ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α. Κωνσταντίνος Ι.

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Κωνσταντίνος Ι. Χαλβατζής ΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση του Τµήµατος Περιβάλλοντος ως µέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση ιπλώµατος Ειδίκευσης στην Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Μυτιλήνη Φεβρουάριος / 2007

ΕΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ O O Ακαδηµαϊκός υπεύθυνος Επιβλέπων καθηγητής I

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΝΤΥΠΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ Αξιολόγηση ιπλωµατικής ιατριβής του: Κωνσταντίνου Χαλβατζή Θέµα: Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Πολιτική: Ηλεκτροπαραγωγή και Φαινόµενο του Θερµοκηπίου στην Ελλάδα Ηµεροµηνία παρουσίασης: Σαφήνεια Ερευνητικού Ερωτήµατος Βιβλιογραφική έρευνα Θεωρητική τεκµηρίωση Μεθοδολογία Εµπειρικό µέρος Συµπεράσµατα Ποιότητα παρουσίασης οµή/μορφή Εργασίας Άλλο... Ελλιπής 0-4,9 Μέτρια 5-6,5 Καλή 6,51-8,49 Άριστη 8,5-10 Συνολική αξιολόγηση ιπλωµατικής ιατριβής µε βαθµό... Τα µέλη της τριµελούς εξεταστικής επιτροπής II

ΑΦΙΕΡΩΣΕΙΣ στα γρήγορα ταξίδια στις αργές ώρες στον πατέρα µου, που έφυγε νωρίς. I

ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ο Κωνσταντίνος Χαλβατζής ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές σπουδές του στο τµήµα Μηχανολογίας του ΤΕΙ Πειραιά το 2004 και από το επόµενο ακαδηµαϊκό έτος έγινε δεκτός στο µεταπτυχιακό πρόγραµµα του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, «Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση». Οι σπουδές του συµπληρώνονται από σεµινάρια περιβαλλοντικής και ενεργειακής διπλωµατίας καθώς και εκτενή σεµινάρια προγραµµατισµού ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σε όλο το διάστηµα των σπουδών του (προπτυχιακών και µεταπτυχιακών) εργάζεται σε µηχανολογικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον βιοµηχανικό τοµέα στην Ελλάδα, την Ανατολική Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική. Τα κύρια καθήκοντά του σχετίζονται µε ενεργειακές και περιβαλλοντικές αναλύσεις και βελτιώσεις, καθώς και µε τη διευκόλυνση διαπραγµατεύσεων σε τεχνικά έργα. Εκτός από τις βιοµηχανικές του δραστηριότητες, εργάζεται ως ερευνητής και εργαστηριακός συνεργάτης σε διάφορα περιβαλλοντικά και ενεργειακά εργαστήρια του ΤΕΙ Πειραιά. Τα αποτελέσµατα των ερευνητικών του εργασιών έχουν δηµοσιευθεί σε 12 ανακοινώσεις επιστηµονικών συνεδρίων και 3 περιοδικών. Τέλος, είναι συγγραφέας του βιβλίου «Περιβάλλον και Βιοµηχανική Ανάπτυξη: Αειφορία και Ανάπτυξη, Ατµοσφαιρική Ρύπανση». II

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Χαλβατζής Κωνσταντίνος ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Φεβρουάριος 2007 Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να εξετάσει την αλληλεπίδραση της ενεργειακής και περιβαλλοντικής πολιτικής. Η προσέγγιση του στόχου πραγµατοποιείται µέσω της µελέτης της συµβολής του ηλεκτροπαραγωγικού τοµέα της Ελλάδας στο φαινόµενο του θερµοκηπίου και τις οικονοµικές και πολιτικές του προεκτάσεις. ABSTRACT Chalvatzis Konstantinos ENERGY AND ENVIRONMENTAL POLICY: ELECTRICITY GENERATION AND THE GREENHOUSE EFFECT IN GREECE February 2007 The present thesis aims to examine the interaction of the energy and environmental policy. The task is realized through the study of the contribution of the electricity generation sector of Greece to the greenhouse effect and its economic and policy extensions. III

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 Περιγραφή του φαινοµένου του θερµοκηπίου στην φυσική του µορφή και λειτουργία... 2 1.2 Επιδείνωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Αναζήτηση των ανθρωπογενών αιτίων.. 3 1.3 Τα Αέρια που ενισχύουν το φαινόµενο του θερµοκηπίου... 4 1.3.1 ιοξείδιο του άνθρακα... 5 1.3.2 Μεθάνιο... 6 1.3.3 Άλλα Αέρια... 6 1.4 Τεχνολογικές προσεγγίσεις και τα κυριότερα πολιτικά και κοινωνικά ζητήµατα που αντιµετωπίζει η εφαρµογή τους. (Η εµπειρία από τα διεθνή fora)... 7 2. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ: ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ... 11 2.1 Το πρωτόκολλο του Κιότο... 11 2.2 Το θεσµικό πλαίσιο αποδοχής και εφαρµογής του πρωτοκόλλου του Κιότο στην ΕΕ και τον ΟΗΕ... 13 2.3 Οι ευέλικτοι µηχανισµοί επίτευξης των στόχων του Κιότο. Εµπόριο ρύπων, µηχανισµός καθαρής ανάπτυξης, εκτέλεση έργων από κοινού... 14 2.4 Το εµπόριο ρύπων. Ρυθµιστικό πλαίσιο εφαρµογής του και η κατάρτιση των εθνικών κατανοµών αδειών ρύπανσης... 17 2.5 Η απόκριση της ελληνικής πολιτικής... 19 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ... 22 3.1 Το θεσµικό πλαίσιο της ηλεκτροπαραγωγής στην Ελλάδα: ΡΑΕ, Ρυθµιστική Αρχή Ενέργειας... 22 3.2 Το Ελληνικό δίκτυο ηλεκτροπαραγωγής... 24 3.3 ίκτυο διανοµής ηλεκτρικής ενέργειας ΕΣΜΗΕ... 26 3.4 Τεχνικά στοιχεία του συστήµατος µεταφοράς... 28 3.5 ιεθνείς διασυνδέσεις... 28 3.6 Αναµενόµενες εξελίξεις στον ενεργειακό τοµέα... 29 3.7 Εξέλιξη ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα... 31 4. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ... 34 4.1 Σενάρια... 34 4.2 Κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας και εκποµπή αερίων του θερµοκηπίου... 35 5. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ... 38 5.1 Πρώτο Σενάριο Βασικό (Business as usual)... 40 IV

5.2 εύτερο Σενάριο Περιβαλλοντική Πολιτική... 42 5.3 Τρίτο Σενάριο Πολιτική βελτίωσης αυτονοµίας... 45 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ... 48 6.1 Αποτελεσµατικότητα των σεναρίων σε σχέση µε το ΕΣ ΚΕ... 48 6.2 Οικονοµικά αποτελέσµατα των σεναρίων... 51 6.3 Συνοψίζοντας... 54 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 56 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 60 7. ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΓΚΥΡΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ... 60 7.1 Ηνωµένα Έθνη... 60 7.2 Ευρωπαϊκή Ένωση... 61 7.3 Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής... 61 8. ΙΕΘΝΕΙΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΡΥΠΩΝ... 62 9. ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΚΠΟΜΠΩΝ ΕΣΚ Ε... 66 9.1 Ορισµός των ΕΣΚ Ε. Ποια ανάγκη εξυπηρετούν στο πλαίσιο των εθνικών δεσµεύσεων;... 66 9.2 Συγκεντρωτικά στοιχεία για την κατάρτιση του ελληνικού ΕΣΚ Ε... 66 9.3 Αποτελέσµατα ανάλυσης ανά δραστηριότητα και εγκατάσταση... 68 9.4 Νεοεισερχόµενες εγκαταστάσεις Εκτιµήσεις... 69 9.5 ηµόσια διαβούλευση - ιαφοροποιήσεις... 69 10. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 72 V

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΕΛΙ Α Πίνακας 1: Συντελεστές κλιµατικής επιβάρυνσης (IPCC) 5 Πίνακας 2: Συντελεστές εκποµπών CO 2 κυριότερων ορυκτών καυσίµων 6 Πίνακας 3: Ποσοστιαία µεταβολή εκποµπών 6 αερίων θερµοκηπίου στην ΕΕ15 (περίοδος 11 1990-2012) Πίνακας 4: Ποσοστιαία µεταβολή εκποµπών 6 αερίων θερµοκηπίου διεθνώς (περίοδος 1990-11 2012) Πίνακας 5: Κατηγοριοποίηση βιοµηχανιών 17 Πίνακας 6: Κύριοι ηλεκτροπαραγωγικοί σταθµοί της ηπειρωτικής Ελλάδας 24 Πίνακας 7: Εγκεκριµένες µονάδες ηλεκτροπαραγωγής 29 Πίνακας 8: Αύξηση κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας 32 Πίνακας 9: Συντελεστές εκποµπής CO 2 ανά καύσιµο 36 Πίνακας 10: Αποτελέσµατα πρώτης ανά δραστηριότητα προσέγγισης 2005-2007 67 Πίνακας 11: Αποτελέσµατα πρώτης ανά δραστηριότητα προσέγγισης 2008-2012 67 Πίνακας 12: Αποθήκη Γνωστών Νεοεισερχοµένων 68 VI

