H Παροχής Κοινωφελούς Εργασίας: Κριτική αποτίμηση και πορίσματα έρευνας πεδίου *

Σε Τιμητικό Τόμο Καθηγήτριας Καλλιόπης Δ Σπινέλλη. Εγκληματολογικές Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Αθήνα Κομοτηνή: Αντ. Σάκκουλας, 2010, σ. 495-544. H Παροχής Κοινωφελούς Εργασίας: Κριτική αποτίμηση και πορίσματα έρευνας πεδίου * Μαρία Αναγνωστάκη, Δικηγόρος, LLM Εγκληματολογίας Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Πριν από 15 χρόνια μια ομάδα νέων επιστημόνων μεταξύ των οποίων και η γράφουσα καταστρώναμε την εκπόνηση έρευνας με θέμα «Η αποσυμφόρηση των φυλακών ως καίριο πρόβλημα» υπό την καθοδήγηση της καθηγήτριας Καλλιόπης Σπινέλλη, στα πλαίσια του Εργαστηρίου Εγκληματολογικών και Ποινικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σήμερα, το πρόβλημα της υπερφόρτωσης των φυλακών εξακολουθεί να είναι καίριο και είναι νωπός ακόμα ο απόηχος των δραματικών κινητοποιήσεων στις Ελληνικές φυλακές με τις μαζικές απεργίες πείνας των κρατουμένων το Νοέμβριο του 2008. Ως απάντηση στην κρίση αυτή ο νομοθέτης επέλεξε για μια ακόμα φορά να δώσει ευκαιριακές λύσεις στο πρόβλημα, εισάγοντας με το ν. 3727 του Δεκεμβρίου 2008 ad hoc ευνοϊκές ρυθμίσεις για να αποφορτίσει το πολιτικό κλίμα και να αποσυμφορήσει προσωρινά τα καταστήματα κράτησης της χώρας 1. Αποτελεί πια κοινό τόπο για όσους ασχολούνται με το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης ότι το πρόβλημα της υπερφόρτωσης των ελληνικών φυλακών αποτελεί σύμπτωμα μιας γενικότερης δυσλειτουργίας και ότι οι λύσεις στις οποίες παραδοσιακά προστρέχει ο νομοθέτης (αύξηση των χρονικών ορίων μετατρεψιμότητας και υποχρεωτικότητα της μετατροπής της ποινής σε χρήμα, αλλαγές στους θεσμούς της αναστολής και της απόλυσης υπό όρους, «ειδική παραγραφή» αδικημάτων υπό προϋποθέσεις 2 ) ως «βαλβίδες ασφαλείας», δεν επαρκούν. Ο υπό εξέταση θεσμός της παροχής κοινωφελούς εργασίας (εφεξής ΠΚΕ) εισήχθη στην ελληνική έννομη τάξη (αρ. 82 ΠΚ) - μαζί με τον θεσμό της αναστολής υπό επιτήρηση (αρ. 100Α ΠΚ) 3 - σε μια αντίστοιχη περίοδο κρίσης του συστήματος, με το ν. 1941/1991 4. Η ΠΚΕ είναι: α) η παροχή μη αμειβομένης εργασίας από τον καταδικασθέντα, β) που παρέχεται για συγκεκριμένο αριθμό ωρών και γ) για κοινωφελείς σκοπούς. Πρόκειται για έναν σύνθετο σωφρονιστικό θεσμό που προβλέπει την έκτιση των ποινών μέσα στην «κοινότητα» με στόχο τόσο τον εκσυγχρονισμό των σωφρονιστικών μεθόδων όσο και την αποσυμφόρηση των φυλακών. Η ΠΚΕ αποτελεί έναν θεσμό κατεξοχήν εξατομίκευσης της ποινής 5 ενώ για την αξιόπιστη εφαρμογή της είναι * Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της γράφουσας. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους Προέδρους Πρωτοδικών και τους Εισαγγελείς των Πρωτοδικείων Πύργου και Αμαλιάδας καθώς και στους υπαλλήλους της γραμματείας των Πλημμελειοδικείων και του Τμήματος Εκτέλεσης Ποινών των ως άνω δικαστηρίων για την αμέριστη βοήθειά τους. Καθοριστική για την πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας υπήρξε η καθοδήγηση και υποστήριξη της Τόνιας Τζαννετάκη, επ. καθηγήτριας Εγκληματολογίας και Σωφρονιστικής της Νομικής Σχολής Αθηνών, την οποία ευχαριστώ θερμά. 1 Ο ν. 3727/08 έδωσε μεταξύ άλλων τη δυνατότητα μετατροπής της ποινής σε χρήμα ή σε παροχή κοινωφελούς εργασίας σε κρατούμενους με ποινές έως 5 χρόνια, μείωσε το χρηματικό ποσό της μετατροπής ανά ημέρα φυλάκισης από 10 σε 3, εισήγαγε ευνοϊκότερες ρυθμίσεις για τη χορήγηση της υπό όρους απόλυσης και των τακτικών αδειών των κρατουμένων. 2 Πρόσφατο, επίσης, παράδειγμα «η παραγραφή και παύση ποινικής δίωξης» για πταίσματα και πλημμελήματα κατά των οποίων ο νόμος απειλεί ποινή φυλάκισης μέχρι 1 έτος ή χρηματική ποινή ή και τις δύο ποινές και η «παραγραφή ποινών» διάρκειας έως 6 μηνών των αρ. 31 και 32 ν. 3346/2005. Για το θέμα των αποσπασματικών «λύσεων» βλ. ενδεικτικά, Λαμπροπούλου, Ε., Το «τέλος» της σωφρονιστικής πολιτικής και η διαχείριση του σωφρονιστικού προβλήματος, σε Κουράκη, Ν.-Κουλούρη, Ν. (επιμ.), Αντεγκληματική Πολιτική ΙΙ, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2000, 163-186. 3 Πρόκειται για άλλον ένα θεσμό (probation) με σημαντική ιστορία και επιτυχημένη εφαρμογή διεθνώς. Ωστόσο, στην πράξη η εφαρμογή του στη χώρα μας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. 4 Για τη λεγόμενη «σωφρονιστική έκρηξη» και την εισαγωγή του ν. 1941/91 βλ. Μανωλεδάκη, Ι., Η σωφρονιστική έκρηξη, ΔκΠ 19/20, 1991, 5-12, Παύλου, Σ., Οι νέες τροποποιήσεις του ποινικού κώδικα. (Μια πρώτη καταγραφή και αποτίμηση των ρυθμίσεων του ν. 1941/91), ΠοινΧρον 1992, 377-387, Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ε., Παρατηρήσεις στις πρόσφατες τροποποιήσεις του Ποινικού μας Κώδικα, Υπερ. 1996, 1151-1164. 5 Είναι αυτονόητο ότι η ΠΚΕ δεν μπορεί να επιβληθεί αν δεν ληφθεί υπόψη η προσωπικότητα του συγκεκριμένου καταδικασθέντος και το/τα αδίκημα/τα για τα οποία καταδικάσθηκε. Ως προς την αποτελεσματικότητα της ΠΚΕ διεξάγεται μεγάλη συζήτηση διεθνώς. Το ζήτημα βρίσκεται πέρα από τα όρια της παρούσας μελέτης καθώς άπτεται του γενικότερου θέματος των σκοπών της ποινής και των περιορισμών των εκτιμητικών ερευνών. Για το θέμα των εκτιμητικών ερευνών, βλ. ενδεικτικά Ζαραφωνίτου, Χ., Εμπειρική Εγκληματολογία, 2 η έκδ., Νομική Βιβλιοθήκη, 2004, 220 επ.

