν ω σχετε τα την ν ο τως λίγ ω χρ ν ω. 5. ι τα τα µάλιστα πιµελητέον πως καστος µ ν, τ ν λλων µαθη - µάτων µελήσας, το του το µαθήµατος κα ζητητ ς κα µαθητ ς σται. 6. Το ς τοίνυν πιθυµο σιν νδ ξων τέκνων γενέσθαι πατράσιν ποθείµην ν γωγε µ τα ς τυχο σαις γυναιξ συνοικε ν. 7. Φηµ δ βοηθητέον ε ναι το ς πράγµασιν µ ν, τ τε τ ς π λεις το ς Ολυνθίοις σ ώζειν κα τ τ ν κείνου χώραν κακ ς ποιε ν κα τριήρεσι κα στρατιώταις. 8. Υπεριδ ν Ξέρξης κα τ φ σει πεφυκ τα κα τ θε α πράγµατα κα τ ς νθρωπίνας διανοίας, δ ν µ ν δι τ ς θαλάττης ποιήσατο, πλο ν δ δι τ ς γ ς νάγκασε γενέσθαι, ζε ξας µ ν τ ν Ελλήσποντον, διορ ξας δ τ ν Αθω, φισταµένου ο δεν ς, λλ τ ν µ ν κ ντων πακου ντων, τ ν δ κ ντων προδιδ ντων. 9. ι το ς λέγοντας, ς µ ν ο δ ν πρ ς τ ζ α δίκαι ν στι, ητέον ε λέγειν χρι τ ν νάλων κα βυθίων µικτα γ ρ κε να κοµιδ πρ ς χάριν κα στοργα κα πάσης µοιρα γλυκυθυµίας. 10. Σκοπε σθαι ο ν χρ µ ς ε τε τα τα πρακτέον ε τε µή. 11. Ο Αντώνιος τ ν δ κεφαλ ν κα τ ς χε ρας κέλευσεν π ρ τ ν µβ λων π το βήµατος θε ναι, θέαµα Ρωµαίοις φρικτ ν, ο τ Κικέρωνος ρ ν πρ σωπον ο οµένοις, λλ τ ς Αντωνίου ψυχ ς ε κ να. 12. Ο τε γ ρ π ργασί α κα χρηµατισµ προσιτέον το ς κοινο ς («l attività politica»), ς ο περ Στρατοκλέα κα ροµοκλείδην π τ χρυσο ν θέρος, τ β µα µετ παιδι ς ο τως νοµάζοντες, λλήλους παρεκάλουν. 13. Πρ ς τ ν τ ν προγ νων ρετ ν λλ ο πρ ς τ ν τ ν τριάκοντα πονηρίαν µιλλητέον µ ν στιν, λλως τε κα προσ κον µ ν βελτίστοις πάντων νθρώπων ε ναι. 14. Το α το νοµιστέον γεµ νος ε ναι τ δ νασθαι βλέπειν τ ν τε το νικ ν, µοίως δ κα τ ν το λείπεσθαι καιρ ν. 15. ιδασκάλους ζητητέον το ς τέκνοις, ο κα το ς βίοις ε σ ν διάβλητοι κα το ς τρ ποις νεπίληπτοι κα τα ς µπειρίαις ριστοι πηγ γ ρ κα ίζα καλοκαγαθίας τ νοµίµου τυχε ν παιδείας. 16. Κα τελευταί ω πι ντι, ξ ν ν λοµέν ω, συντ νως ζ ντι κε ται βίος γαπητ ς, ο κακ ς, µήτε ρχων α ρέσεως µελείτω µήτε τελευτ ν θυµείτω. 17. Ο τ ν α τ ν γνώµην σχεν κείνοις Αλκιβιάδης, λλ ο ηθε ς πειρατέον ε ναι βί α κατελθε ν, προείλετο πολεµε ν πρ ς α τήν. Scheda 17 - Aggettivi verbali 91

18. Ο χ ο ν τ στ ν κ παντ ς τρ που ζητε ν τ ν σωτηρίαν, λλ τ ν θάνατον µ ν µετ ε δοξίας α ρετέον στίν. 19. Ο δα µ ν τι τ ς Αγησιλάου ρετ ς τε κα δ ξης ο άδιον ξιον παινον γράψαι, µως δ γχειρητέον. 20. Ο κατασιωπητέον ο δ περ τ ν λλων κακ ν τ ν ο πω µ ν ε ρηµένων, ν δ το ς Ελλησιν γεγενηµένων, λλ πιδεικτέον το ς µ ν µετέρους ψιµαθε ς α τ ν γεγενηµένους, Λακεδαιµονίους δ τ µ ν πρώτους, τ δ µ νους ξαµαρτ ντας. 21. Τοια τα λεκτέα µ λλον πρ ς τ παιδία. 22. ι τ ν φιλοσοφίαν στι γν ναι τί τ καλ ν τί τ α σχρ ν, τί τ δίκαιον τί τ δικον, τί τ συλλήβδην α ρετ ν, τί φευκτ ν π ς θεο ς, π ς γονε σι, π ς πρεσβυτέροις, π ς ν µοις, π ς ρχουσι, π ς φίλοις, π ς γυναιξί, π ς τέκνοις, π ς ο κέταις χρηστέον στί. 23. Πειρατέον ο ν ε ς δ ναµιν κα τ κοιν πράττειν κα τ ς φιλοσοφίας ντιλαµβάνεσθαι. 24. Πρ τον µ ν ο ν το ς παλαιο ς κινδ νους τ ν προγ νων δίειµι, µνήµην παρ τ ς φήµης λαβών ξιον γ ρ π σιν νθρώποις κ κείνων µεµν σθαι, µνο ντας µ ν ν τα ς δα ς, λέγοντας δ ν το ς τ ν γαθ ν γκωµίοις, τιµ ντας δ ν το ς καιρο ς το ς τοιο τοις, παιδε οντας δ ν το ς τ ν τεθνεώτων ργοις το ς ζ ντας. 25. ηλο δ κα φ σις τι δε τ ς µητέρας γεγεννήκασιν α τ ς τιτθε ειν κα τρέφειν δι γ ρ το το παντ ζ ώ ω τεκ ντι τ ν κ το γάλακτος τροφ ν χορήγησε. Χωρ ς δ το των ε νο στεραι το ς τέκνοις γίνοιντ ν κα φιλητικώτεραι. 