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ/ ΣΧΕ ΙΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑ/ ΣΧΕ ΙΟ ΣΕΛΙ Α Σχήµα 1: Περιεκτικότητα γήινης ατµόσφαιρας σε CO 2 3 Σχήµα 2: Χάρτης µε τους σταθµούς ηλεκτροπαραγωγής της ΕΗ (πηγή: ΕΗ) 23 Σχήµα 3: Μεθοδολογική προσέγγιση 33 Σχήµα 4: Επεξεργασία / επιλογή σεναρίων 34 Σχήµα 5: Σταθερό µείγµα καυσίµων (1 ο σενάριο) 39 Σχήµα 6: Ετήσια εξέλιξη χρήσης καυσίµων στην περίοδο 2003-2012 (1 ο σενάριο) 40 Σχήµα 7: Ετήσια εξέλιξη εκποµπών CO 2 στην περίοδο 2003-2012 (1 ο σενάριο) 40 Σχήµα 8: Σταθερή αναλογία εκποµπής CO 2 από τα διαφορετικά καύσιµα (1 ο σενάριο) 41 Σχήµα 9: Εξέλιξη ποσοστών χρήσης καυσίµων 2003-2012 (2 ο σενάριο) 42 Σχήµα 10: Εξέλιξη χρήσης καυσίµων (2 ο σενάριο) 42 Σχήµα 11: Εξέλιξη εκποµπών CO 2 (2 ο σενάριο) 43 Σχήµα 12: Εξέλιξη ποσοστών εκποµπών CO 2 από τα διαφορετικά καύσιµα (2 ο σενάριο) 44 Σχήµα 13: Εξέλιξη ποσοστών χρήσης καυσίµων 2003-2012 (3 ο σενάριο) 45 Σχήµα 14: Εξέλιξη χρήσης καυσίµων (3 ο σενάριο) 45 Σχήµα 15: Εξέλιξη εκποµπών CO 2 (3 ο σενάριο) 46 Σχήµα 16: Εξέλιξη ποσοστών εκποµπών CO 2 από τα διαφορετικά καύσιµα (2 ο σενάριο) 46 Σχήµα 17: Συγκριτική εξέλιξη εκποµπών CO 2 από τα διαφορετικά σενάρια 47 Σχήµα 18: Επιδόσεις 1 ου σεναρίου σε σχέση µε το ΕΣΚ Ε 48 Σχήµα 19: Επιδόσεις 2 ου σεναρίου σε σχέση µε το ΕΣΚ Ε 48 Σχήµα 20: Επιδόσεις 3 ου σεναρίου σε σχέση µε το ΕΣΚ Ε 49 Σχήµα 21: Σύγκριση επιδόσεων όλων των σεναρίων µεταξύ τους σε σχέση µε το ΕΣΚ Ε 49 Σχήµα 22: Σύγκριση οικονοµικών επιδόσεων όλων των σεναρίων µεταξύ τους σε περίπτωση αγοράς δικαιωµάτων. 51 Σχήµα 23: Σύγκριση οικονοµικών επιδόσεων όλων των σεναρίων µεταξύ τους σε περίπτωση επιβολής προστίµων. 51 Σχήµα 24: Εξέλιξη των εκποµπών SO 2 στις ΗΠΑ την περίοδο 1987-1997 61 Σχήµα 25: Εξέλιξη των εκποµπών ΝΟ χ στις ΗΠΑ την περίοδο 1987-1997 62 Σχήµα 26: Υπολογιζόµενο ετήσιο κόστος από την εφαρµογή του εµπορίου ρύπων στις ΗΠΑ 63 Σχήµα 27: Ετήσια ποσοστιαία (%) αύξηση κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ 72 VII

Σχήµα 28: Σύνθεση κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα 73 Σχήµα 29: Κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας ανά κάτοικο 74 Σχήµα 30: Τιµή πώλησης ηλεκτρικού ρεύµατος (Πηγή: Eurostat, 2004) 74 VIII

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα περιβαλλοντικά ζητήµατα αποτελούν τµήµα της ατζέντας συνοµιλιών σχεδόν σε κάθε ευκαιρία διεθνών ή µη συναντήσεων. Ταυτόχρονα η ενέργεια είναι το αγαθό που φαίνετε να αποκτά κυρίαρχο ρόλο ως έκφραση της παραγωγικής και οικονοµικής ισχύος ενός κράτους. Ωστόσο η διαδικασία παραγωγής και χρήσης των ενεργειακών πόρων είναι πολύ συχνά συνδεδεµένη µε την έκλυση αερίων ρυπαντών που έχουν ως αποτέλεσµα είτε την τοπική περιβαλλοντική υποβάθµιση είτε την πλανητική αλλαγή του κλίµατος. Το διακυβερνητικό σώµα για την κλιµατική αλλαγή (Intergovernmental Panel of Climate Change IPCC) εξέδωσε ανακοίνωση µόλις στις αρχές του 2007 στην οποία αναφέρει πως η κλιµατική αλλαγή οφείλεται στον άνθρωπο µε πιθανότητα τουλάχιστον 90% και πως οι επιπτώσεις τις θα διαρκέσουν για αιώνες. Παράλληλα ο ηλεκτρισµός αποτελεί την πλέον φιλική µορφή ενέργειας προς τον άνθρωπο και η συµµετοχή του διαρκώς αυξάνεται σε µια σειρά από χρήσεις που αφορούν τον οικιακό και βιοµηχανικό τοµέα αλλά και τις µεταφορές. Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό της την εξέταση των αλληλεπιδράσεων της ενεργειακής και περιβαλλοντικής πολιτικής. Λαµβάνει ως περίπτωση µελέτης τον ελληνικό τοµέα ηλεκτροπαραγωγής και το ευρωπαϊκό θεσµικό πλαίσιο σχετικά µε τα την αντιµετώπιση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Η µελέτη αναλύει τις συνέπειες της χρήσης της ηλεκτρικής ενέργειας στο περιβάλλον και συγκεκριµένα στην επιδείνωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου εξετάζοντας τις εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα που προκύπτουν από διαφορετικές επιλογές της ενεργειακής πολιτικής. Επιπλέον εξετάζονται τα αποτελέσµατα που έχει η κλιµατική πολιτική στον τοµέα της ενέργειας µέσω της συστηµατικής επιβολής προστίµων και οικονοµικών περιορισµών εκποµπών ρυπαντών. Η δοµή που έχει χρησιµοποιηθεί στην εργασία αυτή περιλαµβάνει έξι κεφάλαια και τέσσερα παραρτήµατα. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται µια συνοπτική εισαγωγή στο φαινόµενο του θερµοκηπίου και στους φυσικούς µηχανισµούς που το διατηρούν. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρατίθεται το θεσµικό πλαίσιο που διέπει την αντιµετώπιση του φαινοµένου του θερµοκηπίου τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Στην συνέχεια το τρίτο κεφάλαιο περιλαµβάνει µια λεπτοµερή ανάλυση του ηλεκτροπαραγωγικού τοµέα της Ελλάδας καθώς και των τάσεων που αναπτύσσονται σχετικά µε τις νέες εγκαταστάσεις αλλά και την εξέλιξη της ζήτησης όπως αυτή έχει µελετηθεί στην διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία. Η µεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας επεξήγεται στο τέταρτο κεφάλαιο ενώ το πέµπτο περιλαµβάνει την περίπτωση µελέτης. Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται η ανάλυση των αποτελεσµάτων της περίπτωσης µελέτης καθώς και µια περισσότερο λεπτοµερής τοποθέτηση σχετικά µε τις οικονοµικές παραµέτρους του ζητήµατος. Τα παραρτήµατα αφορούν την παράθεση στοιχείων σχετικά µε έγκυρες πηγές πληροφόρησης για το φαινόµενο του θερµοκηπίου (παράρτηµα 7) καθώς επίσης και αναφορές από προηγούµενες εµπειρίες χρήσης του συστήµατος εµπορίας ρύπων για την µείωση των αερίων εκποµπών (παράρτηµα 1