αναγκαία η διαμεσολάβηση ειδικά εκπαιδευμένων επαγγελματιών 6. Επιπλέον, με την εισαγωγή της ΠΚΕ στην έννομη τάξη διευρύνεται ο κύκλος των φορέων που εντάσσονται στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης. Έτσι, πέρα από τους παραδοσιακούς θεσμούς της αστυνομίας, εισαγγελίας, δικαστηρίων, σωφρονιστικών καταστημάτων με το μέτρο αυτό εντάσσονται στο σύστημα διάφοροι τοπικοί φορείς που επιφορτίζονται με καθήκοντα που άπτονται του δικαίου έκτισης των ποινών. Α) Σύντομη αναφορά στην ευρωπαϊκή και διεθνή εμπειρία Η πρώτη χώρα που υιοθέτησε το θεσμό της ΠΚΕ ήταν η Μ. Βρετανία 7. Η ΠΚΕ προτάθηκε και ξεκίνησε να εφαρμόζεται το 1973 8 δημιουργώντας μεγάλες προσδοκίες για τη μείωση του πληθυσμού των φυλακών. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν συνέβη για δύο λόγους: πρώτον, γιατί η ποινή αυτή κατά την πρώτη τουλάχιστον περίοδο εφαρμογής της επιβαλλόταν σε δράστες που πιθανόν δεν θα αντιμετωπίζονταν έτσι κι αλλιώς με ποινή φυλάκισης 9. Δεύτερον, γιατί ήταν μια ποινή που προβλεπόταν για δράστες μικρής και μεσαίας βαρύτητας παραβατικών πράξεων που αποτελούσαν μικρό μέρος του πληθυσμού των φυλακών 10. Χρειάστηκε να ασκηθεί εκτεταμένη κριτική από τους θεωρητικούς ως προς τον κίνδυνο της διεύρυνσης του δικτύου κοινωνικού ελέγχου που εγκυμονούν τα νέα μέτρα τιμώρησης στην «κοινότητα» 11, να πραγματοποιηθούν πολλές εκτιμητικές έρευνες ως προς τα αποτελέσματα της ποινής αυτής και κυρίως να μετατοπιστεί η συζήτηση ως προς τους στόχους της ποινής στη βάση της αρχής της αναλογικότητας και της δίκαιης ανταπόδοσης 12, ώστε να κερδίσει το νέο μέτρο την αξιοπιστία του και μια διευρυμένη έκταση εφαρμογής - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μειώθηκε σημαντικά ο αριθμός των κρατουμένων στις φυλακές. Σε μια προσπάθεια εκλογίκευσης της διαδικασία επιμέτρησης της ποινής (sentencing) στη Μ. Βρετανία, επιχειρήθηκε το 1991 να καθοδηγηθεί με νόμο 13 το σώμα των δικαστών ως προς την επιβολή μεταξύ άλλων της ποινής της ΠΚΕ. Έτσι: - αναγνωρίστηκε ο τιμωρητικός χαρακτήρας της ΠΚΕ, που συνίσταται στον περιορισμό της ελευθερίας των καταδικασθέντων, ώστε να μην θεωρείται ως ήπια επιλογή (soft option) και - τοποθετήθηκε ξεκάθαρα στην κλίμακα βαρύτητας των ποινών αμέσως κάτω από την ποινή φυλάκισης με σαφείς κατευθύνσεις ως προς τις περιπτώσεις στις οποίες ενδείκνυται η επιβολή της. Η πολιτική ως προς την έκτιση της ποινής ανατέθηκε στην υπηρεσία επιμελητών (probation service), έναν καταξιωμένο και έμπειρο επαγγελματικό κλάδο που αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του συστήματος απονομής ποινικής δικαιοσύνης στη Μ. Βρετανία. Σήμερα η ΠΚΕ βρίσκει καθολική αποδοχή και εφαρμόζεται όχι μόνο σε χώρες της Ε.Ε. αλλά και στις Η.Π.Α., τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην Ε.Ε. εφαρμόζεται ως αυτοτελής εναλλακτική της στερητικής της ελευθερία ποινή, εκτός από τη Μ. Βρετανία, στη Γαλλία, την Πορτογαλία, τη Δανία, τη Νορβηγία, την Φινλανδία, ενώ ως τρόπος έκτισης χρηματικής ποινής ή προστίμου που δεν μπορεί να πληρωθεί εφαρμόζεται στην Ιταλία, τη Γερμανία και την Πορτογαλία 14. 6 Για μια παρουσίαση του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας της υπηρεσίας επιμελητών (probation service) στη Μ. Βρετανία βλ. Τζαννετάκη, Τ., Η εισαγωγή του θεσμού της κοινωφελούς εργασίας στην Ελλάδα. Μια θνησιγενής ποινή;, ΝοΒ 41, 1993, 434-457. Για το ρόλο των επιμελητών δοκιμασίας στη Γερμανική έννομη τάξη αλλά και γενικότερα, βλ. Πιτσελά, Α., Η κοινωνική αρωγή στο πεδίο της ποινικής δικαιοσύνης, 2 η εκδ., εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2006, 68 επ. Για την ίδρυση της ελληνικής Υπηρεσίας Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής βλ. παρακάτω. 7 Για την ιστορική προέλευση του θεσμού βλ. Δημόπουλος, Χ., Η κρίση του θεσμού της φυλακής και οι μη φυλακτικές κυρώσεις, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1998, 389 επ. 8 Η ΠΚΕ (community service order) ως εναλλακτικός τρόπος έκτισης της ποινής προτάθηκε από την επιτροπή Wootton στη Μ. Βρετανία το 1970 και άρχισε να εφαρμόζεται το 1973 μετά από μια περίοδο δοκιμασίας σε τέσσερα δικαστήρια της Αγγλίας η οποία είχε ενθαρρυντικά αποτελέσματα, βλ. την εμπεριστατωμένη μελέτη του Pease, K., Community Service Orders: A First Decade of Promise, London, Howard League for Penal Reform, 1981, 19 επ. 9 Διευρύνθηκε έτσι το δίκτυο του κοινωνικού ελέγχου (το λεγόμενο φαινόμενο net widening ), βλ. McMahon, M., Net- Widening: Vagaries in the Use of a Concept, British Journal of Crimimology, 1990, vol 30, 121, Κουράκης, Ν., Ποινική Καταστολή, 5 η εκδ., εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2009, 391. 10 Bottomley, K. and Pease, K., Crime and Punishment: Interpreting the Data, Milton Keynes, Open University Press, 1986, 107 επ. 11 Ενδεικτικά, Cohen, S., Visions of Social Control, Cambridge, Polity Press, 1985, 60 επ., Vass, A.A., Alternatives to Prison: Punishment, Custody and the Community, London, Sage, 1990, 120 επ. 12 Βλ. ιδίως τα κλασσικά έργα των Ashworth, A., Sentencing and Penal Policy, London, Weidenfeld and Nicolson, 1983 και Thomas, D.A., Principles of Sentencing, 2 nd ed., Heinemann, London 1979. Σύντομη επισκόπηση σε Αναγνωστάκη, Μ., Η διαδικασία επιβολής ποινής ως στάδιο της αντεγκληματικής πολιτικής, σε Κουράκη, Ν. (επιμ.), Αντεγκληματική Πολιτική, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1994, 73-95, Κουράκης, Ν., Επιμέτρηση της ποινής και αντεγκληματική πολιτική, ΠοινΧρον 2007, 289-295. 13 Με την ψήφιση του νόμου «Criminal Justice Act 1991» στη Μ. Βρετανία, βλ. Wasik, M. and Taylor, R.D., Blackstone s Guide to the Criminal Justice Act 1991, Blackstone Press, London, 1991. 14 Σχετική ελληνική βιβλιογραφία: Αρχιμανδρίτου, Μ., Εισαγωγή στις ενδιάμεσες ποινές στο Αμερικάνικο εκτιτικό σύστημα, σε Κουράκη, Ν.-Κουλούρη, Ν. (επιμ.), Αντεκληματική Πολιτική IV, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα 2003, 1-18, Δημόπουλος, Χ., ό.π., 394-417, Κουράκης, Ν., Ποινική Καταστολή, ό.π., 373 επ., Σπινέλλη, Κ., Η εναλλακτική ποινή της κοινωφελούς 2

