ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Βιβλίο Δραστηριοτήτων για τους/τις μαθητές/τριες ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Επιθεώρηση Φυσιογνωστικών / Βιολογίας / Γεωγραφίας Συγγραφή : Δρ Ανδρέας Χατζηχαμπής Σύμβουλος Βιολογίας Εποπτεία : Δρ Μαππούρας π. Δημήτριος Επιθεωρητής Φυσιογνωστικών / Βιολογίας 2011 ISBN:
ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2
Αλυσίδες και Πλέγματα 1 Οργανισμοί του Δάσους Πάφου Διαβάζοντας το πιο πάνω δημοσίευμα, ένας αγρότης που ζει σε ένα χωριό γύρω από το Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο για να τον συμβουλέψει για το τι θα συνέβαινε αν αυτός και οι συγχωριανοί του σκοτώνουν όσα αγρινά έρχονται στα περιβόλια τους. Ο αγρότης θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό σε άλλους οργανισμούς. Ο οικολόγος έχει επισκεφθεί το περιβόλι του αγρότη καθώς και τη γύρω περιοχή και πραγματοποίησε μια μελέτη. Οι φωτογραφίες που ακολουθούν δείχνουν μερικές από τις μαρτυρίες που συλλέχθηκαν. 3
1. Στην εικόνα παρουσιάζεται το Δάσος Πάφου, που είναι το οικοσύστημα στο οποίο απαντάται το αγρινό. Αναγνωρίστε και καταγράψτε, μερικά είδη των οργανισμών, τα οποία συναντούμε σε αυτό το οικοσύστημα και συμπληρώστε το πίνακα που ακολουθεί. Κάθε αριθμός αντιστοιχεί σε ένα είδος. ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΟΙΝΟ ONOMA ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ 2. Έχετε καταγράψει όλα τα είδη οργανισμών που υπάρχουν σε ολόκληρο το Δάσος Πάφου; Εξηγήστε. 4
3. Υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν είδη οργανισμών που δεν φαίνονται στην εικόνα; Εξηγήστε την απάντησή σας. 4. Υπάρχουν στοιχεία στην εικόνα που, ενώ δεν δείχνουν τους οργανισμούς, αποκαλύπτουν την παρουσία κάποιων οργανισμών; Καταγράψτε τους οργανισμούς και εξηγήστε την απάντησή σας. 5. Νομίζετε ότι σχετίζονται μεταξύ τους οι οργανισμοί του Δάσους Πάφου ανάλογα με τον τρόπο που τρέφονται; Εξηγήστε την απάντησή σας. 6. Πώς θα ονομάζατε τις σχέσεις αυτές;.. 7. Δώστε ένα ορισμό για τις σχέσεις αυτές. 8. Τι άλλο θα θέλατε να μάθετε για αυτούς τους οργανισμούς ώστε να μπορέσετε να συνεχίσετε την αποστολή σας; Χρειάζομαι επίσης τα πιο κάτω στοιχεία Στοιχεία Εξήγηση 9. Πώς σκοπεύετε να συλλέξετε τα στοιχεία που χρειάζεστε για να συνεχίσετε την αποστολή σας; 10. Βρείτε άλλες πληροφορίες για το αγρινό ή τους άλλους οργανισμούς του Δάσους Πάφου που καταγράψατε πιο πάνω από βιβλία, εγκυκλοπαίδειες ή το διαδίκτυο και παρουσιάστε τις στους συμμαθητές σας. 5