8). Επιπλέον στο Παράρτηµα 9 γίνεται αναλυτική µελέτη των Εθνικών Σχεδίων Κατανοµής ικαιωµάτων Εκποµπών (ΕΣΚ Ε) καθώς και των αποτελεσµάτων των ελληνικών ΕΣΚ Ε. Τέλος στο Παράρτηµα 10 µπορεί κανείς να βρει µια συγκριτική επισκόπηση για τον ηλεκτροπαραγωγικό τοµέα διαφόρων χωρών της ΕΕ. 1.1 Περιγραφή του φαινοµένου του θερµοκηπίου στην φυσική του µορφή και λειτουργία Η θερµοκρασία της ατµόσφαιρας και της επιφάνειας της Γης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, ιδιαίτερα από την ποσότητα της ηλιακής ενέργειας που προσπίπτει καθώς και αυτής που αντανακλάται από το έδαφος και τους ωκεανούς. Το ισοζύγιο της προσπίπτουσας ηλιακής ενέργειας καθορίζεται από τη σύνθεση της ατµόσφαιρας, την περιεχόµενη ποσότητα σκόνης στα σύννεφα που καλύπτουν µια περιοχή και το ποσοστό κάλυψης του εδάφους από χιόνι ή πάγο, δεδοµένου ότι τα υλικά αυτά ανακλούν περισσότερη ακτινοβολία απ όση το κοινό έδαφος ή η τυπική βλάστηση. Η προσπίπτουσα ακτινοβολία, η οποία ανήκει κυρίως στο ορατό και στο υπεριώδες φάσµα του ηλιακού φωτός, αφού προσβάλει την επιφάνεια της Γης, ανακλάται εν µέρει υπό µορφή ακτινοβολίας µεγαλύτερου µήκους κύµατος, δηλαδή υπό µορφή υπέρυθρης ακτινοβολίας. Αν και ο ατµοσφαιρικός αέρας του πλανήτη µας αποτελείται κυρίως από οξυγόνο και άζωτο περιέχει επίσης σε µικρότερα ποσοστά και άλλα αέρια. Τα αέρια είναι κατά κανόνα διαπερατά από το ορατό φως, ωστόσο ορισµένα από αυτά απορροφούν ακτινοβολία διαφορετικού µήκους κύµατος, που ανήκει για παράδειγµα στις περιοχές του υπέρυθρου και του υπεριώδους ηλιακού φωτός. Με τον τρόπο αυτό παρεµποδίζεται ή µειώνεται η διέλευση της ηλιακής ενέργειας µέσα από την ατµόσφαιρα, είτε µε την απαγόρευση της διόδου της προς τη Γη είτε µε την κατακράτηση µέρους της ενέργειας στην επιφάνεια της Γης και µέσα στην ατµόσφαιρά της. Η συµπεριφορά αυτή (που αναλύθηκε για πρώτη φορά συστηµατικά από τον S. Arrhenious το 1896) είναι ανάλογη προς αυτήν του γυαλιού, το οποίο επιτρέπει τη διάβαση του ορατού και του υπεριώδους φωτός διαµέσου του, αλλά είναι αδιαπέραστο από ένα ποσοστό της υπέρυθρης ακτινοβολίας (µεγάλου µήκους κύµατος). Η ύπαρξη ανάλογου υλικού συµβάλλει στη διατήρηση της υψηλής θερµοκρασίας σε ένα θερµοκήπιο. Στην αναλογία αυτή αποδίδεται και ο διαδεδοµένος όρος «φαινόµενο του θερµοκηπίου», που περιγράφει την επίδραση ορισµένων αερίων στο ενεργειακό ισοζύγιο του πλανήτη µας. Αντίστοιχα, ο όρος «αέρια του θερµοκηπίου» καλύπτει όλα εκείνα τα αέρια που συµβάλλουν στο αποτέλεσµα αυτό. Το φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι συνεπώς η αιτία που η Γη είναι 30-40 C θερµότερη απ όσο θα ήταν χωρίς την παρουσία ατµόσφαιρας και της µονωτικής της επίδρασης. Το φαινόµενο θερµοκηπίου δεν είναι αµφισβητήσιµο, είναι πραγµατικό και κρατάει τη Γη θερµή και κατοικήσιµη. 2

1.2 Επιδείνωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Αναζήτηση των ανθρωπογενών αιτίων Τα τελευταία περίπου εκατό (100) χρόνια, µερικά από τα αέρια που στο παρελθόν βρίσκονταν σε πολύ µικρά ποσοστά στην ατµόσφαιρα, όπως για παράδειγµα το διοξείδιο του άνθρακα (CΟ 2 ) και το µεθάνιο (CH 4 ), έχουν αυξήσει σηµαντικά την παρουσία τους, κυρίως λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (Σχήµα 1). Η εξέλιξη αυτή προβλέπεται ότι θα συνεχιστεί ακολουθώντας την αύξηση του πληθυσµού της Γης, η οποία επιβάλλει συνεχή κλιµάκωση της κατανάλωσης ενέργειας. 370 Συγκέντρωση CO 2 (ppm) 350 330 310 290 270 1750 1800 1850 1900 1950 2000 ΕΤΟΣ Σχήµα 1: Περιεκτικότητα γήινης ατµόσφαιρας σε CO 2 Λόγω της περιορισµένης χρονικής κλίµακας κατά την οποία εξετάζεται το φαινόµενο, υπάρχει αντικειµενική αδυναµία συγκέντρωσης αρκετών αποδεικτικών στοιχείων που να συνδέουν αδιαµφισβήτητα τις αυξηµένες συγκεντρώσεις των εν λόγω αερίων µε τη βαθµιαία µεταβολή του πλανητικού κλίµατος. Είναι επίσης γνωστό ότι και άλλα συµβάντα, όπως αστρονοµικοί και ηλιακοί κύκλοι και εκποµπές σκόνης από εκρήξεις ηφαιστείων, έχουν ανάλογη επίδραση στο κλίµα. Παρ όλα αυτά, οι συντριπτικά περισσότερες επιστηµονικές απόψεις δέχονται σήµερα ότι, αν καταγραφούν παρατεταµένες αυξήσεις στις συγκεντρώσεις µερικών, αν όχι όλων, των αερίων του θερµοκηπίου, τότε θα υπάρξει σηµαντική αύξηση στη µέση θερµοκρασία πλανητική θέρµανση στις επόµενες δεκαετίες. Η εξέλιξη αυτή θα µπορούσε να έχει δραµατικές επιδράσεις αρχικά στο παγκόσµιο κλίµα και ακολούθως στη γεωργία καθώς και τις συνθήκες διαβίωσης. Πράγµατι, η αύξηση της θερµοκρασίας του πλανήτη µας θα µπορούσε να οδηγήσει σε µαζικές πληµµύρες, υποχρεώνοντας σε µαζική µετανάστευση τους κατοίκους πολλών περιοχών που βρίσκονται σε χαµηλό επίπεδο σε σχέση µε τη θάλασσα. Η επιστηµονική αβεβαιότητα αναφορικά µε την έκταση των αυξήσεων στις συγκεντρώσεις των αερίων του θερµοκηπίου και των αλλαγών στη θερµοκρασία και το κλίµα 3

που αυτές θα µπορούσαν να επιφέρουν, οδηγούν σε σοβαρές δυσκολίες τις αναπτυξιακές πολιτικές και εµποδίζουν τη λήψη των κατάλληλων πολιτικών αποφάσεων. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες καταβάλλονται επίµονες προσπάθειες για την επίτευξη διεθνούς συµφωνίας περιορισµού των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου, και εκτεταµένη έρευνα σε πολλά µέρη του κόσµου για την επίλυση των προβληµάτων που αναµένεται να επιφέρει η κλιµατική αλλαγή. Μερικά στοιχεία για τα αέρια που εµπλέκονται σε αυτό το πρόβληµα, τις συνέπειες από την αύξηση των συγκεντρώσεων τους, τα µέτρα που µπορούν να ληφθούν για να περιοριστεί η αύξησή τους και τα αποτελέσµατά τους θα αναφερθούν παρακάτω. 1.3 Τα Αέρια που ενισχύουν το φαινόµενο του θερµοκηπίου Σύµφωνα µε τις αναλύσεις της τελευταίας εικοσαετίας, στην εξέλιξη του φαινοµένου του θερµοκηπίου συµµετέχουν αρκετά αέρια. Εκτός λοιπόν από το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και το µεθάνιο (CH 4 ), στο πρόγραµµα του ΟΗΕ για το περιβάλλον (UNEP) υποστηρίζεται η ύπαρξη άλλων περίπου 40 αερίων τα οποία συµµετέχουν στην ενίσχυση του φαινοµένου. Μερικά από τα αέρια αυτά υπάρχουν ελεύθερα στη φύση καθώς παράγονται από φυσικές διεργασίες, ενώ άλλα είναι προϊόντα της καύσεως ορυκτών καυσίµων ή των εκποµπών της χηµικής βιοµηχανίας. Επειδή η επίδραση των διαφόρων αερίων στο φαινόµενο του θερµοκηπίου δεν είναι ίδια εισάγεται η χρήση του Συντελεστή Κλιµατικής Επιβάρυνσης ή δείκτη GWP (Global Warming Potential), ο οποίος ορίζεται ως η συνολική προσθετική επίδραση (εντός συγκεκριµένου χρονικού πλαισίου, δεδοµένου ότι δεν είναι µέχρι σήµερα τελείως γνωστές οι µεσοπρόθεσµες επιπτώσεις στην εξέλιξη του φαινοµένου) για την οποία είναι υπεύθυνη µια µονάδα µάζας τού υπό εξέταση αερίου, προς την επίδραση που ασκεί µια µονάδα µάζας του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ), που λαµβάνεται ως αέριο αναφοράς. Το IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) έχει προτείνει συγκεκριµένες τιµές GWP για τα αέρια που έχουν την κύρια συµµετοχή στο φαινόµενο του θερµοκηπίου (Πίνακας 1). Η απουσία από τον Πίνακα αντίστοιχων τιµών για ορισµένα αέρια όπως τα νιτρικά οξέα, το µονοξείδιο του άνθρακα καθώς και τα NMVOCs οφείλεται στη δυσκολία προσδιορισµού του συντελεστή για αυτά εξαιτίας των ποικίλων χηµικών αντιδράσεων στις οποίες λαµβάνουν µέρος κατά την παραµονή τους στην ατµόσφαιρα. Πίνακας 1: Συντελεστές κλιµατικής επιβάρυνσης (IPCC) Αέριο GWP Αέριο GWP CO 2 1 HFC-227ea 2900 CH 4 21 HFC-236fa 6300 N 2 O 310 HFC-4310mee 1300 4