Σύμφωνα με τη Δανική επιτροπή που, βασισμένη στη βρετανική εμπειρία, εισηγήθηκε τη θεσμοθέτηση μεταξύ άλλων του μέτρου της ΠΚΕ το 1977 15, τα πλεονεκτήματα της ποινής αυτής είναι τα εξής: - ο καταδικασθείς δεν χάνει τις κοινωνικές του επαφές, μπορεί να συνεχίσει να ασκεί το επάγγελμά του ενώ παράλληλα απουσιάζουν άλλες αρνητικές συνέπειες της ποινής της φυλάκισης - η ΠΚΕ κοστίζει λιγότερο από τη φυλάκιση - η ποινή μπορεί να κατανοηθεί ως ένα είδος αποζημίωσης προς την τοπική κοινότητα και μπορεί η εργασία που θα εκτελεστεί να μην είναι άσκοπη αλλά επωφελής και χρήσιμη για τον καταδικασθέντα - η επαφή μεταξύ του καταδικασθέντα και των συμπολιτών του μαζί με τους οποίους εκτελεί την εργασία χωρίς αμοιβή μπορεί να του ασκήσει θετική επιρροή και ταυτόχρονα να προάγει την κατανόηση μεταξύ των απλών ανθρώπων για τον παραβάτη και τη θέση του 16. Με τη Σύσταση R (92)16 («Ευρωπαϊκοί Κανόνες για τις κυρώσεις και τα μέτρα που εκτελούνται στην κοινότητα» 17 ) η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης πρότεινε την σε ευρεία έκταση τροποποίηση των εθνικών νομοθεσιών ώστε να μπορούν να εκτίονται τα εναλλακτικά μέτρα στις διαφορετικές χώρες. Β) Το ελληνικό κανονιστικό πλαίσιο Μέσα σ αυτό το ευρωπαϊκό περιβάλλον εισήχθη η ΠΚΕ στη χώρα μας με το ν. 1941/91 όχι ως αυτόνομη εναλλακτική ποινή αλλά ως τρόπος έκτισης της στερητικής της ελευθ ερίας ποινής στα πλαίσια του αρ. 82 ΠΚ, κατά τα πρότυπα της μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρήμα 18 (αναλυτική κριτική για τα νομικά ζητήματα που γεννώνται κατωτέρω υπό ΙΙ.1). Η μετατροπή αυτή δεν γίνεται απευθείας (δεν μετατρέπεται δηλαδή η στερητική της ελευθερίας ποινή απευθείας σε ΠΚΕ) αλλά χρειάζεται πρώτα να έχει αποφανθεί το δικαστήριο περί μετατροπής της ποινής σε χρήμα (αρ. 82 παρ. 6). Από τις διατάξεις του αρ. 82 παρ. 1, 2α, 2γ και 6 ΠΚ συνάγεται ότι όταν επιβάλλεται ποινή στερητική της ελευθερίας: α) από 1 μήνα έως 1 έτος η μετατροπή της σε χρήμα είναι υποχρεωτική σε κάθε περίπτωση και β) από 1 έως 2 έτη η μετατροπή της σε χρήμα είναι υποχρεωτική εκτός αν ο δράστης είναι υπότροπος και το δικαστήριο αιτιολογήσει ειδικά τη μη χορήγησή της. Στις περιπτώσεις αυτές η ποινή μπορεί να μετατραπεί «περαιτέρω» σε ΠΚΕ εφόσον πληρούνται οι εξής προϋποθέσεις: α) αποδέχεται το μέτρο της ΠΚΕ εκείνος που καταδικάστηκε, υπάρχει δηλαδή η συναίνεσή του καθώς η έλλειψή της έρχεται σε αντίθεση με το άρθ. 22 παρ. 3 του Συντάγματος περί αναγκαστικής εργασίας και β) η παροχή τέτοιας εργασίας από τον καταδικασμένο είναι «εφικτή» 19. Στις περιπτώσεις που επιβάλλεται ποινή στερητική της ελευθερίας από 2 έως 3 έτη η απόφαση για μετατροπή σε ΠΚΕ αποδεσμεύεται από την προηγούμενη απόφαση για μετατροπή σε χρήμα (αρ. 82 παρ. 6 τελ εδ) και το δικαστήριο μπορεί να προχωρήσει απευθείας στη χορήγηση του μέτρου της ΠΚΕ με τις ίδιες ως άνω προϋποθέσεις. Ο νόμος (αρ. 82 παρ. 6 εδ α) δίνει τη δυνατότητα στον καταδικασθέντα να ζητήσει μέσω του συνηγόρου του την επιβολή του μέτρου της ΠΚΕ. Το δικαστήριο οφείλει αμέσως μετά την απόφασή του για μετατροπή της ποινής σε ΠΚΕ να καθορίσει τον αριθμό ωρών κοινωφελούς εργασίας που αντιστοιχούν σε κάθε ημέρα φυλάκισης οι οποίες ορίζονται σε 4 ώρες και μπορούν να κυμανθούν από 2 έως 6 ώρες (αρ. 82 παρ. 7 εδ α). Για την εκτέλεση της δικαστικής απόφασης φροντίζει αυτεπαγγέλτως ο εισαγγελέας του δικαστηρίου που την εξέδωσε (αρ. 546 ΚΠΔ) εκδίδοντας διάταξη με την οποία ορίζει αμέσως, ευθύς ως καταστεί εκτελεστή η ποινή, την υπηρεσία, τον οργανισμό ή το πρόσωπο, προς το οποίο θα παρασχεθεί η κοινωφελής εργασία και το χρόνο παροχής της 20 (αρ. 82 παρ. 7 εδ β). εργασίας στην Ελλάδα: Ένας θεσμός ανενεργός;, σε Εγκληματίες και Θύματα στο Κατώφλι του 21 ου αιώνα, αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 2000, 279-304, Τζαννετάκη, Τ., ό.π., Cornils, K., Κοινωφελής εργασία στις Σκανδιναβικές Χώρες (απόδοση Πιτσελά, Α.), Υπερ. 1995, 903-912. 15 Στις Σκανδιναβικές χώρες ακολουθήθηκε ανάλογη πορεία με αυτή της Μ. Βρετανίας: υιοθετήθηκε η «νέο-κλασική» προσέγγιση ως προς τους σκοπούς της ποινής, εφαρμόστηκε πιλοτικά ο θεσμός της ΠΚΕ και αξιολογήθηκαν τα αποτελέσματα σύμφωνα με τους στόχους που είχαν τεθεί προτού τεθεί σε ισχύ με νόμο, Cornils, K., Καινοτομίες στη σκανδιναβική αντεγκληματική πολιτική και στο σύστημα κυρώσεων, (απόδοση Πιτσελά, Α.), Υπερ. 1995, 419-432 και της ίδιας, Κοινωφελής εργασία στις Σκανδιναβικές Χώρες, ό.π. 16 Cornils, K., Καινοτομίες στη σκανδιναβική αντεγκληματική πολιτική, ό.π., 424. 17 Σε Αλεξιάδη, Σ.-Πανούση, Γ., Σωφρονιστικοί Κανόνες, 4 η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2002, σελ. 529-543. Επίσης, Ζημιανίτη, Δ. Σχέδιο Απόφασης-Πλαίσιο σχετικά με την αναγνώριση και εποπτεία ποινών με αναστολή και εναλλακτικών κυρώσεων, ΠοινΔικ 2/2007, 225-226. 18 Αποστολίδου, Α., Η μετατροπή της περιοριστικής της ελευθερίας ποινής και ειδικότερα η παροχή κοινωφελούς εργασίας. Μια κριτική προσέγγιση των νομοθετικών επιλογών μέσα από τις τροποποιήσεις του ποινικού κώδικα των τελευταίων ετών, Υπερ. 1998, 19-39, Μαργαρίτης σε Μαργαρίτη, Λ.-Παρασκευόπουλου, Ν., Ποινολογία, 7 η εκδ., εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2005, 504-511, Παύλου, Σ., ό.π. 19 Αρχικά με το ν. 1941/91 προβλεπόταν ότι η εργασία εκτός από εφικτή πρέπει να είναι και «χρήσιμη» για τον καταδικασθέντα. Η προϋπόθεση αυτή απαλείφθηκε με το ν. 2408/96. 20 Ο χρόνος αυτός ορίζεται εντός διαστήματος που αρχίζει από την επομένη της ημερομηνίας κατά την οποία γίνεται εκτελεστή η απόφαση και λήγει σε χρόνο που δεν μπορεί να υπερβεί το τριπλάσιο της διάρκειας της ποινής που επιβλήθηκε (αρ. 82 παρ. 7 εδ τελ). 3

Οι κανόνες έκτισης του μέτρου, δηλαδή ο τρόπος υλοποίησης της ΠΚΕ, η διοικητική οργάνωση και οι αρμοδιότητες των φορέων που είναι εντεταλμένοι για την εφαρμογή του μέτρου, ρυθμίζονται από τις εξής διατάξεις: αρ. 82 παρ. 8 και 9 ΠΚ, αρ. 15 παρ. 1 και 4, αρ. 17 παρ. 1 και αρ. 29 παρ. 5 ν. 1941/91, αρ. 1 εδ α, αρ. 10 παρ. 1 εδ β και αρ. 16 παρ. 2 π.δ. 195/2006 και από την κοινή Υπουργική Απόφαση 108842/ 12.12.1997 (ΦΕΚ Β/1104) που εκδόθηκε κατά νομοθετική εξουσιοδότηση της μεταβατικής διάταξης του αρ. 29 παρ. 3 ν.1941/91 (βλ. αναλυτική κριτική υπό ΙΙ.2). Οι διατάξεις αυτές ρυθμίζουν ειδικότερα, ως προς τον τρόπο υλοποίησης της ΠΚΕ: α) τον τρόπο που θα γίνει η επιλογή του φορέα στον οποίο θα παρασχεθεί η εργασία και του είδους της εργασίας που θα παρασχεθεί, β) ζητήματα επίβλεψης και εποπτείας κατά την εκτέλεση της εργασίας και γ) τις συνέπειες από την πλημμελή παροχή της εργασίας Ως προς τη διοικητική οργάνωση της εφαρμογής της ΠΚΕ, με την έκτιση του μέτρου επιφορτίζονται οι εξής φορείς: α) ο εισαγγελέας του τόπου παροχής της εργασίας, β) οι επιμελητές κοινωνικής αρωγής στις περιοχές που έχουν συσταθεί και λειτουργούν τέτοιες υπηρεσίες (βλ. παρακάτω) και γ) τοπικοί φορείς. Ειδικότερα, στον εισαγγελέα έχει ανατεθεί η εποπτεία της έκτισης του μέτρου 21. Στις περιοχές όπου λειτουργούν Υπηρεσίες Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής (εφεξής ΥΕΚΑ) ο εισαγγελέας προΐσταται διοικητικά των υπηρεσιών αυτών (αρ. 15 παρ. 1, αρ. 17 παρ. 1 και αρ. 29 παρ. 5 ν. 1941/91). Οι ΥΕΚΑ υπάγονται στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου Δικαιοσύνης 22 και έχουν μεταξύ άλλων ως αποστολή «τη συνδρομή και επίβλεψη» ατόμων των οποίων η ποινή έχει μετατραπεί σε υποχρέωση ΠΚΕ (αρ. 1 εδ α π.