2α Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικές Σχέσεις Οργανισμών του Δάσους Πάφου Τροφικές Αλυσίδες 1. Γιατί νομίζετε οι αγρότες μπορεί να θέλουν να απομακρυνθούν τα αγρινά από το δάσος Πάφου; 2. Ο οικολόγος μελετώντας τους οργανισμούς στο οικοσύστημα του Δάσους Πάφου, μάζεψε διάφορες πληροφορίες που μπορεί να σας φανούν χρήσιμες. Μελετήστε προσεκτικά την κάρτα κάθε είδους και συμπληρώστε τα επόμενα σχεδιαγράμματα. Παράδειγμα: Τρώει Είδος Τρώγεται από Λαγός Κανένας Χορτάρι Αγρινό Ακρίδα Αόρατος Σχινιά 6
Τρώει Είδος Τρώγεται από Λατζιά Τρεμιθιά Αντρουκλιά 7
Τρώει Είδος Τρώγεται από Λαγός Αγρινό Ακρίδα 8
Τρώει Είδος Τρώγεται από Σκαλιφούρτα Φάσσα Φίδι 9
Τρώει Είδος Τρώγεται από Σπιζαετός Αλεπού 10
2β Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικές Σχέσεις Οργανισμών του Δάσους Πάφου Τροφικές Αλυσίδες 1. Μελετείστε τις πιο κάτω εικόνες και απαντήστε στα ερωτήματα που ακολουθούν. χορτάρι τρώγεται λαγό τρώγεται από από αλεπού Αυτή η ιδέα μπορεί να αναπαρασταθεί ως εξής: χορτάρι λαγός αλεπού 2. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί η τροφική σχέση μεταξύ χορταριού, λαγού και αλεπούς; 3. Δώστε ένα ορισμό της τροφικής αλυσίδας. Αυτό είναι μια:.. Απαντήστε στις ερωτήσεις 4, 5 και 6 επιλέγοντας μια από τις λέξεις: Θήραμα, θηρευτής, ενέργεια 4. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί η αλεπού με βάση τις τροφικές της συνήθειες; 5. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί ο λαγός με βάση τις τροφικές του συνήθειες;.... 6. Μελετείστε το πιο κάτω σχεδιάγραμμα και συμπληρώστε τα κενά. Διαφορετικά ονομάζεται και : λεία 11
7. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε μια τροφική αλυσίδα στην οποία να συμμετέχουν ο λαγός και το φίδι. Για την πιο πάνω τροφική αλυσίδα ονομάστε ένα θηρευτή και ένα θήραμα: Θηρευτής:... Θήραμα:... 8. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε μια τροφική αλυσίδα στην οποία να συμμετέχουν η φάσσα και ο σπιζαετός. Περιγράψτε με λόγια την πιο πάνω τροφική αλυσίδα: 9. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε δύο διαφορετικές τροφικές αλυσίδες στις οποίες να συμμετέχει το αγρινό. Τι δείχνουν τα βέλη σε μια τροφική αλυσίδα;. Ποια είναι η σχέση της τροφής με την ενέργεια;. 10. Παρατηρείστε τις πιο πάνω τροφικές αλυσίδες που δημιουργήσατε. Ποια κοινά χαρακτηριστικά έχουν; α. β. γ. 11. Από πού παίρνουν την ενέργειά τους τα φυτά; 13. Από πού παίρνουν την ενέργειά τους τα ζώα;. 12. Με βάση τη θέση τους σε μια τροφική αλυσίδα πώς μπορούν να ονομαστούν τα φυτά; Από.. που καταναλώνουν. 14. Με βάση τη θέση τους σε μια τροφική αλυσίδα πώς μπορούν να ονομαστούν τα ζώα;. 12