HFC-23 11700 CF 4 6500 HFC-125 2800 C 2 F 6 9200 HFC-134a 1300 C 4 F 10 7000 HFC-143a 3800 C 6 F 14 7400 HFC-152a 140 SF 6 23900 1.3.1 ιοξείδιο του άνθρακα Το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) παράγεται από τη χρήση (οξείδωση) των οργανικών καυσίµων, συµπεριλαµβανοµένων των τροφίµων, από την αποσύνθεση της οργανικής ύλης και από βιοµηχανικές διεργασίες τέτοιες όπως, για παράδειγµα, η παραγωγή τσιµέντου. Η ατµόσφαιρα πριν από τη βιοµηχανική επανάσταση περιείχε περίπου 280 ppm (µέρη στο εκατοµµύριο) CΟ 2 ή (0,028%), σε πρακτικά σταθερή συγκέντρωση, που προέρχονταν από την παραγωγή και κατανάλωση τροφίµων και από την καύση της ξυλείας, καθώς και από την αποσύνθεση της οργανικής ύλης, ώστε να εξισορροπείται εκείνο που καταναλώνεται για την παραγωγή της βιοµάζας µέσω της φωτοσύνθεσης. Με τη µαζική όµως χρήση ορυκτών καυσίµων, η συγκέντρωση του CΟ 2 άρχισε και αυτή να αυξάνεται σταθερά µέχρι τις µέρες µας οπότε και έχει υπερβεί τα 360 ppm (Σχήµα 1). Η εξέλιξη αυτή δεν είναι απλώς µια ποσοτική προσθήκη στον αέρα αφού υπάρχουν απώλειες του διοξειδίου του άνθρακα (CΟ 2 ) επιπλέον εκείνου που ανακυκλώνεται στην ανάπτυξη των δέντρων, των καλλιεργειών και της χλωρίδας γενικά. Αντίστοιχα, η κυριότερη µείωση του CΟ 2 γίνεται από τη διάλυσή του στις θάλασσες, αλλά οι εκτιµήσεις της δυνατότητας για απορρόφηση ποικίλλουν (σήµερα υπάρχει 50 φορές περισσότερο διαλυµένο CΟ 2 στους ωκεανούς απ όσο υπάρχει στην ατµόσφαιρα). Βέβαια µε τη σταδιακή αύξηση της θερµοκρασίας του πλανήτη και των ωκεανών αναµένεται η µείωση της διαλυτότητας του CO 2 στο νερό και η επιπλέον απελευθέρωσή του στην ατµόσφαιρα. Τα παραπάνω στοιχεία πρέπει να συνδυαστούν και µε τη συστηµατική καταστροφή των δασών, που µέχρι πρόσφατα απορροφούσαν µέσω της φωτοσύνθεσης σηµαντικές ποσότητες CO 2. Υπάρχουν πολλές αµφιβολίες στην ποσοτική κατανόηση του κύκλου του άνθρακα, που και αυτός θα µπορούσε να επηρεαστεί από τις µεταβολές της θερµοκρασίας. Οι συνολικές παγκόσµιες εκποµπές CΟ 2 από ανθρωπογενείς πηγές το 2002 υπολογίζονταν σε περίπου 24,5 δισ. τόνους. Η παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) από τη χρήση ορυκτών καυσίµων ποικίλλει ανάλογα µε τον τύπο και την ποιότητά τους. Κάθε τόνος άνθρακα που καίγεται ελευθερώνει, ανάλογα µε την ποιότητά του, περίπου 2,5-3,6 τόνους CΟ 2. Κάθε τόνος αργού πετρελαίου που καταναλώνεται (κυρίως ως βενζίνη ή πετρέλαιο diesel κλπ.) παράγει περίπου 3 τόνους CΟ 2 και κάθε τόνος φυσικού αερίου δίνει 2.7 τόνους. Λαµβάνοντας υπόψη ότι τα καύσιµα αυτά έχουν διαφορετική θερµογόνο δύναµη ανά µονάδα βάρους, οι εκποµπές συνήθως συγκρίνονται µε βάση την εκλυόµενη από την καύση θερµότητα (δηλαδή kg CO 2 /toe εκλυόµενης θερµότητας). 5

Με βάση τα στοιχεία αυτά στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι εκποµπές CO 2 για τα κυριότερα ορυκτά καύσιµα της σύγχρονης οικονοµίας. Πίνακας 2: Συντελεστές εκποµπών CO 2 κυριότερων ορυκτών καυσίµων Καύσιµο Συντελεστής Εκποµπής (kg/toe) Άνθρακας 5250 Λιγνίτης 5500-6500 Πετρέλαιο Mazut 3200-3300 Πετρέλαιο Diesel 3000-3100 Βενζίνη 2850-3000 Φυσικό Αέριο 2250-2350 1.3.2 Μεθάνιο Το µεθάνιο (CH 4 ) παράγεται στη φύση και είναι γνωστό ως «ελειογενές» αέριο ή ως εκρηκτικό αέριο ορυχείων. Παράγεται επίσης από µηρυκαστικά, σε καλλιέργειες ρυζιού και από την αναερόβια αποσύνθεση του οργανικού µέρους των σκουπιδιών. Είναι το κυριότερο συστατικό του φυσικού αερίου ενώ συνυπάρχει µε άλλους ελαφρούς αέριους υδρογονάνθρακες σε κοιτάσµατα αργού πετρελαίου. Χρησιµοποιείται ευρέως ως καύσιµο και ως πρώτη ύλη χηµικής συνθέσεως. Μεταφέρεται κυρίως µε σωληνώσεις ή υγροποιηµένο (LNG) µε ειδικά πλοία. Αν και η συγκέντρωσή του στην ατµόσφαιρα είναι περίπου 2ppm, ωστόσο αυξάνεται περίπου κατά 1% κάθε χρόνο. Αν συνεχιστεί η αύξηση αυτή µε το σηµερινό ρυθµό τότε, σε 40 χρόνια η συµµετοχή του στο φαινόµενο του θερµοκηπίου θα µπορούσε να είναι ισοδύναµη εκείνης του διοξειδίου του άνθρακα (CΟ 2 ), αφού εµφανίζει σαφώς υψηλότερο συντελεστή κλιµατικής επιβάρυνσης από το τελευταίο. Ένα αξιοσηµείωτο µέρος της έκλυσης του µεθανίου (CH 4 ) στην ατµόσφαιρα προέρχεται από διαρροές κατά τη διάρκεια της µεταφοράς αερίων καυσίµων, ιδιαίτερα από ακατάλληλες ή παλαιές σωληνώσεις, αν και διάφορες άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες (σκουπίδια, καλλιέργειες κλπ.) όπως επίσης και ο αυξηµένος ζωικός πληθυσµός συµβάλλει στην παγκόσµια αύξηση της συγκέντρωσης του µεθανίου. 1.3.3 Άλλα Αέρια Στον Πίνακα 2 παρατηρεί κανείς ότι οι διαφορές στο συντελεστή «Κλιµατικής Επιβάρυνσης» µεταξύ των διαφόρων αερίων είναι αρκετά µεγάλες, ιδιαίτερα µάλιστα στην περίπτωση ορισµένων υπερφθορανθράκων και υδροφθορανθράκων. Έτσι, ενώ τα συγκεκριµένα αέρια παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαµηλή συγκέντρωση στην ατµόσφαιρα σε σχέση µε το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), έχουν τελικά αξιόλογη συνεισφορά εξαιτίας του δυσανάλογα υψηλού συντελεστή GWP που εµφανίζουν. Η συµπεριφορά τους αυτή οφείλεται σε δύο λόγους, πρώτον 6

στο ότι απορροφούν περισσότερη υπέρυθρη ακτινοβολία ανά µονάδα µάζας, και δεύτερον στο ότι απορροφούν σε µήκη κύµατος στα οποία δεν απορροφά το CΟ 2, αυξάνοντας έτσι την περιοχή της απορροφούµενης ακτινοβολίας. Ο χρόνος ηµιζωής ενός αερίου (δηλαδή ο χρόνος παραµονής στην ατµόσφαιρα µετά την έκλυσή του) επιδρά επίσης στην τελική συγκέντρωση. Για παράδειγµα, το µεθάνιο έχει µέσο χρόνο ζωής ή µέσο χρόνο παραµονής περίπου 19 χρόνια, ενώ οι χλωριοφθοράνθρακες (CFC) επιβιώνουν για 100 χρόνια τουλάχιστον. Οι χλωριοφθοριοάνθρακες (CFC) είναι οµάδα ανθρωποποίητων ενώσεων του άνθρακα και των αλογόνων µε ευρεία χρήση στη βιοµηχανία. Είναι ενώσεις πολύ σταθερές, άφλεκτες και µη τοξικές, ενώ έχει διαπιστωθεί ότι προκαλούν καταστροφή της προστατευτικής στιβάδας του όζοντος της στρατόσφαιρας του πλανήτη µας. Οι ενώσεις αυτές δρουν και ως αέρια θερµοκηπίου, δηλαδή απορροφούν µέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας που διαφορετικά θα επέστρεφε στο διάστηµα. Άλλα αέρια που θεωρούνται υπεύθυνα για τις κλιµατολογικές αλλαγές του πλανήτη µας λόγω της ενίσχυσης του φαινοµένου του θερµοκηπίου είναι το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O), µια σειρά από φθοριούχες ενώσεις (υδρογονάνθρακες, θειούχες ενώσεις κλπ.), καθώς και ορισµένοι γνωστοί αέριοι ρυπαντές, όπως το µονοξείδιο του άνθρακα (CO), τα οξείδια του αζώτου (NO x ), το διοξείδιο του θείου (SO 2 ) και διάφορες κυκλικές αρωµατικές ενώσεις (NMVOCs). Τέλος, µέρος της ηλιακής θερµότητας παγιδεύεται στην ατµόσφαιρα από τους υδρατµούς. Αξίζει να αναφερθεί ότι το φαινόµενο του θερµοκηπίου στην προβιοµηχανική εποχή αποδίδεται κατά 65% στους υδρατµούς, κατά 25% στο διοξείδιο του άνθρακα, κατά 2% στο µεθάνιο, ενώ το υπόλοιπο 8% αντιστοιχεί σε άλλα συστατικά της ατµόσφαιρας. Η συγκέντρωση των υδρατµών, όµως, εξαρτάται από τους φυσικούς κύκλους του νερού οι οποίοι βρίσκονται εκτός του ανθρώπινου ελέγχου. Βέβαια, εάν η θερµοκρασία του πλανήτη αυξηθεί λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, τότε αναµένεται να εξατµιστεί ακόµα περισσότερο νερό. Το γεγονός αυτό µπορεί να οδηγήσει στη συνέχεια σε µεγαλύτερη κάλυψη από σύννεφα και συνεπώς σε µεγαλύτερη συγκράτηση θερµότητας. Το παραπάνω φαινόµενο µπορεί βέβαια να µην είναι ισχυρό αφού η πυκνότερη νεφοκάλυψη θα σηµαίνει και χαµηλότερη εισροή ηλιακής ακτινοβολίας. 1.4 Τεχνολογικές προσεγγίσεις και τα κυριότερα πολιτικά και κοινωνικά ζητήµατα που αντιµετωπίζει η εφαρµογή τους. (Η εµπειρία από τα διεθνή fora) Παρόλο που οι προσφερόµενες τεχνολογικές λύσεις για τον έλεγχο του φαινοµένου του θερµοκηπίου είναι αρκετές, η εφαρµογή τους φαίνεται πως αντιµετωπίζει σηµαντικά πολιτικά και κοινωνικά εµπόδια. Τα εµπόδια αυτά δεν συναντώνται µόνο εξαιτίας των αδυναµιών ή ατελειών του εκάστοτε θεσµικού πλαισίου ή των πολιτικών που εφαρµόζονται, αλλά και 7