26. Πρ τοι δ κα µ νοι ν κείν ω τ χρ ν ω κβαλ ντες ο µέτεροι πρ γονοι τ ς παρ σφίσιν α το ς δυναστείας δηµοκρατίαν κατεστήσαντο, γο µενοι τ ν πάντων λευθερίαν µ νοιαν ε ναι µεγίστην. 27. Μετ τα τα δ Ξέρξης τ ς Ασίας βασιλε ς, καταφρονήσας µ ν τ ς Ελλάδος, ψευσµένος δ τ ς λπίδος, τιµαζ µενος δ τ γεγενηµέν ω, χθ µενος δ τ συµφορ, ργιζ µενος δ το ς α τίοις, παθ ς δ ν κακ ν κα πειρος νδρ ν γαθ ν, δεκάτ ω τει παρασκευασάµενος διακοσίαις κα χιλίαις ναυσ ν φίκετο. 28. Υστέρ ω δ χρ ν ω, πειδ Ηρακλ ς µ ν ξ νθρώπων φανίσθη, ο δ πα δες α το φευγον µ ν Ε ρυσθέα, ξηλα νοντο δ π πάντων τ ν Ελλήνων, α σχυνοµένων µ ν το ς ργοις, φοβουµένων δ τ ν Ε ρυσθέως δ ναµιν, φικ µενοι ε ς τήνδε τ ν π λιν κέται π τ ν βωµ ν καθέζοντο. 29. Τα τα µι γνώµ η πάντες γν ντες, πήντων <ο µέτεροι πρ γονοι> λίγοι πρ ς πολλο ς ν µιζον γ ρ ποθανε ν µ ν α το ς µετ πάντων προσήκειν, γαθο ς δ ε ναι µετ λίγων, κα τ ς µ ν ψυχ ς λλοτρίας δι τ ν θάνατον κεκτ σθαι, τ ν δ κ τ ν κινδ νων µνήµην δίαν καταλείψειν. 30. Τί τις ν χοι ε πε ν περ τ ς τ ν λευθέρων παίδων γωγ ς κα τίνι χρώµενοι σπουδα οι το ς τρ ποις ν ποβα εν, φέρε σκεψώµεθα. 31. ι φαντον γο ν τ ν Θεµιστοκλέους πολλάκις λέγουσι φάναι κα πρ ς πολλο ς ς τι ν α τ ς βο ληται, το το τ δήµ ω συνδοκε τ τ ν Αθηναίων. 32. Αδράστου δ κα Πολυνείκους π Θήβας στρατευσάντων κα ττη - 92 SEZIONE PRIMA - Sintassi del verbo

θέντων µάχ η, ο κ ώντων Καδµείων θάπτειν το ς νεκρο ς, Αθηνα οι γησάµενοι κείνους µέν, ε τι δίκουν, ποθαν ντας δίκην χειν τ ν µεγίστην, το ς δ κάτω τ α τ ν ο κοµίζεσθαι, ερ ν δ µιαινοµένων το ς νω θεο ς σεβε σθαι, πέµψαντες κήρυκας δέοντο α τ ν δο ναι τ ν νεκρ ν ναίρεσιν. 33. Ορθ ς Περσ ς ε πεν, ντ τ ν τέκνων λοµένη σ σαι τ ν δελφ ν, τι πα δας µ ν τέρους κτήσασθαι δ ναιτ ν, δελφ ς δ λλος α τ γονέων µ ντων ο κ ν γένοιτο. 34. Τ µ ν ε γεν ς ε τυχε ν νδρ ς, τ δ νεπιφθ νως ε ηνίου νθρώπου, τ δ το ς λογισµο ς περιε ναι τ ν δον ν σοφο, τ δ ργ ς κατακρατε ν νδρ ς ο το τυχ ντος στί. 35. Συνελ ν τοίνυν γώ φηµι (κα χρησµολογε ν µ λλον παραινε ν δ ξαιµ ν ε κ τως) τι ν πρ τον κα µέσον κα τελευτα ον ν το τοις κεφάλαιον γωγ σπουδαία κα παιδεία ν µιµ ς στι, κα τα τα φορ κα συνεργ πρ ς ρετ ν κα πρ ς ε δαιµονίαν φηµί. 36. Αστείως δ κα Βίων λεγεν φιλ σοφος τι σπερ ο µνηστ ρες, τ Πηνελ π η πλησιάζειν µ δυνάµενοι, τα ς τα της µίγνυντο θεραπαίναις, ο τω κα ο φιλοσοφίας µ δυνάµενοι κατατυχε ν ν το ς λλοις παιδε µασι το ς ο δεν ς ξίοις αυτο ς κατασκελετε ουσι. 37. ι φυλακτέον στ µάλιστα τ ν κ λακα περ το ς παίνους. 38. Ηδέως ν µ ν κο σαιµι πρ ς τί βλέψαντες πεφήναντο τ ν Ερωτα θε ν ο πρ τοι το το λέξαντες. 39. Τ ν σελήνην, ταν ποστ το λίου, περιφαν κα λαµπρ ν ρ µεν, φανίζεται δ κα κρ πτεται πλησίον γενοµένη τ ν δ σώφρονα γυνα κα δε το ναντίον ρ σθαι µάλιστα µετ το νδρ ς ο σαν, ο κουρε ν δ κα κρ πτεσθαι µ παρ ντος. 40. Κ κε ν φηµι, δε ν το ς πα δας π τ καλ τ ν πιτηδευµάτων γειν παραινέσεσι κα λ γοις, µ µ ία πληγα ς µηδ α κισµο ς. οκε γάρ που τα τα το ς δο λοις µ λλον το ς λευθέροις πρέπειν. 