3α Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου 1. Προσπαθήστε με την ομάδα σας να τοποθετήσετε τους οργανισμούς που ακολουθούν στο σωστό κουτί για να συμπληρώσετε το πιο κάτω σχεδιάγραμμα που δείχνει τροφικές σχέσεις: Αγρινό, Χορτάρι, Φάσσα, Σχινιά, Λαγός, Τρεμιθιά, Φίδι, Λατζιά, Αλεπού, Σπιζαετός. Το κείμενο που ακολουθεί, είναι ένα απόσπασμα από την έκθεση που ετοιμάζει ο οικολόγος, θα σας βοηθήσει: Το δάσος Πάφου συντηρεί ένα από τους σημαντικότερους αριθμούς σπιζαετού στο νησί. Ο σπιζαετός είναι σπάνιος αετός που ζει μόνιμα στην Κύπρο. Τρέφεται με μικρά θηλαστικά όπως λαγούς αλλά και με ερπετά (όπως φίδια και μεγάλες σαύρες) καθώς και με πουλιά. Το Ταμείο Θήρας έχει βρει κάτω από φωλιές του σπιζαετού οστά από νεαρά αγρινά. Η αλεπού είναι ένα άλλος κορυφαίος θηρευτής στο δάσος της Πάφου. Πρόκειται για ένα παμφάγο είδος που τρέφεται τόσο με θηλαστικά όπως λαγούς και αγρινά καθώς επίσης και με πουλιά αλλά και με έντομα όπως οι ακρίδες. Όταν δυσκολεύεται να βρει ζωική τροφή τρέφεται και με καρπούς θάμνων όπως η λατζιά, η σχινιά και η τρεμιθιά, ακόμα και με χορτάρι. Όπως στα περισσότερα χερσαία μεσογειακά οικοσυστήματα έτσι και στο δάσος Πάφου μπορεί κανείς να εντοπίσει φίδια που τρέφονται με πουλιά, όπως μικρές φάσσες (πουλί που τρέφεται με καρπούς και σπέρματα) αλλά και με μικρούς λαγούς. Η μεγαλύτερη οικολογική αξία για τα δάσος Πάφου όμως είναι το αγρινό. Όπως και ο λαγός είναι φυτοφάγος οργανισμός που τρέφεται κυρίως με χορτάρι (αγρωστώδη) αλλά και με φύλλα και καρπούς από θάμνους όπως της σχινιάς, τρεμιθιάς και λατζιάς, μερικές φορές και αντρουκλιάς και αόρατου. Όταν δυσκολεύεται να βρει τροφή, το αγρινό, δεν διστάζει να φάει τα φύλλα και τους καρπούς από τις κοντινές καλλιέργειες (αμπέλια και βλαστούς οπορωφόρων δέντρων όπως κερασιές, μηλιές). Λαγός Τρεμιθιά 2. Το πιο πάνω σχεδιάγραμμα είναι ένα _ πλέγμα του Δάσους Πάφου. 3. Δώστε ένα ορισμό για το _ πλέγμα..... 4. Ποια η σχέση μεταξύ του με τις τροφικές αλυσίδες;... 13
5. Από το πιο πάνω τροφικό πλέγμα να ονομάσετε ένα οργανισμό από κάθε κατηγορία: Φυτοφάγο Σαρκοφάγο Παμφάγο 6. α. Ποιος οργανισμός θα μπορούσε να ονομαστεί κορυφαίος θηρευτής; β. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας; 7. Να αναφέρετε δύο είδη οργανισμών που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την τροφή. Εξηγήστε. 8. Ο άνθρωπος ως μέρος της φύσης, ανταγωνίζεται ή όχι με τα φυτά και τα ζώα; Εξηγήστε. 9. Παρατηρείστε το τροφικό πλέγμα που δημιουργήσατε. Αν απομακρυνθούν από το οικοσύστημα του δάσους Πάφου τα αγρινά, ποιοι οργανισμοί θα επηρεαστούν και γιατί; 10. Για να καταλάβουμε τις τροφικές σχέσεις μεταξύ των οργανισμών, ποιο είναι πιο χρήσιμο ένα τροφικό πλέγμα ή μια τροφική αλυσίδα και γιατί; 14