δ. 195/2006). Στις περιοχές όπου δεν λειτουργούν ΥΕΚΑ ο εισαγγελέας έχει την ευθύνη της εποπτείας των υπαλλήλων των τοπικών φορέων στους οποίους έχει ανατεθεί η επίβλεψη των υπόχρεων σε ΠΚΕ (αρ 82 παρ. 8 εδ β ΠΚ). Οι τοπικοί φορείς στους οποίους παρέχεται η εργασία μπορεί να είναι «υπηρεσίες του κράτους, των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, των νομικών προσώπων του δημοσίου τομέα ή μη κερδοσκοπικά κοινωφελή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου ή και άλλα» (αρ. 82 παρ. 8 εδ α ΠΚ). Οι φορείς που ενδιαφέρονται να ενταχθούν στην υλοποίηση του μέτρου υποβάλλουν σχετική αίτηση στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και αναγνωρίζονται επίσημα με την έκδοση υπουργικών αποφάσεων 23. Η επίβλεψη της εκτέλεσης της εργασίας ανατίθεται «σε όργανα της διοίκησης, μέλη συλλογικών οργάνων ή σε υπαλλήλους των υπηρεσιών ή των νομικών προσώπων στα οποία παρέχεται η εργασία» (αρ. 82 παρ. 8 εδ τελ ΠΚ). Ανάμεσα στο νόμιμο εκπρόσωπο του φορέα που πρόκειται να απασχολήσει τον υπόχρεο σε ΠΚΕ και στον ίδιο τον υπόχρεο («εργαζόμενο») συντάσσεται συμφωνητικό («σύμβαση παροχής κοινωφελούς εργασίας»), όπου αναγράφονται οι όροι παροχής της εργασίας (ημέρες, ώρες και είδος εργασίας), ο επιβλέπων υπάλληλος (και οι αναπληρωτές του) και οι υποχρεώσεις του καταδικασθέντος (ενημέρωση και αναγκαία δικαιολογητικά σε περίπτωση απουσίας από την εργασία), σύμφωνα με το αρ. 2 παρ. 3 της 108842/97 Υπ. Απόφασης. Οι Υπηρεσίες Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής 24 συστήθηκαν με το π.δ. 195/2006 στις έδρες 26 πρωτοδικείων σε όλη τη χώρα. Από τον Ιανουάριο του 2007 λειτουργούν ΥΕΚΑ σε 14 πόλεις: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Κέρκυρα, Κοζάνη, Λαμία, Λάρισα, Ναύπλιο, Πάτρα, Πειραιά, Ρόδο, Ροδόπη, Σύρο και Χανιά (μεταβατική διάταξη αρ. 16 παρ. 1 π.δ. 195/ 2006) 25. Η περιφέρεια αρμοδιότητας κάθε ΥΕΚΑ ορίζεται στο π.δ. 195/06 και εκτείνεται σε περισσότερα από ένα πρωτοδικεία (εκτός από τις ΥΕΚΑ Αθήνας, Λάρισας και Πειραιά που καλύπτουν μόνο τα αντίστοιχα πρωτοδικεία). Στις περιπτώσεις αυτές, οι ΥΕΚΑ αναφέρονται σε περισσότερους από έναν εισαγγελείς πρωτοδικών. Μέχρι σήμερα δεν έχει ρυθμιστεί το ζήτημα της ασφαλιστικής κάλυψης των υπόχρεων σε ΠΚΕ, είτε πρόκειται για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη εάν δεν εργάζονται αλλού είτε για την περίπτωση ατυχήματος κατά την εργασία 26. 21 Φαίνεται ότι ο νομοθέτης αναθέτει στον εισαγγελέα την εποπτεία έκτισης της ΠΚΕ κατά τα πρότυπα της εισαγγελικής εποπτείας κατά την έκτιση της στερητικής της ελευθερίας ποινής (αρ. 572 ΚΠΔ και αρ. 25 παρ. η του Κώδικα Οργανισμού Δικαστηρίων), βλ. Αγγελή, Ι., Εισαγγελική εποπτεία στις φυλακές, Πρακτικά Β Συνεδρίου Ελληνικής Εταιρείας Δικαστικών Λειτουργών για τη Δημοκρατία και τις Ελευθερίες, Οι Ελληνικές Φυλακές. Από το νόμο στην πραγματικότητα, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1994, 193-208. 22 Το αρ. 11 π.δ. 195/2006 προβλέπει τη θέση και τα καθήκοντα του Κεντρικού Επιθεωρητή ΥΕΚΑ, θεσμός ο οποίος δεν έχει ενεργοποιηθεί ακόμα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης. 23 Σήμερα περιλαμβάνονται στον «πίνακα φορέων που συμμετέχουν στην εφαρμογή του θεσμού της ΠΚΕ» 174 φορείς πανελλαδικά, βλ. κοινή Υπ. Απόφαση 86364οικ./1-9-2008 (ΦΕΚ Β/1870), www.ministryofjustice.gr. 24 Μαυρής, Μ., Υπηρεσία Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής. Ένας θεσμός «υπό δοκιμασία», ΠοινΛογ 5/2007, 1461 1479, του ίδιου, Ο θεσμός των Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής στην υπηρεσία των εναλλακτικών μορφών έκτισης της ποινής. Το παράδειγμα των Ε.Κ.Α. Πειραιά, www.praksis.gr, Παπαθανασόπουλος, Ε., Παρατηρήσεις Σύντομη παρουσίαση των βασικών σημείων του π.δ. 195/06 για την οργάνωση και λειτουργία των υπηρεσιών επιμελητών κοινωνικής αρωγής, Ποιν.Λογ 3/2006, 1069-1083. Επιφυλάξεις για τον θεσμικό ρόλο των ΥΕΚΑ σε Παύλου, Σ., ό.π., 383. Η εκτενής παρουσίαση των ΥΕΚΑ και του ρόλου τους βρίσκεται έξω από τα όρια της παρούσας μελέτης, καθώς στην ερευνώμενη περιοχή του Νομού Ηλείας δεν έχει συσταθεί ακόμα τέτοια υπηρεσία. Κατά περίπτωση γίνονται κάποιες γενικές επισημάνσεις και προτάσεις. 25 Στις έδρες των πρωτοδικείων Αγρινίου, Βέροιας, Βόλου, Ηλείας, Ηρακλείου, Καβάλας, Καλαμάτας, Μυτιλήνης, Σερρών, Τρικάλων, Τρίπολης και Χαλκίδας δεν λειτουργούν ακόμα ΥΕΚΑ (αρ. 7 και 16 παρ. 1 π.δ. 195/2006). 26 Σύμφωνα με τους «Ευρωπαϊκούς Κανόνες για τις κυρώσεις και τα μέτρα που εκτελούνται στην κοινότητα»: «οι συνθήκες εργασίας και απασχόλησης των δραστών που εργάζονται στην κοινότητα θα βρίσκονται σε συμφωνία με την 4

Γ) Το ιστορικό και η πρακτική της εφαρμογής του μέτρου από τα δικαστήρια Από το 1998 έως το 2005 το μέτρο της ΠΚΕ επιβλήθηκε σε 756 περιπτώσεις σε όλη τη χώρα 27. Αποφάσεις που εκδόθηκαν πριν το 1998 και επέβαλαν το μέτρο αναιρέθηκαν από τον Άρειο Πάγο επειδή δεν είχε εκδοθεί ακόμα η υπουργική απόφαση που ρύθμιζε τον τρόπο έκτισής του 28. Το μέτρο της ΠΚΕ μπορεί να επιβληθεί από τα δικαστήρια και πράγματι επιβάλλεται τόσο σε περιφέρειες όπου λειτουργούν ΥΕΚΑ όσο και σε περιφέρειες όπου δεν έχουν ακόμα συσταθεί τέτοιες υπηρεσίες. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις τα δικαστήρια έκριναν ότι το μέτρο δεν μπορεί να επιβληθεί επειδή δεν έχει συγκροτηθεί η σχετική υπηρεσία (ΥΕΚΑ) για τον έλεγχο της επίβλεψης της εργασίας και η αιτιολογία αυτή κρίθηκε ως επαρκής από τον Άρειο Πάγο 29. Σήμερα, η έκταση εφαρμογής του μέτρου πανελλαδικά εξακολουθεί να είναι πολύ μικρή 30. Ως προς την πρακτική που ακολουθείται από τα δικαστήρια κατά την επιβολή του μέτρου, φαίνεται πως είναι κατά κύριο λόγο μηχανιστική. Σε όλες τις περιπτώσεις που ερευνήθηκαν το μέτρο της ΠΚΕ επιβλήθηκε όχι με την καταδικαστική αλλά με μεταγενέστερη απόφαση (βλ. κατωτέρω ΙΙΙ.2.