41. Μ λανθανέτω τοίνυν µηδ το το το ς πατέρας, τι τ µνηµονικ ν τ ς µαθήσεως µέρος ο µ νον πρ ς τ ν παιδείαν, λλ κα πρ ς τ ς το βίου πράξεις ο κ λαχίστην συµβάλλεται µο ραν. 42. Ο λιος τ ν βορέαν νίκησεν. Ο γ ρ νθρωπος, το µ ν νέµου βιαζοµένου τ µάτιον φελέσθαι κα λαµπρ ν καταπνέοντος, µ λλον σφιγγε κα συνε χε τ ν περιβολήν το δ λίου µετ τ πνε µα θερµο γενοµένου θαλπ µενος ε τα καυµατιζ µενος κα τ ν χιτ να τ µατί ω προσαπεδ σατο. 43. Τ σφ δρα φιλε ν αυτ ν φάσκοντι συγγνώµην µ ν παντας Πλάτων διδ ναι φησί, κακίαν δ σ ν πολλα ς λλαις γγίγνεσθαι µεγίστην, φ ς ο κ στιν α το κριτ ν δίκαιον ο δ δέκαστον ε ναι. 44. Ο Κάτων ξέβαλε τ ς βουλ ς τ ν φιλήσαντα τ ν αυτο γυνα κα τ ς θυγατρ ς παρο σης. 45. Το ς τ ν Περσ ν βασιλε σιν α γνήσιαι γυνα κες παρακάθηνται δειπνο σι κα συνεστι νται βουλ µενοι δ παίζειν κα µεθ σκεσθαι τα τας µ ν ποπέµπουσι, τ ς δ µουσουργο ς κα παλλακίδας καλο σιν, ρθ ς το τ γ α τ ποιο ντες, τι το συνακολασταίνειν κα παροινε ν ο µεταδιδ ασι τα ς γαµετα ς. Scheda 17 - Aggettivi verbali 93

46. Ον πεµψας παγγελο ντα περ τ ς το παιδίου τελευτ ς, οικε διηµαρτηκέναι καθ δ ν ε ς Αθήνας πορευ µενος γ δ ε ς Τάναγραν λθ ν πυθ µην παρ τ ς θυγατριδ ς. 47. Υµ ν δ τ σ γγραµµα το το περ φιλαδελφίας νατίθηµι, κοιν ν ξίοις ο σι δ ρον φ γ ρ προτρέπεται, τα τα πράττοντες δη µαρτυρε σθαι µ λλον παρακαλε σθαι δ ξετε. 48. Πάντων µ ν πιµελο τ ν περ τ ν βίον, µάλιστα δ τ ν σαυτο φρ νησιν σκει µέγιστον γ ρ ν λαχίστ ω νο ς γαθ ς ν νθρώπου σώµατι. 49. Ο κ ρθ ς Ηρ δοτος ε πεν τι γυν µα τ χιτ νι κδ εται κα τ ν α δ το ναντίον γ ρ σώφρων ντενδ εται τ ν α δ, κα το µάλιστα φιλε ν τ µάλιστα α δε σθαι συµβ λ ω χρ νται πρ ς λλήλους. 50. Τίς ο ν στι παρ παίδων γονε σιν πρ ξις χάρις διάθεσις µ λλον ε φραίνειν δυναµένη τ ς πρ ς δελφ ν ε νοίας βεβαίου κα φιλίας; Κα το τ γε άδι ν στιν π τ ν ναντίων καταµαθε ν. 94 SEZIONE PRIMA - Sintassi del verbo

Scheda 28 Il periodo ipotetico Il periodo ipotetico è costituito da due proposizioni: la protasi(o premessa): è la proposizione subordinata che contiene l ipotesi, la condizione(introdottainitalianodallacongiunzione se,ingrecoda ε ),datalaqualesiafferma l assunto della frase indipendente l apodosi(o conseguenza): è la proposizione reggente che esprime la conseguenza dell ipotesi formulata nella protasi( se vieni, sono contento : se vieni è la protasi, sono contento l apodosi) Negazioni:lanegazionedellaprotasièdisolito µή;nell apodosilanegazioneèο,oppure µή con gli imperativi, i congiuntivi esortativo e deliberativo-dubitativo, l ottativo desiderativo. La protasi può essere: esplicita(introdottada ε ) implicita(per lo più al participio: genitivo assoluto, accusativo assoluto, participio congiunto) A seconda che l apodosi costituisca una proposizione principale o una subordinata, si hanno rispettivamente: periodo ipotetico indipendente periodo ipotetico dipendente Periodo ipotetico indipendente Si ha un periodo ipotetico indipendente quando l apodosi costituisce una proposizione principale. In greco esistono quattro tipi di periodo ipotetico indipendente: dell oggettività dell eventualità della possibilità dell irrealtà NB: la qualità di un periodo ipotetico si valuta dalla protasi. 132 SEZIONEPRIMA-Sintassidelperiodo