εξαιτίας αντιδράσεων από εξωθεσµικούς κοινωνικούς και πολιτικούς και οικονοµικούς φορείς. Παρακολουθώντας τις τεχνολογικές λύσεις που προτείνονται για τον περιορισµό του φαινοµένου, παρατηρούµε ότι αυτές σχετίζονται κυρίως µε τη µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου η οποία επιτυγχάνεται αφ ενός µε τη βελτιστοποίηση της ενεργειακής αποδοτικότητας, αφ ετέρου µε τη χρήση εναλλακτικών µορφών ενέργειας. Η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας περιλαµβάνει αφ ενός σηµαντικές επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη, αφ ετέρου απαιτεί τη συµµετοχή και αποδοχή των πολιτών. Εκτός δηλαδή από τις µεγάλες βιοµηχανικές εφαρµογές, στις οποίες οι πολίτες δεν έχουν άµεσο λόγο, υφίσταται µια σειρά άλλων δραστηριοτήτων, όπως η χρήση µέσων µεταφοράς, η χρήση οικιακών συσκευών κ.ά. που περιλαµβάνουν διάκριση µεταξύ ενεργοβόρων ή λιγότερο ενεργοβόρων επιλογών. Τίθεται συνεπώς το ερώτηµα κατά πόσον οι πολίτες κάνουν φιλικές προς το περιβάλλον επιλογές. Τα αυτοκίνητα µε χαµηλότερη κατανάλωση καυσίµων ή χαµηλότερες εκποµπές ρύπων και οι ηλεκτρικές συσκευές µειωµένης κατανάλωσης ρεύµατος είναι ήδη διαθέσιµες επιλογές. Ωστόσο ήδη στα πλαίσια των περιβαλλοντικών σηµάνσεων (eco labeling) και των πράσινων πιστοποιητικών (Green Certificates) οι περιβαλλοντικές επιδράσεις πολλών καταναλωτικών αγαθών και υπηρεσιών θα είναι πλέον γνωστές και συνεπώς θα αποτελούν ένα από τα κριτήρια επιλογής. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση και ενηµέρωση είναι καθοριστικής σηµασίας στην αξιοποίηση των πιστοποιητικών και σηµάνσεων ώστε οι φιλικές προς το περιβάλλον προτάσεις να στηριχθούν από τους καταναλωτές. Παράλληλα µε τα παραπάνω οι εναλλακτικές µορφές ενέργειας έχουν ήδη προχωρήσει σε εφαρµογή µε εγκαταστάσεις µεγάλων σταθµών ηλεκτροπαραγωγής. Ενώ το φιλοπεριβαλλοντικό προφίλ αυτών των σταθµών θεωρείται δεδοµένο, µέχρι σήµερα ο τελικός καταναλωτής δεν έχει δυνατότητα επιλογής. Πειραµατικές εφαρµογές επιλογών παραγωγής ενέργειας έχουν γίνει στη ανία µε ιδιαίτερα θετικά αποτελέσµατα, αφού το κοινό έδειξε σαφή προτίµηση στις ανανεώσιµες µορφές ενέργειας. Ενώ όµως οι τεχνικές εξοικονόµησης ενέργειας δεν συναντούν αντιδράσεις, οι εγκαταστάσεις ήπιων µορφών ενέργειας συχνά κατηγορούνται για σηµαντική οπτική και ακουστική όχληση. Το φαινόµενο NIMBY (Not In My Back Yard) είναι ιδιαίτερα σύνηθες και αφορά βέβαια όλες τις εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας καθώς και όλες τις εγκαταστάσεις µε σηµαντικές περιβαλλοντικές επιδράσεις. Ειδικά ωστόσο στην περίπτωση των ανανεώσιµων µορφών ενέργειας θα ήταν αναµενόµενο να γίνονται ευκολότερα δεκτές, αφού σίγουρα η όχληση που προκαλούν είναι χαµηλότερη από αντίστοιχης ισχύος συµβατικές εγκαταστάσεις. Η ανάπτυξή τους όµως έχει συναντήσει σθεναρές αντιδράσεις σε πολλές περιοχές παγκοσµίως µεταξύ των οποίων και αρκετά ελληνικά νησιά. Η κατάλληλη ενηµέρωση φαίνεται πως και σε αυτήν την 8

περίπτωση θα µπορούσε να συµβάλει στη µεταστροφή του κλίµατος υπέρ των εναλλακτικών µορφών ενέργειας. Η ευαισθησία και η υπευθυνότητα των πολιτών σχετίζεται σε µεγάλο βαθµό µε το κατά πόσον οι ίδιοι κατανοούν τις συνέπειες από την εξέλιξη του φαινοµένου του θερµοκηπίου, αλλά σε ποια προτεραιότητα θέτουν το ζήτηµα σε σχέση µε άλλες ανάγκες τους. Οι άµεσα και πιο σκληρά θιγόµενες χώρες της ΝΑ Ασίας µαστίζονται από τη φτώχεια και η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών τους έχει περιορισµένη ή µηδενική πρόσβαση σε πληροφορίες περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Οι συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής εµφανίζονται αιφνιδιαστικές στους τοπικούς πληθυσµούς στον βαθµό που τους είναι άγνωστη η εξέλιξη του φαινοµένου. Αλλά ακόµη και τότε, η προσοχή που δίνουν στο ζήτηµα είναι κατά πολύ υποδεέστερη από την «λογικά» αναµενόµενη, αφού έχουν να αντιµετωπίσουν κατά πολύ πιεστικότερες ανάγκες τις οποίες θέλουν να καλύψουν αδιάφορα από το περιβαλλοντικό «κοινωνικό» κόστος τους. Οι δυτικές κοινωνίες ωστόσο έχουν πρόσβαση σε πολύ περισσότερες πληροφορίες που παρέχονται µέσα από την τυπική, τη µη τυπική και την άτυπη εκπαίδευση. Το επίπεδο πληροφόρησης που παρέχεται είναι βέβαια διαφορετικό σε κάθε χώρα ενώ εµφανίζεται υψηλότερο στον ευρωπαϊκό και αµερικανικό βορρά όπου οι πολίτες έχουν προχωρήσει από την ευαισθητοποίηση στην υπευθυνότητα συµµετέχοντας ενεργά σε σχετικές δράσεις. Είναι χαρακτηριστικό βέβαια ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση και η συµµετοχή των πολιτών είναι σηµαντική σε κράτη τα οποία έχουν υποστεί ισχυρές περιβαλλοντικές πιέσεις από τη ραγδαία εκβιοµηχάνισή τους. Στις χώρες αυτές ήδη από τη δεκαετία του 1970 αναπτύχθηκε ισχυρό περιβαλλοντικό κίνηµα το οποίο σήµερα απαριθµεί πολλές µη κυβερνητικές οργανώσεις και πολιτικές παρατάξεις οι οποίες λαµβάνουν µέρος στη λήψη αποφάσεων. Ταυτόχρονα, το σχετικά υψηλό µέσο επίπεδο ζωής διευκολύνει την κατάταξη των περιβαλλοντικών προτεραιοτήτων σε σχετικά ανώτερη κλίµακα. Και εδώ, όµως, ένας άλλος παράγοντας σύνδροµο της ευηµερίας πιέζει προς τα κάτω την προτεραιότητα των φιλοπεριβαλλοντικών προτιµήσεων: Ο σύγχρονος υπερκαταναλωτισµός που αποτελεί ως φαίνεται οργανικό χαρακτηριστικό των µετανεωτερικών κοινωνιών. Η προώθηση των ανανεώσιµων µορφών ενέργειας και των τεχνικών εξοικονόµησης βρίσκει αντίθετους µέχρι σήµερα τοµείς της οικονοµίας των οποίων τα συµφέροντα θίγονται. Οι εταιρείες και οι χώρες που ασχολούνται µε την εξόρυξη, παραγωγή και διακίνηση του πετρελαίου, του άνθρακα αλλά και του φυσικού αερίου προβλέπουν πιθανή µείωση των κερδών τους και συνεπώς αντιδρούν. Η οικονοµική τους ισχύς άλλωστε είναι τόσο µεγάλη ώστε να αποτελούν σηµαντικό παράγοντα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Συνεπώς φαίνεται ότι οι πολίτες δεν αποτελούν σηµαντικό φορέα αντίδρασης στην εφαρµογή των τεχνολογικών λύσεων. Το αίτηµα για υψηλή περιβαλλοντική ποιότητα στηρίζεται από τους 9