Α3) όπου βέβαια το δικαστήριο δεν υπεισέρχεται στην έρευνα της ουσίας της υπόθεσης 31. Επιπλέον, για την έρευνα της συνδρομής της προϋπόθεσης του «εφικτού» της εργασίας από τον συγκεκριμένο καταδικασθέντα όπως διαπιστώθηκε κατά την παρούσα έρευνα τα δικαστήρια αρκούνται στην προσκόμιση από τον ίδιο μέσω του συνηγόρου του βεβαίωσης την οποία υπογράφει ο νόμιμος εκπρόσωπος του τοπικού φορέα με την οποία δεσμεύεται ο φορέας να απασχολήσει τον καταδικασθέντα σε κοινωφελή εργασία 32 (βλ. εκτενέστερα κατωτέρω υπό ΙΙ.2). Δ) Οι δικαιολογητικοί λόγοι εισαγωγής του μέτρου και κριτική τους Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση o ν. 1941/91 «περιλαμβάνει διατάξεις που εισάγουν νέους θεσμούς στη σωφρονιστική πολιτική καταξιωμένους στην ποινική νομοθεσία και πρακτική των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών. Οι θεσμοί αυτοί και τα μέτρα σκοπεύουν να αντικαταστήσουν υπό προϋποθέσεις τις βραχυχρόνιες στερητικές της ελευθερίας ποινές με αποτέλεσμα, την αποσυμφόρηση των καταστημάτων κράτησης και, κυρίως, την άσκηση μιας οπωσδήποτε περισσότερο δίκαιης και αποτελεσματικής σωφρονιστικής πολιτικής. Γιατί είναι γεγονός ότι ελάχιστα εξυπηρετεί τους στόχους αυτούς η παραμονή σε κατάστημα κράτησης για σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ το ευεργέτημα της μετατροπής της ποινής σε χρηματική είναι χωρίς αντικείμενο για τους οικονομικά ασθενείς πολίτες» 33. Αυτή η λιτή αιτιολογία και το εξίσου λιτό κείμενο του ν. 1941/91 από τα οποία απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στο περιεχόμενο και τους ειδικότερους σκοπούς και στόχους του νέου μέτρου δεν μπορούν να θεωρηθούν επαρκή ώστε να καθοδηγήσουν τους λειτουργούς της ποινικής δικαιοσύνης (δικαστές, εισαγγελείς, επιμελητές κοινωνικής αρωγής, δικηγόρους και τοπικούς φορείς) ως προς την εφαρμογή του σύνθετου και άγνωστου στη χώρα μας σωφρονιστικού αυτού θεσμού. Η μοναδική καθοδήγηση που προσφέρει ο νομοθέτης είναι ότι το μέτρο ενδείκνυται να επιβληθεί στους οικονομικά ασθενείς πολίτες οι οποίοι δεν διαθέτουν τα χρήματα να πληρώσουν τη μετατροπή της ποινής τους σε χρήμα. Αν ακολουθήσουμε αυτό τον συλλογισμό του νομοθέτη - που στην ουσία προβλέπει έναν εναλλακτικό τρόπο καταβολής του ποσού της μετατροπής «με εργασία» - θα περιμέναμε να υπάρχει η αναγκαία αντιστοιχία ανάμεσα στο ημερήσιο ποσό της μετατροπής της ποινής σε χρήμα και στις ώρες ΠΚΕ που επιβάλλονται ανά ημέρα φυλάκισης. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν συμβαίνει: πριν τον πρόσφατο διπλασιασμό του 34, το ημερήσιο κατώτατο ποσό της μετατροπής σε χρήμα ήταν 5 ευρώ ανά ημέρα φυλάκισης, το οποίο αντιστοιχεί σε 4 ώρες κοινωφελούς εργασίας την ημέρα 35. Είναι προφανές ότι οι υφιστάμενη νομοθεσία για την υγεία και την ασφάλεια. Οι δράστες θα ασφαλίζονται κατά ατυχημάτων, βλάβης και δημόσιας ευθύνης που συνεπάγεται η απασχόλησή τους» (κανόνας 68), σε Αλεξιάδη, Σ.-Πανούση, Γ., ό.π., 541. 27 Παπαθανασόπουλος, Ε., ό.π., 1080-1083. 28 Οι ΑΠ 23/1997, ΝοΒ 45, 1997, 851 και 777/1997, ΠοινΧρον 1998, 240 αποφαίνονται ότι: «δεδομένου ότι δεν έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα (η) Υπουργική Απόφαση, δεν ισχύουν οι διατάξεις αυτές και δεν μπορεί να διαταχθεί από το δικαστήριο μετατροπή της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε παροχή κοινωφελούς εργασίας. Σε αντίθετη περίπτωση, αν το δικαστήριο χωρήσει στη μετατροπή αυτή υπερβαίνει την εξουσία του και καθιστά αναιρετέα την απόφασή του (άρθρ. 510 παρ. 1 στοιχ. θ ΚΠΔ)». 29 ΑΠ 2377/2005, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΔΣΑ. 30 Σύμφωνα με στοιχεία που δόθηκαν στην ερευνήτρια τηλεφωνικά τον Οκτώβριο του 2008, σε 7 από τις 14 περιφέρειες όπου λειτουργούν ΥΕΚΑ δεν έχει εφαρμοσθεί ακόμα το μέτρο. 31 Μόνο μία δικαστική απόφαση εντοπίστηκε σύμφωνα με την οποία «μόνον κατά την κατ ουσίαν εκδίκαση της υποθέσεως το δικαστήριο μπορεί εκ του ασφαλούς να μορφώσει άποψη για την προσωπικότητα του καταδικασθέντος ή και για ορισμένα ιδιαίτερα στοιχεία του χαρακτήρα του, που είναι αναγκαίες διαπιστώσεις για την διερεύνηση περαιτέρω περί της συνδρομής του ουσιαστικού κριτηρίου για την εν λόγω μετατροπή δηλ. αν η παροχή κοινωφελούς εργασίας είναι ή όχι εφικτή από τον συγκεκριμένο καταδικασθέντα», ΠλημΒολ 2645/1998, ΠοινΧρον 1998, 684-685. 32 Όπως διαπιστώθηκε μετά από άτυπη διερεύνηση, η πρακτική αυτή αποτελεί τον κανόνα και στις περιοχές όπου λειτουργούν ΥΕΚΑ. 33 Εισηγητική έκθεση του ν. 1941/1991, ΠοινΧρον 1991, 459. 34 Με την κοινή Υπ. Απόφαση 50492/2008 (ΦΕΚ Β/1112) το κατώτατο ποσό μετατροπής διπλασιάστηκε στα 10 ανά ημέρα φυλάκισης, το οποίο ανέρχεται τελικά στα σχεδόν 20 με τις προσαυξήσεις. 35 Οι 4 ώρες ΠΚΕ/ ημέρα αποτελούν τον κανόνα σύμφωνα με το αρ. 82 παρ. 7 ΠΚ. 5

οικονομικά ασθενέστεροι καλούνται να «πληρώσουν» πολύ ακριβότερα την στερητική της ελευθερίας ποινή που τους επιβλήθηκε. Επιπλέον, είναι αυτονόητο ότι η υποχρέωση καθημερινής πρωινής 4ωρης κοινωφελούς εργασίας αποτελεί επαχθέστερη υποχρέωση από την εφάπαξ καταβολή χρηματικού ποσού, ενώ επιπρόσθετα στερεί από ανθρώπους που βρίσκονται σε οικονομική δυσχέρεια τη δυνατότητα να συντηρήσουν τον εαυτό τους και την οικογένειά τους μέσω αμειβόμενης εργασίας τους. Επιπλέον, χρειάζεται να επισημάνουμε ότι στην περίπτωση μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε ΠΚΕ αυτή εκτίεται ολόκληρη, καθώς δεν έχουν εφαρμογή οι θεσμοί της απόλυσης υπό όρους και του ευεργετικού υπολογισμού των ημερών εργασίας. Τέλος, ο νομοθέτης, πέραν του ότι όρισε πολύ μεγάλο αριθμό ωρών ανά ημέρα, δεν παρέχει κανένα κριτήριο ως προς τον τρόπο που θα γίνει ο συγκεκριμένος προσδιορισμός των ωρών από το δικαστήριο από την κλίμακα των 2 (minimum) έως 6 ωρών (maximum) που θέτει ο νόμος 36. Η ατυχής αυτή ρύθμιση που επιβάλλει υπερβολικά μεγάλο αριθμό ωρών ΠΚΕ 37 έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τις αρχές της ισότητας και της αναλογικότητας ενώ αντιστρατεύεται και την επιστημονική αντίληψη που έχει υιοθετηθεί από τις ευρωπαϊκές νομοθεσίες ότι η ποινή της κοινωφελούς εργασίας είναι μια επαχθής ποινή με έντονο τιμωρητικό χαρακτήρα. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο νομοθέτης εισήγαγε το νέο θεσμό της ΠΚΕ όχι για να εκσυγχρονίσει το σύστημα ποινών αλλά για να «αδειάσει» τις φυλακές από κρατούμενους με βραχυχρόνιες ποινές οι οποίοι δεν έχουν τα χρήματα για να πληρώσουν τη μετατροπή της ποινής τους. Ωστόσο, σύμφωνα με στοιχεία του 2006, 12,4% του συνόλου των κρατουμένων εκτίουν μετατρέψιμες ποινές έως 2 ετών 38. Έτσι, όπως αντιλαμβάνεται κανείς και ήδη συνέβη στη Μ. Βρετανία μικρή μπορεί να είναι η επίδραση του μέτρου στο πρόβλημα της υπερφόρτωσης των φυλακών, καθώς μάλιστα δεν μπορεί να αναμένεται ότι όλοι οι καταδικασθέντες οι οποίοι βρίσκονται σε οικονομική δυσχέρεια θα κάνουν χρήση του μέτρου. Ε) Οι εγγενείς δυσχέρειες ένταξης του μέτρου στο ελληνικό σύστημα ποινών και οι άμεσες επιπτώσεις Το σκεπτικό με τον οποίο εισήχθη το μέτρο στην ελληνική έννομη τάξη αντανακλά τη διαχειριστική, μηχανιστική και δημοσιονομική λογική από την οποία διαπνέεται σε μεγάλο βαθμό το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης στη χώρα μας. Οι αποσπασματικές παρεμβάσεις του νομοθέτη σε βασικούς σωφρονιστικούς θεσμούς (αναστολή και μετατροπή της ποινής, απόλυση υπό όρους) και η επίσημη ρητορεία ως προς τους στόχους της ποινής (ειδική και γενική πρόληψη) που τα τελευταία 50 χρόνια