3β Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου 1. Γράψτε μια επιστολή σε ένα αγρότη για να του εξηγήσετε ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει η απομάκρυνση του αγρινού από αυτό το οικοσύστημα. Χρησιμοποιήστε το τροφικό πλέγμα για να σας βοηθήσει. Γυμνάσιο Οδός. Τηλ./Τηλεομ Ηλεκτ.Ταχ Τόπος, Ημερομηνία Αγαπητέ κύριε. Χρησιμοποιήστε μερικές από τις πιο κάτω φράσεις: Η συλλογή των στοιχείων της έρευνας Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας Από το τροφικό πλέγμα του οικοσυστήματος φαίνεται Με βάση τα πιο πάνω προβλέπουμε ότι Πιθανές συνέπειες μακροχρόνιες επιπτώσεις Προτείνουμε Με εκτίμηση, οι μαθητές της Α.. του Γυμνασίου Χρήσιμο Λεξιλόγιο: θηρευτής, θήραμα, κορυφαίος θηρευτής, ανταγωνισμός, οικοσύστημα, καταναλωτής, παραγωγός, τροφικό πλέγμα, τροφικές σχέσεις. 15
4 Αλυσίδες και Πλέγματα Επέκταση Στάσεις - Εκτίμηση 1. ΠΡΟΒΛΗΜΑ α. Ένας κτηνοτρόφος που ζει σε ένα χωριό κοντά στο Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο για να τον συμβουλέψει για το τι θα συνέβαινε αν αφήνει τα 1000 περίπου αιγοπρόβατά του για ελεύθερη βοσκή στο δάσος. Ο κτηνοτρόφος θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό στο αγρινό και σε άλλους οργανισμούς. Ως μέλη της ομάδας του οικολόγου γράψτε την απάντησή σας, αφού δείτε και την πιο κάτω γραφική παράσταση. Γραφική παράσταση για τον πληθυσμό του αγρινού στο δάσος Πάφου. β. Στη γραφική παράσταση φαίνεται ότι το 1878 ο πληθυσμός του αγρινού στο δάσος Πάφου είναι 0. Πώς εξηγείτε τη συνέχεια της γραφικής παράστασης. Ίσως μια έρευνα στο διαδίκτυο να σας βοηθήσει; 2. ΠΡΟΒΛΗΜΑ Πολλοί γέροντες θυμούνται ότι μερικά αγρινά κατέβαιναν από τα ψηλά βουνά του Κάμπου και του Κύκκου στις περιοχές που βρίσκονται βορειοανατολικά από το δάσος Πάφου. Σήμερα οι περιοχές αυτές είναι κατεχόμενες. Η κατοχική γραμμή φαίνεται ότι περιορίζει την ελεύθερη διακίνηση του αγρινού. Τι σκέφτεστε γι αυτό; (Βρείτε τη συγκεκριμένη περιοχή στο χάρτη της Κύπρου). 16
3. Να αναφέρετε μερικές θετικές και μερικές αρνητικές ενέργειες που κάνει ο άνθρωπος με τις οποίες επηρεάζει τη φύση. 4. Εσείς ποιες ενέργειες θα επιλέγατε για να συμβάλετε στην προστασία της φύσης; 5. Πες την άποψή σου! Η λαθροθηρία αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο κίνδυνο για το αγρινό. Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι λαθροθήρες θα πρέπει να τιμωρούνται με βαρύτατα πρόστιμα καθώς και με φυλάκιση. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι για να σταματήσει η λαθροθηρία πρέπει να επιτραπεί το κυνήγι του αγρινού. Τι πιστεύετε εσείς; Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις πιο πάνω απόψεις και γιατί; 6. Δημιουργική εργασία τύπου Project: Εργαστείτε στην ομάδα σας και δημιουργήστε σε ένα μεγάλο χαρτόνι ένα τροφικό πλέγμα με οργανισμούς ενός οικοσυστήματος που θα επιλέξετε εσείς. Παρουσιάστε το στους συμμαθητές σας και εξηγήστε τους τι θα συμβεί αν αφαιρεθεί ή αν προστεθεί ένα οποιοδήποτε είδος οργανισμού. Ιδέες: Ποια πορεία θα ακολουθήσετε για να ολοκληρώσετε την εργασία σας; Μπορείτε να το κάνετε τρισδιάστατο; Πώς θα το κάνετε ώστε να διαφέρει από αυτό που θα δημιουργήσουν οι συμμαθητές σας; 17