πολίτες οι οποίοι έχουν ανάγκη για περισσότερη ενηµέρωση και εκπαίδευση ώστε να γνωρίζουν αν οι επιλογές τους ωφελούν ή βλάπτουν το περιβάλλον. 10

2. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ: ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ Η υψηλή θερµοκρασία της Γης καθώς και η διατήρηση του υδρολογικού κύκλου οφείλονται σε πολύ µεγάλο βαθµό στην ύπαρξη του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Στον τελευταίο αιώνα, ωστόσο, τα αέρια στα οποία στηρίζεται κυρίως η λειτουργία του φαινοµένου, δηλαδή το διοξείδιο του άνθρακα και το µεθάνιο, εµφανίζουν ολοένα και αυξανόµενες συγκεντρώσεις στην ατµόσφαιρα ως αποτέλεσµα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, µε συνέπεια κατ επέκταση την ενίσχυση της έντασης του φαινοµένου του θερµοκηπίου µε προφανείς συνέπειες την αύξηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη γνωστή και ως παγκόσµια θέρµανση. Η κλιµατική αλλαγή εµφανίζεται ιδιαίτερα απειλητική αυξάνοντας τη συχνότητα εµφάνισης των ακραίων καιρικών φαινοµένων, διαστέλλοντας τις υδάτινες µάζες των ωκεανών και βυθίζοντας εν µέρει της παράκτιες περιοχές. 2.1 Το πρωτόκολλο του Κιότο Η σπουδαιότητα της επιδείνωσης του φαινοµένου του θερµοκηπίου ενεργοποίησε την παγκόσµια κοινότητα και η ανάγκη για λήψη µέτρων εκφράστηκε ανοιχτά στη Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ για το Περιβάλλον στο Ρίο της Βραζιλίας το 1992 µε τη Σύµβαση-πλαίσιο για την Κλιµατική Αλλαγή (United Nations Framework Convention on Climate Change). Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα καθώς και 186 ακόµα έθνη επικύρωσαν τη σύµβαση, τελικός στόχος της οποίας ήταν ο περιορισµός των αερίων του θερµοκηπίου ώστε να εξαλειφθεί ο κίνδυνος αλλαγής του κλίµατος. Η σύµβαση επικυρώθηκε το 1994 αλλά δεν είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα. Πρότεινε τη συγκράτηση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου στις χώρες µε αναπτυγµένη βιοµηχανία στα επίπεδα που αυτές είχαν το 1990. Ωστόσο, µέχρι το έτος 2000 στο οποίο και τυπικά θα γινόταν ο έλεγχος των προσπαθειών της κάθε χώρας, φάνηκε πως µόνο η Γερµανία και η Βρετανία είχαν πετύχει τους στόχους τους. Άλλωστε η ύπαρξη συγκυριών (κατάρρευση της βιοµηχανίας της Ανατολικής Γερµανίας και µετατόπιση του ενεργειακού βάρους της ηλεκτροπαραγωγής από τον άνθρακα στο φυσικό αέριο στη Βρετανία) βοήθησαν στην πραγµατικότητα τις δύο αυτές χώρες να υλοποιήσουν τους στόχους τους, γεγονός που αποδεικνύει την ουσιαστική έλλειψη µέτρων περιβαλλοντικής πολιτικής. Όταν υιοθετήθηκε η Συνθήκη Πλαίσιο του Ρίο, οι κυβερνήσεις γνώριζαν ότι οι δεσµεύσεις της δεν επαρκούσαν για τον έλεγχο της κλιµατικής αλλαγής. Στην πρώτη Συνεδρία των Μελών (COP1 Conference Of the Parties) στο Βερολίνο την άνοιξη του 1995 έγινε η εκκίνηση µιας νέας σειράς διαπραγµατεύσεων µε σκοπό τη λήψη αυστηρότερων και περισσότερο λεπτοµερών µέτρων για τις βιοµηχανικές χώρες. υόµισι χρόνια αργότερα στην COP3 οι συνοµιλίες οδήγησαν στο γνωστό πλέον πρωτόκολλο του Κιότο. Το κείµενο του 11

πρωτοκόλλου υιοθετήθηκε στις 11 εκεµβρίου 1997 στο Κιότο της Ιαπωνίας ενώ ήταν διαθέσιµο για υπογραφή στη Νέα Υόρκη από τις 16 Μαρτίου του 1998 ως τις 15 Μαρτίου του 1999, διάστηµα στο οποίο είχαν υπογράψει 84 κράτη. Ωστόσο, πολλά από τα κράτη που είχαν ήδη υπογράψει καθυστερούσαν την επικύρωσή του, γεγονός που οδήγησε την COP7 του Μαράκες στη θέσπιση λεπτοµερών κανονισµών για την εφαρµογή του πρωτοκόλλου και των ευέλικτων µηχανισµών που αυτό προέβλεπε. Είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι το πρωτόκολλο του Κιότο περιέχει σαφώς κατανεµηµένες τις «υποχρεώσεις» των αναπτυγµένων κρατών µελών του ΟΗΕ όσον αφορά τις εκποµπές αερίων ρυπαντών που συντελούν στην επιδείνωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Αναφέρονται άλλωστε σε λίστα του Παραρτήµατος Β (Annex B) του επίσηµου κειµένου όλες οι χώρες που θεωρούνται αναπτυγµένες και καλούνται να υιοθετήσουν το κείµενο αναλαµβάνοντας τις υποχρεώσεις τους (Πίνακες 3 και 4). Συγκεκριµένα ορίζεται ότι οι χώρες µε αναπτυγµένη βιοµηχανία θα πρέπει να µειώσουν τις εκποµπές ρύπων κατά 5.2% σε σχέση µε τα επίπεδα στα οποία αυτές βρίσκονταν το 1990 που θεωρείται έτος αναφοράς. Η πρόοδος του στόχου αυτού πρέπει να διερευνηθεί µέχρι το τέλος του 2007, ενώ η πραγµατοποίησή του πρέπει να έχει ολοκληρωθεί πέντε έτη αργότερα κατά το 2012. Ορίζεται επιπλέον ότι οι επόµενοι στόχοι που θα τεθούν πρέπει να ελέγχονται ανά τακτά χρονικά διαστήµατα όχι µεγαλύτερα από πέντε έτη. Πίνακας 3: Ποσοστιαία µεταβολή εκποµπών 6 αερίων θερµοκηπίου στην ΕΕ15 (περίοδος 1990-2012) Χώρα Μεταβολή Χώρα Μεταβολή Χώρα Μεταβολή Αυστρία -13% Ελλάδα +25% Λουξεµβούργο -28% Βέλγιο -7.5% Ην. Βασίλειο -12.5% Ολλανδία -6% Γαλλία 0% Ιρλανδία +14% Πορτογαλία +28% Γερµανία -21.5% Ισπανία +15% Σουηδία +5% ανία -21.5% Ιταλία -6.5% Φιλανδία 0% Πίνακας 4: Ποσοστιαία µεταβολή εκποµπών 6 αερίων θερµοκηπίου διεθνώς (περίοδος 1990-2012) Κράτος Στόχος Μείωσης EΕ-15, Βουλγαρία, ηµοκρατία της Τσεχίας, Εσθονία, Λετονία, Λίχνενσταϊν, Λιθουανία, Μονακό, Ρουµανία, Σλοβακία, Σλοβενία και Ελβετία. -8% ΗΠΑ -7% Καναδάς, Ουγγαρία, Ιαπωνία, Πολωνία -6% Κροατία -5% Νέα Ζηλανδία, Ρωσία, Ουκρανία 0% Νορβηγία 1% Αυστραλία 8% Ισλανδία 10% 12