εξαγγέλλονται αλλά στην πράξη δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι εφαρμόζονται με κάποια συστηματικότητα 39, έχουν οδηγήσει το σύστημα στα ακραία όριά του. Έτσι, σήμερα δεν μπορούμε καν να μιλάμε για ένα ελληνικό σύστημα ποινών που διαπνέεται από κάποιες αρχές και στόχους, ενώ η πράξη βρίθει από παράδοξα και ανισότητα στη μεταχείριση των καταδικασθέντων 40. Για παράδειγμα, είναι πολύ δύσκολο να ορίσουμε σήμερα τι εννοούμε βραχυχρόνια στερητική της ελευθερίας ποινή: στερητικές της ελευθερίας ποινές έως 3 χρόνια μπορούν να μετατραπούν σε χρήμα, ποινές έως και 5 χρόνια μπορούν να μετατραπούν (με την ευνοϊκή ρύθμιση του ν. 3727/08), συνολικές ποινές ακόμα και 10 χρόνων μπορούν να μετατραπούν εφόσον η ποινή βάση έχει μετατραπεί 41. Φαίνεται πως το αγαθό της ελευθερίας έχει χάσει την κεφαλαιώδη σημασία του για τον Έλληνα νομοθέτη. Επιπλέον, μέσα από ένα δαιδαλώδες σύστημα ουσιαστικών και δικονομικών κανόνων φαίνεται η απόφαση περί την ποινή να επαφίεται σε μεγάλο βαθμό στη διαθετική εξουσία του κατηγορουμένου και στη νομική επάρκεια του συνηγόρου του. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο σ αυτή τη μηχανιστική πρακτική έχει ο θεσμός της μετατροπής της ποινής σε χρήμα. Έτσι, παρά τους πολύ θετικούς και πρωτοποριακούς στόχους με τους οποίους εισήχθη ο θεσμός στη χώρα μας, σήμερα χρησιμοποιείται χωρίς διάκριση και χωρίς εξατομίκευση. Ακόμα και η δυνατότητα που δίνει ο νόμος (αρ. 82 παρ. 3 ΠΚ) για διακύμανση του ποσού της μετατροπής ανάλογα με την οικονομική 36 Η μόνη αναφορά που γίνεται στο αρ. 82 παρ. 7 είναι ότι το δικαστήριο θα λάβει υπόψη (για τον καθορισμό των ωρών εργασίας) «τις προσωπικές συνθήκες του καταδικασμένου». 37 Για εκτενή κριτική του θέματος βλ. Σπινέλλη, Κ., ό.π., 290 και ιδίως Τζαννετάκη, Τ., ό.π., 448 επ. 38 Σε Κουράκη, Ν., Θέσεις γύρω από την αναθεώρηση των κυρώσεων και σωφρονιστικών θεσμών του Ποινικού Κώδικα, ΠοινΛογ 1/2006, 5. 39 Είναι γνωστή η μηχανιστική αναφορά στα κριτήρια επιμέτρησης της ποινής του αρ. 79 ΠΚ με την αυτούσια μεταφορά του κειμένου του άρθρου στις δικαστικές αποφάσεις, η οποία θεωρείται ως επαρκής αιτιολογία από τον Άρειο Πάγο. Ενδεικτικά Ανδρουλάκης, Ν., σε Συστηματική Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικα αρ. 79, Άρθρα 1-133, Σπινέλλης, Δ. (επιμ.), εκδ. Δίκαιο & Οικονομία, Αθήνα 2005, 1029 επ., Καϊάφα-Γκμπάντι, Μ., σε Καϊάφα-Γκμπάντι Μ.-Μπιτζιλέκη Ν.- Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Δίκαιο των Ποινικών Κυρώσεων, Νομική Βιβλιοθήκη, 2009, 292 επ., και της ίδιας, Η μη ουσιαστική εφαρμογή του άρθρου 79 ΠΚ στην πράξη, Αρμ. 1982, 340-349. 40 Κουράκης, Ν., Θέσεις γύρω από την αναθεώρηση των κυρώσεων και σωφρονιστικών θεσμών του Ποινικού Κώδικα, ό.π., 3-10, Τζαννετάκη, Τ., Παθολογία του ισχύοντος συστήματος ποινών του Ποινικού Κώδικα. Σκέψεις και προτάσεις για μια εκ βάθρων αναθεώρησή του στο πλαίσιο του σχεδίου του νέου Ποινικού Κώδικα, ΠοινΧρον 2006, 590-594 και της ίδιας, Προτάσεις για ένα νέο σύστημα ποινών, ΠοινΧρον 2008, 683-691. 41 Ως ιδεολογική βάση του θεσμού της μετατροπής σε χρήμα από την εισαγωγή του με το ν. ΓΩΙ του 1911 έως τις μέρες μας τίθεται η αποφυγή των δυσμενών και «εγκληματογόνων» συνεπειών της «μολύνσεως» από την έκτιση βραχυχρόνιων στερητικών της ελευθερίας ποινών. 6

κατάσταση του καταδικασθέντος, η οποία θα μπορούσε να ανακουφίσει τους οικονομικά ασθενέστερους 42, στην πράξη δεν εφαρμόζεται από τα δικαστήρια 43. Οι αλλεπάλληλες νομοθετικές παρεμβάσεις, με αποκορύφωμα την υποχρεωτικότητα της μετατροπής της ποινής σε χρήμα, προκειμένου να αντιμετωπισθούν δομικά προβλήματα του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, έχουν τελικά απεκδύσει τον ποινικό δικαστή από την κατά το νόμο δικαιοδοσία του να επιβάλλει μια δίκαιη, ανάλογη και εξατομικευμένη ποινή. Έτσι, μια «σωτήρια» λύση 44 όπως ήταν ο θεσμός της μετατροπής της ποινής σε χρήμα έχει μετατραπεί σε μια δομική δυσλειτουργία για το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, αποξενώνοντας τους δικαστές από τον «φυσικό» τους ρόλο, την εξατομίκευση της ποινής 45. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο είναι, βέβαια, πολύ δύσκολο να εισαχθούν νέα μέτρα που δεν θα επιβάλλονται μηχανιστικά αλλά θα εξατομικεύουν την ποινή. Ωστόσο, στην περίπτωση του μέτρου της ΠΚΕ η μηχανιστική λογική καθίσταται επικίνδυνη. Όταν η εξατομίκευση της ποινής δεν γίνεται από το ποινικό δικαστήριο αλλά το μέτρο επιβάλλεται κατ ουσία μηχανιστικά (στα πλαίσια του αρ. 82 όπως συμβαίνει με τη μετατροπή της ποινής σε χρήμα), η «εξουσία» αυτή της εξατομίκευσης «μεταβιβάζεται» σε κάποιον άλλο λειτουργό του συστήματος. Πράγματι, η εξουσία αυτή στην ουσία ασκείται από τους τοπικούς φορείς και μάλιστα από τους νομίμους εκπροσώπους τους, οι οποίοι υπογράφουν τις σχετικές βεβαιώσεις περί δέσμευσής τους για την απασχόληση του καταδικασθέντος σε κοινωφελή εργασία. Με αυτόν τον τρόπο, ο σωφρονιστικός θεσμός της ΠΚΕ βρίσκεται στη «διάθεση» των διαφόρων τοπικών φορέων και του ίδιου του καταδικασθέντος. Επιλέγει δηλαδή ο ίδιος ο καταδικασθείς εάν θα αιτηθεί το μέτρο, ενώ από την πλευρά του ο ίδιος ο φορέας επιλέγει σε ποιους αιτούντες θα δώσει ή όχι τη βεβαίωση και - κατ επέκταση - για ποια αδικήματα, για ποιο προφίλ παραβάτη κλπ. Με άλλα λόγια, εναπόκειται στους τοπικούς φορείς να διαμορφώσουν την πολιτική σχετικά με το νέο σωφρονιστικό θεσμό. Η πολιτική αυτή διαμορφώνεται από τους νομίμους εκπροσώπους των φορέων, αντανακλά δηλαδή τις στάσεις, τις αξίες και τις πεποιθήσεις των εκάστοτε Νομαρχών, Δημάρχων κλπ., καθώς ο νόμος δεν παρέχει ειδικότερες κατευθύνσεις ούτε έχουν εκδοθεί σχετικές εγκύκλιοι. ΣΤ) Στόχοι της έρευνας και επιλογή του δείγματος Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει πώς εφαρμόζεται στην πράξη το μέτρο της ΠΚΕ: 1) από τα δικαστήρια και 2) από τους φορείς που είναι εντεταλμένοι για την εφαρμογή της. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2008 στην δικαστική περιφέρεια του Νομού Ηλείας στα Πρωτοδικεία Πύργου και Αμαλιάδας. Η συγκεκριμένη περιφέρεια επιλέχθηκε γιατί διαπιστώθηκε ότι στην περιοχή αυτή έχει εκδοθεί μεγάλος αριθμός δικαστικών αποφάσεων τα έτη 2003, 2004 & 2005 που επιβάλλουν το μέτρο της ΠΚΕ 46, και ειδικότερα: - το έτος 2003 εκδόθηκαν 58 αποφάσεις - το έτος 2004 εκδόθηκαν 27 αποφάσεις - το έτος 2005 εκδόθηκαν 40 αποφάσεις. Ο αριθμός αυτός εκτιμάται ως μεγάλος συγκριτικά με τις σχετικές αποφάσεις που εκδόθηκαν από την εισαγγελία εφετών Αθηνών που για τα ίδια έτη ήταν: 2003: 25 αποφάσεις, 2004: 38 αποφάσεις και 2005: 33 αποφάσεις 47. Εξάλλου, συνολικά τα 3 αυτά έτη στο Νομό Ηλείας εκδόθηκε σχεδόν το ένα τρίτο (1/3) των αποφάσεων που εκδόθηκαν στο σύνολο της χώρας οι οποίες επιβάλλουν το μέτρο της ΠΚΕ (125 αποφάσεις στο Ν. Ηλείας σε σύνολο 428 σε όλη τη χώρα). Η συγκριτικά σημαντική αυτή έκταση εφαρμογής στην πράξη του μέτρου της ΠΚΕ εκτιμήθηκε ότι μπορεί να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την πρώτη περίοδο εφαρμογής του μέτρου στη χώρα μας παρότι κατά τα πιο πάνω έτη δεν είχαν ιδρυθεί ακόμα οι ΥΕΚΑ. Για τις ανάγκες της έρευνας επιλέχθηκαν τα 2 τελευταία έτη (2004 και 2005) ως πιο πρόσφατα στο χρόνο διεξαγωγής της και για λόγους οικονομίας στην διαχείριση του ερευνώμενου υλικού. Ειδικότερα, η έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει: 42 Και να επιτελέσει πιο αποτελεσματικά τους στόχους που καλείται κατά το νομοθέτη να επιτελέσει το μέτρο της ΠΚΕ. Ένα, επίσης, μέτρο στην κατεύθυνση της ανακούφισης των οικονομικά ασθενέστερων που προβλέπει η παρ. 5 του αρ. 82 ΠΚ είναι η καταβολή του ποσού της μετατροπής της ποινής σε δόσεις. Ωστόσο, για να χορηγηθεί το μέτρο απαιτείται μεταξύ άλλων, «να έχει προηγουμένως ζητήσει [ο καταδικασθείς] τη μετατροπή της ποινής του σε ΠΚΕ, αλλά η παροχή τέτοιας εργασίας να μην είναι εφικτή για λόγους ανεξάρτητους από τη βούλησή του», βλ. Μουζακίτης, Σ., Ζητήματα εκτελέσεως ποινικών αποφάσεων, 2 η εκδ., Δίκαιο & Οικονομία, Αθήνα 2007, 87 επ. 43 Η απλή αναφορά στη δικαστική απόφαση ότι ελήφθη υπόψη η οικονομική κατάσταση του καταδικασθέντος θεωρείται από τον Άρειο Πάγο ως επαρκής αιτιολογία, ενδεικτικά ΑΠ 1463/1993, ΠοινΧρον 1994, 153. Για το θέμα, βλ. Παπαχαραλάμπους, Χ., σε Συστηματική Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικα αρ. 82, ό.π., 1075-1076. 44 Κατά την έκφραση του καθηγητή Ν. Ανδρουλάκη, Το δίκαιο επιμέτρησης της ποινής, Πρακτικά Α ΠανελΣυνΕλλΕτΠοινΔ, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 1987, 22. 45 Ταυτόχρονα, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η Τόνια Τζαννετάκη, η υπερβολική έκταση εφαρμογής του θεσμού της μετατροπής της ποινής σε χρήμα δημιουργεί μια αφόρητη πίεση προς τα πάνω σε όλες τις ποινές κι έτσι οι στερητικές της ελευθερίας ποινές που επιβάλλονται για να εκτιθούν (και όχι για να μετατραπούν) είναι τελικά πολύ μεγάλες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου που διαιωνίζει τα προβλήματα του υπερπληθυσμού των φυλακών και της ατιμωρησίας των δραστών, Τζαννετάκη, Τ. Προτάσεις για ένα νέο σύστημα ποινών, ό.π., 685. 46 Παπαθανασόπουλος, Ε., ό.π., 1081. 47 Παπαθανασόπουλος, Ε., ό.π., 1082. 7

1) Πώς αξιοποιείται το μέτρο της ΠΚΕ από τα δικαστήρια, ως ένα επιπλέον μέτρο στη διάθεση του ποινικού δικαστή που μπορεί να επιβληθεί όταν πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου (αρ. 82 ΠΚ). Στόχος της έρευνας ήταν μέσα από την εξέταση των συγκεκριμένων αποφάσεων με τις οποίες είχε επιβληθεί το μέτρο της ΠΚΕ, να διερευνηθεί: α) Σε ποιους παραβάτες επιβλήθηκε το μέτρο, μέσα από τη διερεύνηση δημογραφικών στοιχείων και ειδικότερα: φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, επάγγελμα, οικονομική κατάσταση. β) Για ποια αδικήματα επιβλήθηκε το μέτρο: το είδος της παραβατικής πράξης που έχει διαπραχθεί, η ύπαρξη προηγούμενων καταδικών (ποινικό μητρώο), η επιβολή του μέτρου με την καταδικαστική ή με μεταγενέστερη απόφαση, η επιβολή του μέτρου με την απόφαση που καθορίζει συνολική ποινή κατά το αρ. 551 ΚΠΔ. γ) Με ποιο σκοπό επιβάλλουν οι δικαστές το μέτρο της ΠΚΕ: αν υπάρχει αιτιολογία του δικαστηρίου για την επιβολή του μέτρου. 2) Πώς εκτίεται στην πράξη το μέτρο της ΠΚΕ, δηλαδή πώς εφαρμόζεται το μέτρο από τους φορείς που είναι εντεταλμένοι για την εφαρμογή του. Ο στόχος εδώ ήταν διττός: α) να διερευνηθεί η πορεία εκτέλεσης των εισαγγελικών διατάξεων που εκδόθηκαν σε εκτέλεση των αποφάσεων που επέβαλαν το μέτρο της ΠΚΕ. Στόχος ήταν μέσα από την εξέταση των αρχείων της εισαγγελίας να διερευνηθεί: σε ποιους φορείς παρείχαν εργασία οι συγκεκριμένοι παραβάτες, πώς παρασχέθηκε η εργασία, αν υπήρχαν προβλήματα πλημμελούς παροχής της εργασίας, αν ολοκληρώθηκε η έκτιση του μέτρου, αν υπήρξε ανάκληση του μέτρου είτε μεταγενέστερη μετατροπή του υπολοίπου της ποινής σε χρήμα. β) να διερευνηθεί πώς παρέχεται η εργασία στους τοπικούς φορείς που είναι επιφορτισμένοι με την εφαρμογή του μέτρου. Στόχος ήταν μέσα από ημι-δομημένες συνεντεύξεις με τους εκπροσώπους των φορέων οι οποίοι απασχολούν υπόχρεους σε ΠΚΕ αλλά και με τους υπαλλήλους που έχουν αναλάβει την επίβλεψη των υπόχρεων να διερευνηθεί: πώς αντιλαμβάνονται τον σκοπό του μέτρου, πώς βλέπουν το ρόλο τους στην εφαρμογή του μέτρου, τι δυσκολίες συναντούν, σε ποιες συγκεκριμένες εργασίες απασχολούν τους υπόχρεους, ποια είναι η συνεργασία τους με τον εισαγγελέα που έχει την εποπτεία της έκτισης του μέτρου. Προτού παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της έρευνας γίνεται μια αναφορά και κριτική θεώρηση των ειδικότερων νομικών ζητημάτων που γεννώνται τόσο κατά το στάδιο της επιβολής του μέτρου από τα δικαστήρια όσο και κατά το στάδιο της έκτισης. ΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ 1. Η ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Η επιλογή του νομοθέτη να θεσμοθετήσει τη «διπλή» μετατροπή της στερητικής της ελευθερίας ποινή (πρώτα σε χρήμα και μετά σε ΠΚΕ) και μάλιστα να την εντάξει νομοτεχνικά στο αρ. 82 ΠΚ φαίνεται εκ πρώτης όψεως να διευκολύνει την καθημερινή δικαστηριακή πρακτική: ο δικαστής εφόσον έχει μετατρέψει την στερητική της ελευθερίας ποινή σε χρήμα πράγμα που είναι ο κανόνας για ποινές στερητικές της ελευθερίας έως 2 ετών και πολύ σύνηθες για ποινές 2 έως 3 ετών μπορεί, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου, να μετατρέψει «περαιτέρω» την ποινή σε ΠΚΕ ορίζοντας τον αριθμό των ωρών που επιβάλλονται ανά ημέρα φυλάκισης. Ωστόσο, με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται πολύ περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύονται: ο νέος θεσμός εντάχθηκε σ έναν παλιότερο θεσμό (αυτόν της μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρήμα), ο οποίος έχει μεγάλη και πολύπαθη ιστορία κατά τη διάρκεια της οποίας έχουν δημιουργηθεί και επιλυθεί νομικά ζητήματα με τρόπους που δεν προσιδιάζουν στο νέο αυτό μέτρο 48. Συνεπώς, από πλευράς ουσιαστικού και δικονομικού ποινικού δικαίου, η μετατροπή σε ΠΚΕ ακολουθεί τις λύσεις που μέσα στα χρόνια έχουν δοθεί (τόσο νομοθετικά όσο και νομολογιακά) για το μέτρο της μετατροπής της ποινής σε χρήμα 49. Τα ζητήματα που γεννώνται είναι συνοπτικά τα εξής: 1. Αμφισβητούμενο είναι το ζήτημα εάν η επιβολή του μέτρου της ΠΚΕ εξετάζεται αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο και σε ποιο βαθμό η επιβολή του είναι υποχρεωτική για το δικαστήριο. Ως προς την μετατροπή σε χρήμα των στερητικών της ελευθερίας ποινών έως 1 έτους, ο νόμος προβλέπει την υποχρεωτική 48 Για την ιστορική εξέλιξη του θεσμού της μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρήμα και το πλήθος των νομικών ζητημάτων που εξακολουθούν να γεννώνται και να διχάζουν τη θεωρία και τη νομολογία, βλ ενδεικτικά: Μαργαρίτης, Ποινολογία, ό.