Ιστο-εξερευνείστε Φτιάξε μια τροφική αλυσίδα Δημιουργείστε τις τροφικές αλυσίδες Ενδιαφέροντα στοιχεία για τις Τροφικές Αλυσίδες Λύσε το μυστήριο Τροφικά Πλέγματα διαφορετικών οικοσυστημάτων Τράπεζα λέξεων σαρκοφάγος καταναλωτής φυτοφάγος παμφάγος ενέργεια τροφικές σχέσεις τροφική αλυσίδα τροφικό πλέγμα φωτοσύνθεση παραγωγός θηρευτής θήραμα κορυφαίος θηρευτής οικοσύστημα ανταγωνισμός. Επανάληψη Εννοιών http://perso.orange.fr/prof.danglais/animations/foodc hain/chainreaction.swf http://www.crickweb.co.uk /assets/resources/flash.ph p?&file=foodchains http://www.arcytech.org/j ava/population/facts_food chain.html http://www.gould.edu.au/f oodwebs/kids_web/myster y01.htm http://www.gould.edu.au/f oodwebs/kids_web.htm 1. Σε τι διαφέρουν οι παραγωγοί από τους καταναλωτές; 2. Ποια η σχέση μιας τροφικής αλυσίδας με ένα τροφικό πλέγμα; 3. Εξηγείστε πώς ο άνθρωπος επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τη φύση. 4. Ποιος είναι ο ρόλος των οικολόγων στη μελέτη των τροφικών σχέσεων; Πρωτοπόροι στη Βιολογία Charles Elton, 1900-1991 Πόσο εύκολο είναι να εντοπίσουμε και να ερμηνεύσουμε τις τροφικές σχέσεις; Ένα τροφικό πλέγμα συνοψίζει τις τροφικές σχέσεις σε ένα οικοσύστημα. Οι πρώτες εργασίες σχετικά με τα τροφικά πλέγματα, επικεντρώθηκαν σε οικοσυστήματα με λίγους οργανισμούς. Το 1927, ο Charles Elton, επεσήμανε ότι ο αριθμός των τροφικών πλεγμάτων, που είχαν περιγραφεί καλά, μπορούσε να μετρηθεί στα δάκτυλα του ενός χεριού. Ένα από τα πρώτα τροφικά πλέγματα που περιγράφηκαν είναι αυτό για τις τροφικές σχέσεις στο Bear Island στην υψηλή Αρκτική. Ο Elton με τον συνεργάτη του Summerhayes επέλεξαν την Αρκτική για να ξεκινήσουν την περιγραφή του πρώτου τροφικού πλέγματος. Γιατί νομίζετε; Η εργασία τους αποκάλυψε ότι ακόμα και σε «φτωχές πανίδες» οι τροφικές σχέσεις είναι σύνθετες και δύσκολο να μελετηθούν. Σήμερα η μελέτη των τροφικών πλεγμάτων συνεχίζεται. Η μελέτη των τροφικών σχέσεων μεταξύ ψαριών του γλυκού νερού, μας δίνει μια ιδέα για την πολυπλοκότητα των τροφικών πλεγμάτων. Πόσο απλά είναι στην πραγματικότητα τα τροφικά πλέγματα; Πόσο εύκολο είναι να βρούμε τις τροφικές σχέσεις; Μπορώ να σχεδιάσω και να εξηγήσω τροφικές αλυσίδες και τροφικά πλέγματα. ανακαλέσω τις λέξεις που περιγράφουν οργανισμούς σε μια τροφική αλυσίδα (π.χ. παραγωγός, θηρευτής). εξηγήσω πώς οργανισμοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τροφή. σχεδιάσω πώς να βρω στοιχεία για το τι τρώει τι σε ένα οικοσύστημα. 18 Τροφικό πλέγμα ψαριών γλυκού νερού, Cano Volcan, Βενεζουέλα (Winemiller, 1990)