2.2 Το θεσµικό πλαίσιο αποδοχής και εφαρµογής του πρωτοκόλλου του Κιότο στην ΕΕ και τον ΟΗΕ Στο πρώτο έτος µετά την υιοθέτηση του πρωτοκόλλου του Κιότο 84 κράτη είχαν ήδη ολοκληρώσει τη διαδικασία της υπογραφής του (signature). Η διαδικασία αυτή γίνεται από τον πρόεδρο ενός κράτους, τον πρωθυπουργό, τον υπουργό εξωτερικών ή άλλον ειδικό απεσταλµένο µε τη σχετική εξουσιοδότηση. Η υπογραφή σηµατοδοτεί τη συµφωνία του κράτους µε το υιοθετηµένο διεθνές κείµενο της συµφωνίας (convention) ή του πρωτοκόλλου (protocol). Παράλληλα υποδηλώνει την πρόθεση της συγκεκριµένης χώρας να γίνει µέλος της συµφωνίας (Party of the Agreement). Την υπογραφή ακολουθεί η επίσηµη επικύρωση (ratification), η οποία πραγµατοποιείται συνήθως από τα εθνικά κοινοβούλια των χωρών ή άλλα εθνικά σώµατα και επιτρέπει στην εκάστοτε χώρα να γίνει µέλος της συµφωνίας 90 ηµέρες µετά. Η αποδοχή (acceptance) και η έγκριση (approval) έχουν την ίδια νοµική ισχύ όπως και η επικύρωση και συνεπώς εκφράζουν την πρόθεση ενός κράτους να δεσµευτεί σε µια συµφωνία. Κατά την πρακτική πολλών κρατών η αποδοχή ή η έγκριση αντικατέστησαν την επικύρωση. Η υιοθέτηση του κειµένου του πρωτοκόλλου του Κιότο, η υπογραφή του και η αποδοχή του από έναν µεγάλο αριθµό κρατών δεν σηµαίνει αυτοµάτως και την εφαρµογή του. Η νοµική ισχυροποίηση του πρωτοκόλλου προϋποθέτει ότι αυτό θα έχει περάσει όλα τα στάδια αποδοχής του από το 55% των κρατών που αναφέρονται στο Παράρτηµα Β του κειµένου. Ταυτόχρονα όµως προβλέπεται ότι οι χώρες αυτές θα πρέπει να ευθύνονται για τουλάχιστον το 55% των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου κατά το έτος βάσης, δηλαδή το 1990. Οι χώρες τις Ευρωπαϊκής Ένωσης (πριν από τη διεύρυνση) προχώρησαν σε κοινή επικύρωση του πρωτοκόλλου του Κιότο ήδη από την 29 η Μαΐου 2002 και παράλληλα µε άλλα αναπτυγµένα κράτη του Παραρτήµατος Β αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα των κρατών που υποστήριξαν την εφαρµογή του πρωτοκόλλου. Αργότερα και άλλες χώρες έκαναν το ίδιο µεταξύ των οποίων πιο σηµαντικές σε ποσοστό παγκοσµίων εκποµπών η Ιαπωνία που προχώρησε σε επικύρωση στις 4/6/2002 και ο Καναδάς στις 17/12/02. Σε αυτήν τη φάση όλες οι αναπτυγµένες χώρες που είχαν επικυρώσει το πρωτόκολλο του Κιότο αποτελούσαν ήδη το 44.2% των παγκοσµίων εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Παρόλο που το ποσοστό αυτό ήταν σηµαντικό, απείχε πολύ από το απαιτούµενο 55%. Στον βαθµό άλλωστε που οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είχαν δηλώσει την αντίθεσή τους µε την εφαρµογή του πρωτοκόλλου και οι υπόλοιπες χώρες που συµπεριλαµβάνονταν µεταξύ των αναπτυγµένων κρατών κατείχαν πολύ µικρά ποσοστά των παγκοσµίων εκποµπών η τελική επικύρωση φαινόταν πολύ δύσκολη. Η µόνη χώρα που θα µπορούσε να έχει σηµαντικό ρόλο στις εξελίξεις ήταν η Ρωσία η οποία κατείχε το 17.4% των διεθνών εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Ωστόσο η συµµετοχή της είχε κατά καιρούς γίνει αντικείµενο διφορούµενων δηλώσεων οι 13

οποίες άλλες φορές υπόσχονταν την επικείµενη επικύρωση και άλλες φορές επικαλούµενες οικονοµικά κωλύµατα ακύρωναν οποιαδήποτε διαπραγµάτευση. Η αλήθεια είναι ότι η Ρωσία θα µπορούσε να ωφεληθεί σηµαντικά από την εφαρµογή του πρωτοκόλλου του Κιότο για δύο κυρίως λόγους. Καταρχάς γιατί η εφαρµογή του ωθεί σε επιπλέον χρήση του φυσικού αερίου ως περισσότερο φιλικού προς το περιβάλλον καυσίµου και η Ρωσία είναι ο κύριος εξαγωγέας φυσικού αερίου παγκοσµίως. Επιπλέον η ρωσική βιοµηχανία µετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης συρρικνώθηκε σηµαντικά µε αποτέλεσµα η Ρωσία να υπερκαλύπτει τις απαιτήσεις του πρωτοκόλλου χωρίς καµία ιδιαίτερη προσπάθεια, ενώ η δυνατότητα για σηµαντικά έσοδα από την πώληση αδειών εκποµπής φαινόταν πιθανή. Με την πρόφαση όµως ότι το πρωτόκολλο θα αποτελούσε εµπόδιο στα αναπτυξιακά της σχέδια, η Ρωσία καθυστέρησε την επικύρωση για να την πραγµατοποιήσει µετά τις διαπραγµατεύσεις στις 18/11/2004. Η επικύρωση του πρωτοκόλλου του Κιότο από τη Ρωσία ανέβασε το ποσοστό των παγκοσµίως εκπεµπόµενων ρύπων που κατείχαν οι χώρες που το είχαν αποδεχτεί στο 61.6%. Το ποσοστό αυτό κρίθηκε ικανοποιητικό και αρκετά µεγαλύτερο από το 55% που προβλεπόταν στη συµφωνία. Σύµφωνα µε το πρωτόκολλο άλλωστε, 90 ηµέρες µετά την τελική επικύρωση του, θα έπρεπε να ξεκινήσει επίσηµα η εφαρµογή του, κάτι που έγινε στις 16/2/2005. Βάσει των τελικών δεδοµένων τα συµβαλλόµενα κράτη στο πρωτόκολλο είναι 144 ενώ τα αναπτυγµένα κράτη που θα συµµετέχουν στις προσπάθειες για µείωση των εκποµπών τους είναι 37. 2.3 Οι ευέλικτοι µηχανισµοί επίτευξης των στόχων του Κιότο. Εµπόριο ρύπων, µηχανισµός καθαρής ανάπτυξης, εκτέλεση έργων από κοινού Το Εµπόριο Ρύπων είναι ίσως ο πιο γνωστός από τους µηχανισµούς που προτάθηκαν για την επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο. Άλλωστε η πρώτη του εφαρµογή έγινε στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1990, ενώ ήταν και ανάµεσα στις προτάσεις της επιτροπής Brundtland στην έκθεση «Το κοινό µας µέλλον» (Our common future, 1987). Ως µέθοδος περιορισµού των ρύπων ορίζεται ένα ανώτατο όριο εκποµπών (cap, emission ceiling) στο σύνολο των παραγωγών, είτε σε επίπεδο τοµέα (ηλεκτροπαραγωγή, βιοµηχανία, τριτογενής, µεταφορές), είτε σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Στη συνέχεια κάθε τοµέας παραγωγής των ρυπαντών λαµβάνει από τον διαχειριστή του συστήµατος δικαιώµατα (allowances) εκποµπών. Τα δικαιώµατα είναι εµπορεύσιµα (tradable permits), µεταξύ των διαφόρων φορέων εκποµπής, ενώ οι τιµές καθορίζονται από τις συνθήκες της αγοράς. Στο τέλος του έτους (ή της ορισµένης περιόδου ελέγχου) κάθε ένας φορέας από τους συµµετέχοντες στο σύστηµα οφείλει να κατέχει δικαιώµατα εκποµπής αντίστοιχα προς τις ποσότητες ρυπαντών που εξέπεµψε. Σε περίπτωση που κάποιος φορέας έχει περίσσευµα δικαιωµάτων, έχει δηλαδή εκπέµψει ποσότητα ρύπων χαµηλότερη από τα δικαιώµατα 14

εκποµπής που κατέχει, τότε έχει υπάρχει η δυνατότητα για εκποίηση ή διατήρησή τους για µελλοντική χρήση. Αντίθετα αν κάποιος φορέας έχει εκπέµψει µεγαλύτερες ποσότητες ρύπων από τα δικαιώµατα εκποµπής που κατέχει, τότε πρέπει να αγοράσει δικαιώµατα από άλλους φορείς που έχουν διαθέσιµα προς πώληση. Ο βαθµός της τελικής διαθεσιµότητας των ανεκµετάλλευτων δικαιωµάτων ρύπανσης καθώς και το κατά πόσον οι υπόλοιπες επιχειρήσεις πέτυχαν ή όχι τους στόχους µείωσης των εκποµπών τους θα καθορίσει τις τιµές διάθεσης των δικαιωµάτων. Πρόκειται δηλαδή ουσιαστικά για ένα χρηµατιστήριο όπου οι τιµές των προς συναλλαγή προϊόντων καθορίζεται από τους νόµους της ζήτησης και της προσφοράς. Το σύστηµα εµπορίας ρύπων θεωρείται καινοτόµος µέθοδος που χρησιµοποιεί τη δυναµικότητα της αγοράς µεγιστοποιώντας τα αποτελέσµατα προς το κόστος, σε σχέση µε άλλες περισσότερο «παραδοσιακές» µεθόδους. Εκτός από τα οικονοµικά κίνητρα που προσφέρει για τη µείωση των εκποµπών, είναι πολύ σηµαντικό ότι αφήνει απόλυτη ελευθερία στις επιχειρήσεις και στους οργανισµούς για το πώς θα πετύχουν τους στόχους µείωσης. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ενώ µια επιλογή θα µπορούσε να είναι η επένδυση σε αντιρρυπαντική τεχνολογία, φίλτρων ή συναφών συσκευών ελέγχου µετά την καύση (secondary measures), µια άλλη επιλογή είναι η µείωση της καταναλισκόµενης ενέργειας και συνεπώς των καυσίµων που χρησιµοποιούνται ή η χρήση ανανεώσιµων ενεργειακών πόρων. Παράλληλα όµως τα παραπάνω δεν αποκλείουν τη χρήση της δυνατότητας που προσφέρεται για µη εναρµόνιση µε τις απαιτήσεις για µείωση της ρύπανσης και την αγορά επιπλέον δικαιωµάτων εκποµπής. Η ελευθερία αυτή είναι ευεργετική για την εύρυθµη λειτουργία των επιχειρήσεων οι οποίες ως οικονοµικοί οργανισµοί προσαρµόζονται ιδανικά σε µηχανισµούς της αγοράς, όπως το εµπόριο ρύπων. Στις υποχρεώσεις ωστόσο των επιχειρήσεων περιλαµβάνεται η συνεχής µέτρηση και καταγραφή των εκποµπών τους και η αδιάλειπτη πληροφόρηση των αρµοδίων φορέων ελέγχου. Εκτός από τα µεταβιβάσιµα δικαιώµατα ρύπανσης, από το πρωτόκολλο προτείνεται η προώθηση επενδύσεων που συνεισφέρουν στη µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου, από τις αναπτυγµένες χώρες σε αναπτυσσόµενες (Μηχανισµός Καθαρής Ανάπτυξης Clean Development Mechanism). Η αιτία που κάνει τον Μηχανισµό αυτό αποτελεσµατικό είναι η εκτεταµένη χρήση τεχνολογιών αντιρρύπανσης στις περισσότερες βιοµηχανικές χώρες. Το κόστος για περαιτέρω µείωση των ρύπων µε χρήση επιπλέον τεχνολογικών µεθόδων είναι δυσανάλογο των αναµενόµενων αποτελεσµάτων. Αντίθετα, στις αναπτυσσόµενες χώρες το υφιστάµενο δυναµικό µείωσης των ρύπων είναι ιδιαίτερα µεγάλο αφού συνήθως οι εγκαταστάσεις αντιρρύπανσης απουσιάζουν πλήρως. Η πρόταση λοιπόν του Μηχανισµού Καθαρής Ανάπτυξης είναι η πραγµατοποίηση έργων αντιρρυπαντικής τεχνολογίας στο έδαφος αναπτυσσοµένων χωρών µε χρήση επενδυτικών κεφαλαίων από αναπτυγµένες χώρες. Ως έργα αντιρρυπαντικής τεχνολογίας θα κριθούν αυτά τα οποία 15