Periodo ipotetico dell oggettività In questo periodo ipotetico la protasi e l apodosi sono presentate come un dato di fatto: Protasi ε +indicativo Apodosi modietempi delle proposizioni indipendenti (indicativo, congiuntivo esortativo, congiuntivo dubitativo, ottativo potenziale, ottativo desiderativo, imperativo) Ε δ φοβησ µεθα το ς κινδ νους, ε ς πολλ ς ταραχ ς καταστήσοµεν µ ς α το ς Se avremo timore dei pericoli, metteremo noi stessi in grande agitazione Periodo ipotetico dell eventualità In questo periodo ipotetico la protasi è presentata come un evento che può verificarsi o meno, ma, nel caso in cui si verifichi, l apodosi ne è la conseguenza necessaria. Esistono due tipi di periodo ipotetico dell eventualità, a seconda che l eventualità riguardi il presente-futuro o il passato. 1. Eventualità nel presente-futuro Protasi Apodosi ε ν, άν, ν, ν+congiuntivo indicativopresenteofuturo,imperativo Ην µ ν θέλωµεν ποθν ήσκειν π ρ τ ν δικαίων, ο µ νον ε δοκιµήσοµεν, λλ κα τ ν πίλοιπον χρ νον σφαλ ς µ ν ξέσται ζ ν Sefossimodispostiamorireperciòcheègiusto,nonsoloavremobuonafama,maanche cisaràpossibileviverealsicuroperiltempo rimanente 2. Eventualità nel passato Protasi ε +ottativo 1 Apodosi ( ν)+indicativodeitempistorici 1.Inrealtàquestoottativohavaloreiterativo: ε èdatradurrecon«ognivoltache». Scheda 28- Il periodo ipotetico 133

Υµ ν δ, ε τι δέοισθε, χρήµαθ π ρχε κοιν πλε στα τ ν πάντων Ελλήνων Τ ν χθρ ν ε τινα λάβοιεν, πέκτεινον Voi, ogni volta che avevate bisogno di qualcosa, avevate a disposizione moltissimi beni comuni di tutti i Greci Ogni volta che prendevano un nemico, lo uccidevano Nell apodosi del periodo ipotetico dell eventualità nel presente ricorre anche, ma con minore frequenza, l ottativo potenziale con ν: Πρ σοδος δέ µοι ο κ στιν λλη πλ ν τα της, ν ν φέλησθέ µε, κινδυνε σαιµ ν π τ δυσχερεστάτ η γενέσθαι τ χ η Non ho altre entrate che questa e se me la togliete, rischierei di trovarmi nella peggior sorte Periodo ipotetico della possibilità In questo periodo ipotetico la protasi e l apodosi sono presentate come possibili, ma non sicuramente realizzabili. Protasi ε + ottativo Καθ καστον µ ν ο ν τ ν τ τε γενοµένων ε τις λέγειν πιχειρήσειεν, ο τ ν διελθε ν κριβ ς δ ναιτο Apodosi ν + ottativo Quindi, se qualcuno cercasse di esporre a uno a uno gli avvenimenti che accaddero allora, non riuscirebbe a passarli in rassegna con precisione Periodo ipotetico dell irrealtà In questo periodo ipotetico la protasi è irreale, e di conseguenza lo è anche l apodosi. Protasi Apodosi ε + indicativo dei tempi storici ν + indicativo dei tempi storici 1 Εγ γο ν κα α τ ς καλλυν µην τε κα βρυν µην ν, ε πιστάµην τα τα λλ ο γ ρ πίσταµαι, νδρες Αθηνα οι Anch io certo, mi farei bello e mi pavoneggerei, se sapessi queste cose: ma non le so, Ateniesi! 1. Per l irrealtà nel presente: imperfetto o talora aoristo; per l irrealtà nel passato: aoristo, imperfetto o piuccheperfetto. 134 SEZIONE PRIMA - Sintassi del periodo