ΓΛΩΣΣΑΡΙ Όρος Αβιοτικοί παράγοντες Εξήγηση Οι μη ζωντανοί παράγοντες σε ένα οικοσύστημα όπως είναι για παράδειγμα το έδαφος, το νερό, η ηλιακή ακτινοβολία, ο αέρας Ανταγωνισμός Η αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων του ίδιου είδους ή διαφορετικών ειδών που βρίσκονται στο ίδιο τροφικό επίπεδο κατά την οποία επηρεάζεται αρνητικά η ανάπτυξη και η επιβίωση των ειδών ή των ατόμων. Βιοτικοί παράγοντες Θήραμα Θηρευτής Καταναλωτής (οργανισμός) Κορυφαίος θηρευτής Οικοσύστημα Παραγωγός (οργανισμός) Παμφάγος (οργανισμός) Ροή ενέργειας Σαρκοφάγος Τροφική αλυσίδα Τροφικές σχέσεις Τροφικό πλέγμα Φυτοφάγος Φωτοσύνθεση. Οι ζωντανοί οργανισμοί σε ένα οικοσύστημα. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που τρώγεται από ένα άλλο άτομο ή είδος οργανισμού (θηρευτή). Το θήραμα ονομάζεται και λεία. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που τρώει ένα άλλο άτομο ή είδος οργανισμού (θήραμα ή λεία). Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που δεν παράγει μόνος του την τροφή του αλλά παίρνει ενέργεια τρώγοντας άλλους οργανισμούς ή ορισμένα μέρη τους. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που βρίσκεται στο τέλος μιας τροφικής αλυσίδας ή στην κορυφή ενός πλέγματος και δεν τρώγεται από κάποιο άλλο οργανισμό. Η ενότητα που αποτελείται από ζωντανούς οργανισμούς (βιοτικοί παράγοντες) και άβια σώματα (αβιοτικοί παράγοντες) καθώς και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που παράγει μόνος του την τροφή του με τη λειτουργία της φωτοσύνθεσης παίρνοντας ενέργεια από τον ήλιο. Βρίσκονται πάντα στην αρχή μιας τροφικής αλυσίδας. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που τρώει και φυτά και ζώα. Η ανταλλαγή και μεταφορά της ενέργειας κατά μήκος των τροφικών αλυσίδων και τροφικών πλεγμάτων ενός οικοσυστήματος. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που τρώει μόνο ζώα (σάρκα). Είναι ένας τρόπος αναπαράστασης του ποιος οργανισμός τρώει ποιον σε ένα οικοσύστημα. Τα βέλη δείχνουν την κατεύθυνση με την οποία η ενέργεια μεταφέρεται. Οι σχέσεις που αναπτύσσουν οι οργανισμοί σε ένα οικοσύστημα για την τροφή τους, όπου ο ένας οργανισμός τρώει τον άλλο. Ένας τρόπος αναπαράστασης των πολύπλοκων τροφικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των οργανισμών σε ένα οικοσύστημα. Αποτελείται από πολλές αλληλοσυνδεδεμένες τροφικές αλυσίδες. Ο οργανισμός (άτομο ή είδος) που τρώει μόνο φυτά. Είναι μια πολύπλοκη λειτουργία των φυτών όπου με τη βοήθεια της χλωροφύλλης δεσμεύουν την ενέργεια του ήλιου και παράγουν την τροφή τους δηλαδή θρεπτικά υλικά που χρειάζεται (πολύπλοκες χημικές ουσίες που είναι μια μορφή χημικής ενέργειας). Έχετε μάθει και κάποιους άλλους όρους; Συμπληρώστε τους και εξηγείστε τους 19
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 20