προωθούν τη µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Οι εγκαταστάσεις εξοικονόµησης ενέργειας στον βιοµηχανικό και τριτογενή τοµέα, καθώς και τα έργα εκµετάλλευσης των ανανεώσιµων µορφών ενέργειας ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Το προτεινόµενο µέτρο συνεπώς θα βοηθήσει στη µεταφορά τεχνολογίας προς τις αναπτυσσόµενες χώρες, ενώ παράλληλα θα µειώσει το κόστος για επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου από τις αναπτυγµένες χώρες. Θεωρείται πως η µεταφορά τεχνολογίας είναι ιδιαίτερα σηµαντική, αφού θα επιτρέψει σε πολλές από τις αναπτυσσόµενες χώρες που σήµερα δεν έχουν υποχρεώσεις απέναντι στο πρωτόκολλο του Κιότο να αναπτυχθούν µε αειφόρο τρόπο και έτσι να βρεθούν χωρίς ιδιαίτερες πιέσεις στην ευάλωτη οικονοµία τους µεταξύ των κρατών που συµµετέχουν στο εµπόριο ρύπων. Τέλος, προβλέπεται η Εκτέλεση Έργων από κοινού (Joint Implementation) µεταξύ των βιοµηχανικά αναπτυγµένων κρατών. Πρόκειται ουσιαστικά για µια παραλλαγή του Μηχανισµού Καθαρής Ανάπτυξης µε τέτοιον τρόπο ώστε να επιτρέπει τη συνεργασία αναπτυγµένων κρατών για την εκτέλεση έργων µείωσης των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Ο µηχανισµός αυτός υπάρχουν προσδοκίες ότι θα προωθήσει τεχνολογίες που µέχρι σήµερα είναι ακόµη ανώριµες αλλά θεωρείται ότι έχουν υψηλό δυναµικό αποδοτικότητας αν βελτιωθούν. Η συνεργασία αναπτυγµένων κρατών µπορεί να γίνει σε επίπεδο έρευνας και τεχνολογίας αλλά και σε επίπεδο εκµετάλλευσης κοινών πόρων, όπως για παράδειγµα ένα ποτάµι που διατρέχει δύο χώρες και µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε έναν ηλεκτροπαραγωγικό σταθµό προηγµένης τεχνολογίας. Έτσι αν µια αναπτυγµένη χώρα έχει υψηλό δυναµικό µείωσης των αερίων ρυπαντών έχει τη δυνατότητα να εκτελέσει έργα στο έδαφός της σε συνεργασία-συγχρηµατοδότηση µε άλλες αναπτυγµένες χώρες. Στις δύο παραπάνω περιπτώσεις θα πρέπει να υπολογιστεί η µείωση των εκπεµπόµενων ρύπων από τις επενδύσεις, αλλά και το ποσοστό που αναλογεί στον καθένα από τους επενδυτές, είτε αυτός έχει επενδύσει οικονοµικά και σε τεχνογνωσία (βιοµηχανικές χώρες) είτε σε φυσικούς πόρους (αναπτυσσόµενες χώρες). Μέχρι σήµερα οι περιπτώσεις εφαρµογής είναι περιορισµένες και αφορούν πειραµατικές δοκιµές. Άλλωστε οι µηχανισµοί επίτευξης των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο αναµένεται να λειτουργήσουν ουσιαστικά µετά τη νοµική του κατοχύρωση η οποία είναι πολύ πρόσφατη. Ωστόσο, όλα τα κράτη που έχουν αποδεχθεί τις υποχρεώσεις τους έχουν καταρτίσει αναλυτικά προγράµµατα δράσεων προκειµένου να τις πραγµατοποιήσουν. Τα προγράµµατα αυτά δηµοσιεύονται ώστε αφ ενός να δεσµεύεται η κάθε χώρα ως προς την υλοποίησή τους και αφ ετέρου να υπάρχει διάχυση µεθόδων και τεχνογνωσίας. 16

2.4 Το εµπόριο ρύπων. Ρυθµιστικό πλαίσιο εφαρµογής του και η κατάρτιση των εθνικών κατανοµών αδειών ρύπανσης Το Εµπόριο Ρύπων, το οποίο είναι από τους βασικούς µηχανισµούς επίτευξης των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο, θα λειτουργήσει πλήρως σε διεθνές επίπεδο από το 2008. Με δεδοµένο ότι ως σύστηµα είναι εντελώς νέο για την Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την εφαρµογή του νωρίτερα από την επίσηµη ηµεροµηνία ούτως ώστε να αποκτηθεί σχετική εµπειρία. Θεσµικά η λειτουργία του κοινοτικού συστήµατος Εµπορίας ικαιωµάτων Εκποµπής Αερίων του Θερµοκηπίου προβλέπεται στην Οδηγία 2003/87/ΕC του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου του Οκτωβρίου 2003 (L 275/ 25.10.03). Ο στόχος του συστήµατος είναι αφ ενός η απόκτηση εµπειρίας για τα κράτη µέλη αλλά και για την επιτροπή ελέγχου, αφ ετέρου η αποτελεσµατικότερη εκπλήρωση των δεσµεύσεων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και των κρατών µελών για τη µείωση των αερίων του θερµοκηπίου. Ο συνδυασµός του Εµπορίου Ρύπων µε τους άλλους µηχανισµούς που προβλέπονται από το πρωτόκολλο του Κιότο αναµένεται να είναι ιδιαίτερα αποδοτικός και να επιφέρει τα αποτελέσµατα που απαιτούνται. Ιδιαίτερα σηµαντικό κρίνεται βέβαια το γεγονός ότι η ταυτόχρονη υλοποίηση του Εµπορίου Ρύπων µεταξύ των κρατών µελών της ΕΕ θα προστατέψει το περιβάλλον ανταγωνισµού από τυχόν στρεβλώσεις περιορίζοντας στο ελάχιστο τις αρνητικές επιδράσεις στην οικονοµική ανάπτυξη και στην απασχόληση. Η πρώτη αυτή φάση εφαρµογής αφορά µόνο τις εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) από µεγάλες πηγές. Ως τέτοιες αναφέρονται όσες περιγράφονται στο Παράρτηµα Ι της οδηγίας. Πιο συγκεκριµένα πρόκειται για δραστηριότητες που υπάγονται στις κατηγορίες Ενεργειακής παραγωγής, Παραγωγής και επεξεργασίας Σιδηρούχων µετάλλων και Βιοµηχανίες ανόργανων υλών. Σχετικά µε τις ενεργειακές δραστηριότητες, ενδιαφέρουν οι συµβατικοί σταθµοί καύσης, θερµικής ισχύος µεγαλύτερης των 20 MW καθώς και τα διυλιστήρια ορυκτελαίων. Στις εγκαταστάσεις παραγωγής σιδηρούχων µετάλλων ελέγχονται όσες έχουν δυναµικότητα µεγαλύτερη των 2.5 τόνων ανά ώρα. Σχετικά µε τις βιοµηχανίες ανόργανων υλών στην οδηγία εµπίπτουν οι εγκαταστάσεις παραγωγής τσιµέντου, γυαλιού και κεραµικών υψηλής δυναµικότητας. Τέλος ελέγχονται και οι βιοµηχανίες παραγωγής χαρτιού. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται αναλυτικά οι κατηγορίες των βιοµηχανιών που πρέπει να έχουν ειδική άδεια για τη λειτουργία τους και την εκποµπή ρυπαντών. Τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι υποχρεωµένα να συµµετέχουν στις διαδικασίες του εµπορίου ρύπων αφού έχουν αποδεχτεί το πρωτόκολλο του Κιότο και την Οδηγία 2003/87/ΕΚ. Αρχικό στάδιο των διαδικασιών αυτών είναι η κατάρτιση του Εθνικού Σχεδίου Κατανοµής Αδειών Ρύπανσης για τις δραστηριότητες που περιγράφονται στον Πίνακα 5. 17