Nell apodosi può essere omesso ν, nel caso di espressioni che indichino necessità e convenienza ( χρ ν, δει, ecc.), oppure se vi sia un aggettivo in unione con il verbo essere: Ε µ α τ ς Κα σαρ παρ λθε, µ ς δει ττ σθαι Ε ν πασι πρ δηλα τ µέλλοντα γενήσεσθαι, ο δ ο τως ποστατέον τ π λει ν Se non fosse accorso Cesare in persona, era inevitabile che fossimo sconfitti Se a tutti fosse stato chiaro quello che sarebbe successo, nemmeno in tal caso la città avrebbe dovuto tirarsi indietro La particella ν può essere omessa anche nell apodosi, nel caso in cui si voglia indicare l immediato verificarsi dell evento, se non fosse intervenuta la condizione espressa nella protasi: Ε µ Κα σαρ παρεγένετο, ο Ρωµα οι πωλώλεσαν Se non fosse sopraggiunto Cesare, i Romani erano già spacciati 1. In greco esistono periodi ipotetici misti, in cui, alla protasi di un tipo, è unita l apodosi di un altro tipo: Πολλ γ ρ ν τις ε δαιµονία ε η περ το ς νέους, ε ε ς µ ν µ νος α το ς διαφθείρει, ο δ λλοι φελο σιν. 1 Per i giovani sarebbe una grande felicità, se uno solo li rovinasse e gli altri invece giovassero loro. 1. Protasi dell oggettività, apodosi della possibilità. Απας τ ν νθρώπων βίος, κ ν µεγάλην π λιν ο κ σι κ ν µικράν, φ σει κα ν µοις διοικε ται. 1 1. Protasi dell eventualità, apodosi dell oggettività. Tutta la vita degli uomini, se abitano una grande città o una piccola, è regolata dalla natura e dalle leggi. 2. Ipotetiche implicite si hanno quando la protasi (NB: quando la protasi è implicita, la qualità del periodo ipotetico si ricava dall apodosi) è espressa con un participio congiunto o con un participio assoluto (= genitivo assoluto o accusativo assoluto): Ο τε βο ς ν χων σ µα, νθρώπου δ γνώµην, δ νατ ν πράττειν βο λετο. 1 Nemmeno se avesse avuto corpo di bue e mente da uomo, avrebbe potuto fare ciò che voleva. 1. Protasi eventuale con il participio congiunto χων si noti la presenza della particella ν, apodosi dell irrealtà. Scheda 28 - Il periodo ipotetico 135

Ων µ διαταχθέντων, ο κ ν ο οί τ µεν ο κε ν µετ λλήλων 1 Se non fossero state stabilite queste cose, non saremmo capaci di vivere gli uni con gli altri 1. Protasi irreale con genitivo assoluto, apodosi dell irrealtà. Τ ν ρχηστ ν δο ς, τ µέγιστα ε - φρανε ς 1 1. Protasi eventuale con participio congiunto senza ν, apodosi dell eventualità. Se mi dai il danzatore, mi farai grandissimo piacere 3. Anche una proposizione relativa può esprimere la protasi di un periodo ipotetico: Πρ σοδος δέ µοι ο κ στιν λλη πλ ν τα της, ν ν φέλησθέ µε, κινδυνε σαιµ ν π τ δυσχερεστάτ η γενέσθαι τ χ η Α δ µ ο δα, ο δ ο οµαι ε δέναι Non ho altre entrate che questa e se me la togliete, rischierei di trovarmi nella peggior sorte Ciò che non so (= se non so qualcosa), nemmeno credo di saperlo Periodo ipotetico dipendente Un periodo ipotetico è dipendente quando l apodosi (NB: non la protasi) dipende da una reggente. In un periodo ipotetico dipendente: 1. la protasi: resta invariata se dipende da tempo principale può avere l ottativo obliquo, in dipendenza da tempi storici, nei primi due periodi ipotetici (oggettività ed eventualità) 2. l apodosi: a. se dipende da un verbo che regge l infinito o il participio, va all infinito o al participio (e conserva ν nel periodo ipotetico della possibilità e dell irrealtà) b. se dipende da un verbo che regge costruzioni diverse dall infinito o dal participio: si regola secondo le corrispondenti proposizioni dipendenti nei primi due periodi ipotetici (oggettività ed eventualità), e in dipendenza da un tempo storico si può trovare l ottativo obliquo rimane inalterata negli altri due periodi ipotetici (possibilità e irrealtà; inquest ultimo può anche non avere ν). 136 SEZIONE PRIMA - Sintassi del periodo

Vediamo gli schemi riassuntivi e gli esempi relativi ai quattro periodi ipotetici: Periodo ipotetico dell oggettività Protasi Apodosi (con apodosi dipendente all infinito o al participio) ε + indicativo ε + ottativo obliquo (in dipendenza da tempi storici) infinito o participio (con apodosi dipendente da verbi che esigono altre costruzioni) ε + indicativo ε + ottativo obliquo (in dipendenza da tempi storici) si regola secondo le corrispondenti proposizioni dipendenti, oppure ha l ottativo obliquo in dipendenza da tempi storici. Ο Κλέανδρος ε πεν τι έξιππον µ ν ο κ παινοίη, ε τα τα πεποιηκ ς ε η 1 Cleandro disse che non avrebbe approvato Dessippo, se aveva fatto questo 1. In questo esempio, l apodosi, dipendente da tempo storico - l aoristo ε πεν -, ha l ottativo obliquo παινοίη; la protasi ha a sua volta l ottativo obliquo πεποιηκ ς ε η. Periodo ipotetico dell eventualità Protasi Apodosi (con apodosi dipendente all infinito o al participio) άν + congiuntivo ε + ottativo obliquo (in dipendenza da tempi storici) infinito o participio (con apodosi dipendente da verbi che esigono altre costruzioni) άν + congiuntivo ε + ottativo obliquo (in dipendenza da tempi storici) si regola secondo le corrispondentiproposizioni dipendenti, oppure ha l ottativo obliquo in dipendenza da tempi storici. Scheda 28 - Il periodo ipotetico 137

Ορ δ γωγε, φη, κα π σοι σφ κας ξαιρε ν βο λονται, ν µ ν κθέοντας το ς σφήκας πειρ νται θηρ ν, π πολλ ν τυπτοµένους Ηγησάµενοι δέ, ε τήνδε τ ν π λιν κο σαν φίλην ποιήσαιντο κουσαν καταστρέψαιντο, αδίως τ ν πολλ ν Ελλήνων ρξειν, πέβησαν Ηγε το γ ρ παν ποιήσειν α τ ν, ε τις ργ ριον διδοίη. 3 Εκείνου δ δια - λεγοµένου Θε γνιδι, δ κει µοι τα τ η πειρ σθαι σωθ ναι, νθυµουµέν ω τι, ν µ ν λάθω, σωθήσοµαι, 4 ν δ ληφθ, 5 γο µην µέν, ε Θέογνις ε η πεπεισµένος π το αµνίππου χρήµατα λαβε ν, ο δ ν ττον φεθή - σεσθαι, 6 ε δ µή, µοίως ποθανε σθαι 7 «Io vedo» disse «che anche quanti vogliono eliminare le vespe, se cercano di cacciare le vespe mentre queste volano fuori dal nido, vengono punti da molte» 1 Pensando che, se si fossero fatta alleata questa città con il suo consenso o suo malgrado l avessero rasa al suolo, facilmente avrebbero avuto il dominio su tutti i Greci, sbarcarono 2 Pensava infatti che quello avrebbe fatto ogni cosa, se qualcuno (gli) avesse dato del denaro. Mentre lui parlava con Teognide, mi sembrava opportuno tentare di salvarmi in questo modo, pensando che, se non si fossero accorti di me, mi sarei salvato; se invece fossi stato sorpreso, pensavo che, se Teognide fosse stato convinto a accettare denaro da Damnippo, non di meno sarei stato liberato, se no, sarei morto lo stesso 1. È certo che, se si dà la caccia alle vespe quando sono fuori dal nido, si viene punti. 2. È certo che, se si avvera la protasi, anche l apodosi si realizza. 3. Periodo ipotetico dipendente dell eventualità con protasi all ottativo obliquo. - 4. Periodo ipotetico dell eventualità. - 5. Protasi dell eventualità. - 6. Periodo ipotetico dell eventualità con protasi all ottativo obliquo. - 7. Periodo ipotetico dell eventualità. Periodo ipotetico della possibilità Protasi Apodosi (con apodosi dipendente all infinito o al participio) ε + ottativo ν + infinito o participio (con apodosi dipendente da verbi che esigono altre costruzioni) ε + ottativo ν + ottativo Ε γάρ τις θέλοι ν τ τάξει µένων µ νεσθαι το ς πολεµίους κα µ φε γειν, ε σθι τι νδρε ος ν ε η 1 Se qualcuno volesse, restando al suo posto, respingere i nemici e non fuggire, sappi che sarebbe coraggioso 1. In questo esempio, dalla principale dipende la dichiarativa con ν e l ottativo ε η, che costituisce l apodosi di un periodo ipotetico dipendente, la cui protasi è data dall ottativo θέλοι. 138 SEZIONE PRIMA - Sintassi del periodo

Periodo ipotetico dell irrealtà Protasi Apodosi (con apodosi dipendente all infinito o al participio) ε + indicativo di tempo storico ν + infinito o participio (con apodosi dipendente da verbi che esigono altre costruzioni) ε + indicativo di tempo storico ( ν) + indicativo di tempo storico Ων µφοτέρων ξιον πιµεληθ ναι, νθυµουµένους τι ο τ ν κε να δ ναντο ποιε ν, µ τέρων συµπραττ ντων 1 Καί µοι δοκε ε νεν ησεν α τ Α σωπος, µ θον ν συνθε ναι È giusto badare a entrambe le cose, pensando che non avrebbero potuto compiere quelle imprese, se altri non avessero collaborato Mi sembra che, se lo avesse notato Esopo, avrebbe scritto una favola 1. Da notare la protasi implicita negativa - costituita dal genitivo assoluto µ τέρων συµπραττ ντων - di un periodo ipotetico dipendente dell irrealtà, la cui apodosi è ν δ ναντο. Scheda 28 - Il periodo ipotetico 139

Esercizio 1. Ν ν ν φθάσωµεν το ς πολεµίους κατακαν ντες, ο δε ς µ ν ποθανε ται. 2. Το το ο ν µ ς πειράσοµαι πρ τον διδάσκειν, άν µου µετ ε νοίας κο σαι θέλητε. 3. Μήτε µετ βλάβης πειρ τ ν φίλων µήτ πειρος ε ναι τ ν ταίρων θέλε. Το το δ ποιήσεις, ν µ δε µενος τ δε σθαι προσποι. 4. Ε µ ν γο µην ο ν τε ε ναι λ γ ω δηλ σαι τ ν τ ν νθάδε κειµένων νδρ ν ρετήν, µεµψάµην ν το ς παγγείλασιν π α το ς ξ λίγων µερ ν λέγειν. 5. Ων χρ ν κείνους µεµνηµένους µηδέποτ ε ς τ ν χώραν τα την ε σβαλε ν. 6. Υµε ς δ σως τάχ ν χθ µενοι, σπερ ο νυστάζοντες γειρ µενοι, κρο σαντες ν µε, πειθ µενοι Αν τ ω, αδίως ν ποκτείναιτε, ε τα τ ν λοιπ ν βίον καθε δοντες διατελο τε ν, ε µή τινα λλον θε ς µ ν πιπέµψειεν κηδ µενος µ ν. 7. Κα σως ν δι τα τα πέθανον, ε µ ρχ δι ταχέων κατελ θη. 8. Κα κατ το ς ν µους δ σκοπ ν ν τις το θ ε ροι. 9. Ε δέ τίς µε περωτ ώη «Η καί, ν τις δικ τ ν π λιν, λέγεις ς χρ κα πρ ς το τον ε ρήνην γειν;», ο κ ν φαίην. 10. Καταµάθοις δ ν ς ν σιµον πρ γµα κα τελεσιουργ ν πιµέλεια κα π νος στίν, π πολλ τ ν γινοµένων πιβλέψας. 11. Α µ φρον, ο φιλ λέγειν µάτην. 12. Ην ο ν τινες βο λωνται τα τα διεργάζεσθαι κα µηκ νειν, ο κ πορήσουσιν φορµ ς θεν Ελένην ξω τ ν ε ρηµένων ξουσιν παινε ν, λλ πολλο ς κα καινο ς λ γοις ντε ξονται περ α τ ς. 13. Ε γ ρ στε, άν µε ποκτείνητε τοιο τον ντα ο ον γ λέγω, ο κ µ µείζω βλάψετε µ ς α το ς. 14. ε ρο δ καθίζου πρ ς µ ς, πως, ε δεήσει µάρτυρος, µ το ς Αριστοτέλους πράγµατα βιβλίοις παρέχωµεν, λλ σο δι µπειρίαν π µενοι το ς λεγοµένοις ληθ ς τ ν ψ φον πιφέρωµεν. 15. Ο δ δασ ποδες πρ ς ε ν ν πανι ντες λλον λλαχ κοµίζουσι τ ν λαγιδέων, κα πλέθρου διάστηµα πολλάκις λλήλων πέχοντας, πως, ν νθρωπος κ ων πί η, µ πάντες µα συγκινδυνε ωσιν. 16. Τί ν ο ν βουλ µενος γ τοιο τον κίνδυνον κινδ νευον, ε µ τ µεγιστον τ ν δικηµάτων ν π α το δικηµένος; 17. Εγ µ ν ο ν, νδρες, ο κ δίαν π ρ µαυτο νοµίζω τα την γενέσθαι τ ν τιµωρίαν, λλ π ρ τ ς π λεως πάσης ο γ ρ τ τοια τα πράττοντες, ρ ντες ο α τ θλα πρ κειται τ ν τοιο των µαρτηµάτων, ττον ε ς το ς λλους ξαµαρτήσονται, ν κα µ ς ρ σι τ ν α τ ν γνώµην χοντας. 18. Ε δέ τίς µου λέγοντος κα τ µαυτο πράττοντος πιθυµο κο ειν, ε τε νεώτερος ε τε πρεσβ τερος, ο δεν πώποτε φθ νησα, ο δ χρήµατα µ ν λαµβάνων διαλέγοµαι, µ λαµβάνων δ ο, λλ µοίως κα πλουσί ω κα πένητι παρέχω µαυτ ν ρωτ ν, κα άν τις βο ληται ποκριν µενος 140 SEZIONEPRIMA-Sintassidelperiodo

κο ειν ν ν λέγω. 19. Εγ δ, νδρες, το τ ω κα ντα θα σως διαφέρω τ ν πολλ ν νθρώπων, κα ε δή τ ω σοφώτερ ς του φαίην ε ναι, το τ ω ν, τι ο κ ε δ ς καν ς περ τ ν ν Αιδου ο τω κα ο οµαι ο κ ε δέναι τ δ δικε ν κα πειθε ν τ βελτίονι κα θε κα νθρώπ ω, τι κακ ν κα α σχρ ν στιν ο δα. 20. Τ µ α σχυνθ ναι τι α τίκα π µο ξελεγχθήσονται ργ ω, πειδ- ν µηδ πωστιο ν φαίνωµαι δειν ς λέγειν, το τ µοι δοξεν α τ ν ναισχυντ τατον ε ναι, ε µ ρα δειν ν καλο σιν ο τοι λέγειν τ ν τ ληθ λέγοντα ε µ ν γ ρ το το λέγουσιν, µολογοίην ν γωγε ο κατ το τους ε ναι ήτωρ. 21. Το ς υ ε ς µου, πειδ ν βήσωσι, τιµωρήσασθε, νδρες, τα τ τα τα λυπο ντες περ γ µ ς λ πουν, ν µ ν δοκ σιν χρηµάτων λλου του πρ τερον πιµελε σθαι ρετ ς, κα ν δοκ σί τι ε ναι µηδ ν ντες, νειδίζετε α το ς σπερ γ µ ν, τι ο κ πιµελο νται ν δε, κα ο ονταί τι ε ναι ντες ο δεν ς ξιοι. 22. Ε µ ν γ ρ ν µοι χρήµατα, τιµησάµην ν χρηµάτων σα µελλον κτείσειν, ο δ ν γ ρ ν βλάβην ν ν δ ο γ ρ στιν, ε µ ρα σον ν γ δυναίµην κτε σαι, τοσο του βο λεσθέ µοι τιµ σαι. 23. Κα ν ν γε, ν φανερο γενώµεθα µε ς τε κα µε ς συνασπιδο ντες ναντία το ς Λακεδαιµονίοις, ε στε, ναφανήσονται πολλο ο µισο ντες α το ς. 24. Ε τοίνυν θέλεις σπείσασθαι ως ν γ πρ ς βασιλέα πέµψω, ο µαι ν σε τα τα διαπραξάµενον ποπλε ν, ε βο λοιο. 25. οκο σι δέ µοι κα ε πορώτεροι νίοτε γίγνεσθαι νθρωποι µαρτάνοντες, λλως τε κα ν κολασθ σιν π τ ν µαρτηµάτων, ς µε ς. 26. Εξ ν το ς Αθηναίοις µ µ νον το ς παρ ντας κινδ νους διαφυγε ν, λλ κα τιµ ς ξαιρέτους λαβε ν, ς α το ς δίδου βασιλε ς, γο µενος, ε τ τ ς π λεως προσλάβοι ναυτικ ν, παραχρ µα κα Πελοποννήσου κρατήσειν, ο χ πέµειναν τ ς παρ κείνου δωρε ς ο δ, ργισθέντες το ς Ελλησιν τι προυδ θησαν, σµένως π τ ς διαλλαγ ς τ ς πρ ς το ς βαρβάρους ρµησαν. 27. Ε µέν στι τ ποθανε ν µοιον τ µ γενέσθαι, ο τοι ο τετελευτηκ τες πηλλαγµένοι ε σ ν σων κα λ πης κα τ ν λλων τ ν προσπιπτ ντων ε ς τ ν νθρώπινον βίον ε δ στιν α σθησις ν Αιδου κα πιµέλεια παρ το δαιµονίου, σπερ πολαµβάνοµεν, ε κ ς το ς τα ς τιµα ς τ ν θε ν καταλυοµέναις βοηθήσαντας πλείστης πιµελείας κα κηδεµονίας π το δαιµονίου τυγχάνειν. 28. Αξι δέ, νδρες δικασταί, ν ποφήνω συµφορ ς µ ν µηδεµι ς α τιος γεγενηµένος, πολλ δ κ γαθ ε ργασµένος τ ν π λιν κα τ σώµατι κα το ς χρήµασι, τα τα γο ν µοι παρ µ ν πάρχειν, ν ο µ νον το ς ε πεποιηκ τας, λλ κα το ς µηδ ν δικο ντας τυγχάνειν δίκαι ν στι. Scheda 28 - Il periodo ipotetico 141