π., 482-490, Παπαχαραλάμπους, Χ., ό.π., 1064 επ., Σπινέλλης, Δ., Η μετατροπή: εξαγορά ή χρηματική ποινή, Μελέτες Ποινικών Επιστημών, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2001, 125-148, Τζαννετάκη, Τ., Η Μετατροπή και οι Μετατροπές της. Θεωρία και πραγματικότητα του θεσμού της μετατροπής στο Ελληνικό σύστημα ποινών, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 1998. 49 αμφότερες (χρηματική και κοινωφελούς εργασίας) οι περί ων πρόκειται μετατροπές, δεν συνιστούν παρά επί μέρους σκέλη και παραμέτρους αυτής ταύτης της θεσμοθετημένης δυνατότητος μετατροπής των στερητικών της ελευθερίας ποινών, με απότοκον τούτου συνέπειαν την ομοιόμορφη αντιμετώπιση και επίλυση των αναφυομένων εκάστοτε ζητημάτων», ΔιατΕισΠλημΠειρ 56/2000, ΠοινΔικ 3/2001, 259. 8

μετατροπή τους (αρ. 82 παρ. 1) η οποία εξετάζεται αυτεπάγγελτα 50. Ακολούθως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι το δικαστήριο έχει την υποχρέωση εκ του νόμου αμέσως μόλις αποφανθεί περί μετατροπής της ποινής σε χρήμα να εξετάσει αυτεπαγγέλτως την περαιτέρω μετατροπή σε ΠΚΕ 51. Επίσης, ζήτημα γεννιέται ως προς τα κριτήρια με τα οποία θα αποφασίσει το δικαστήριο έναν εκ των δύο τρόπων έκτισης της ποινής (μετατροπή σε χρήμα ή σε ΠΚΕ) και ως προς το ποιος εκ των δύο τρόπων έκτισης έχει προτεραιότητα 52. Με το αρ. 82 παρ. 6 εδ α δίνεται η δυνατότητα στον καταδικασθέντα «να ζητήσει» το μέτρο της ΠΚΕ. Στην περίπτωση μάλιστα που το αίτημα αυτό προβληθεί με τη μορφή αυτοτελούς ισχυρισμού και με την επίκληση των πραγματικών περιστατικών που καθιστούν «εφικτή» και αιτιολογημένη την χορήγηση του μέτρου, το δικαστήριο έχει την υποχρέωση να απαντήσει και να αιτιολογήσει ειδικά την απόφαση περί μη χορήγησης του μέτρου της ΠΚΕ 53. 2. Αντίστοιχα ζητήματα γεννώνται στις περιπτώσεις που επιβάλλονται ποινές στερητικές της ελευθερίας από 1 έως 2 έτη (αρ. 82 παρ. 2 ΠΚ). Στην περίπτωση αυτή η μετατροπή δεν είναι υποχρεωτική, αποτελεί ωστόσο τον κανόνα και το δικαστήριο οφείλει να αιτιολογήσει ειδικά την μη χορήγηση του μέτρου. Κατ ακολουθία, αμφισβητούμενα και εδώ είναι τα ζητήματα της υποχρεωτικότητας της επιβολής του μέτρου της ΠΚΕ και της αυτεπάγγελτης εξέτασής του. Στην περίπτωση, βέβαια, που υπάρχει αίτημα από τον καταδικασθέντα και μάλιστα με τη μορφή αυτοτελούς ισχυρισμού, το δικαστήριο χρειάζεται να το εξετάσει και να αποφασίσει αιτιολογημένα για την χορήγηση ή όχι του μέτρου της ΠΚΕ. 3. Στις περιπτώσεις που επιβάλλεται ποινή στερητική της ελευθερίας από 2 έως 3 έτη η απόφαση για μετατροπή σε ΠΚΕ αποδεσμεύεται από την προηγούμενη μετατροπή σε χρήμα (αρ. 82 παρ. 6 τελ εδ). Έτσι, το δικαστήριο μπορεί να προχωρήσει απευθείας στη χορήγηση του μέτρου, είτε υπάρχει αίτημα από τον καταδικασθέντα είτε όχι. Στην περίπτωση αυτή ο νόμος δεν απαιτεί ειδική αιτιολογία, η οποία απαιτείται για τη μετατροπή της ποινής σε χρήμα (κατά το αρ. 82 παρ. 2 εδ β). Από τη διατύπωση αυτή του νόμου φαίνεται να προκύπτει ότι η ΠΚΕ τοποθετείται ως ελαφρότερη ποινή στην κλίμακα βαρύτητας των ποινών και θα μπορούσε να συναχθεί ότι προηγείται η εξέταση της χορήγησης ΠΚΕ (εφόσον ο νόμος θέτει λιγότερες προϋποθέσεις για τη χορήγησή της) από την μετατροπή της ποινής σε χρήμα 54. 4. Σημαντικό ζήτημα είναι αν μπορεί η μετατροπή της ποινής σε ΠΚΕ να γίνει με μεταγενέστερη απόφαση, δηλαδή όχι με την καταδικαστική απόφαση του δικαστηρίου αλλά μετά από αίτηση του καταδικασθέντος σε άλλο δικαστήριο από αυτό που δίκασε την ουσία της υπόθεσης. Το ζήτημα αυτό γεννάται καταρχήν επειδή το μέτρο της ΠΚΕ εντάχθηκε στο αρ. 82. Ήδη για τη δυνατότητα μετατροπής της ποινής σε χρήμα με μεταγενέστερη απόφαση υπάρχει μεγάλη διχογνωμία τόσο στη θεωρία όσο και στη νομολογία 55. Οι δυσκολίες αυτές έχουν κληροδοτηθεί στο νέο μέτρο της μετατροπής της ποινής σε ΠΚΕ και ήδη έχουν εκδοθεί αντιφατικές αποφάσεις από τον Άρειο Πάγο και τα δικαστήρια της ουσίας 56. Σήμερα, η δικαστηριακή πρακτική είναι να γίνονται δεκτά τα αιτήματα για παροχή ΠΚΕ με μεταγενέστερες αποφάσεις (βλ. πιο κάτω υπό ΙΙΙ.2.Α3 50 Για την αυτεπάγγελτη εξέταση βλ. Αδάμπας, Β., Πότε το δικαστήριο παραλείπει να αποφανθεί περί της μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής και κατ επέκταση είναι δυνατή η μετατροπή της τελευταίας σε αντίστοιχη παροχής κοινωφελούς εργασίας με απόφαση μεταγενέστερη εκείνης που επέβαλε την ποινή;, Ποιν.Δικ. 4/2006, 463-470 και Μαργαρίτης, Ποινολογία, ό.π., 494. 51 Έτσι υποστηρίζεται ότι είναι υποχρεωτική η επιβολή του μέτρου της ΠΚΕ για ποινές στερητικές της ελευθερίας έως 1 έτους - αλλά και από 1 έως 2 έτη βλ. υπό (2) - από το δικαστήριο (αν το ζητήσει ή το αποδέχεται ο καταδικασθείς και εφόσον η παροχή τέτοιας εργασίας είναι εφικτή), ΔιάτΕισΠλημΑθ 4/2005, ΠοινΔικ 7/2005, 861-863, ΔιατΕισΠλημΠειρ 56/2000, ό.π., Ανδρέου, Φ., Η μετατροπή της ποινής σε παροχή κοινωφελούς εργασίας (αρθρ. 82 παρ. 6, 7, 8, 9, 10, 12 και 13 ΠΚ), Υπερ. 2000, 657, Μανωλεδάκης, Ι., Ποινικό Δίκαιο, Γενική Θεωρία, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2004, 451, Μουζακίτης, Σ., ό.π., 81, Παπαδαμάκης, Α., Παρατηρήσεις στην ΑΠ 319/2001, ΠοινΔικ 7/2001, 729-730. 52 Βλ. Μαργαρίτης, Ποινολογία, ό.π., 508 που διατυπώνει τη θέση ότι μπορεί να συναχθεί από το κείμενο του νόμου ότι η κρίση για τη μετατροπή της ποινής σε ΠΚΕ προηγείται της κρίσης για μετατροπή σε χρήμα προκειμένου για ποινές έως 2 χρόνια. Ομοίως σε Παύλου, Σ., ό.π., 381, όπου διατυπώνεται και η άποψη ότι είναι εφικτή η σωρευτική επιβολή των δύο μέτρων. 53 Διαφορετικά ελέγχεται αναιρετικά για έλλειψη ακροάσεως (αρ. 510 παρ. 1 στοιχ. α ΚΠΔ) αλλά και ως προς την αιτιολογία της απόρριψης για έλλειψη ειδικής και εμπεριστατωμένης αιτιολογίας (αρ. 510 παρ. 1 στοιχ. δ ΚΠΔ). Ενδεικτικά, η ΑΠ 1219/2008 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΔΣΑ που απαιτεί «την επίκληση συγκεκριμένων περιστατικών από τα οποία προκύπτουν ότι συντρέχουν οι προϋποθέσεις που καθιστούν εφικτή την παροχή τέτοιας εργασίας από τον συγκεκριμένο καταδικασμένο». 54 Αντίθετη άποψη υποστηρίζει την υποχρέωση ειδικής αιτιολόγησης κατ ανάλογη εφαρμογή του αρ. 82 παρ. 2 εδ. τελ., Ανδρέου, Φ., ό.π., 657. 55 Παρότι ο νομοθέτης με την προσθήκη της παρ. 13 στο αρ. 82 (με το ν. 2479/97) επιχείρησε να λύσει την ανομοιομορφία σε επίπεδο δικαστηριακής πρακτικής, το ζήτημα δεν φαίνεται ακόμα επιλυμένο. Για αναλυτική επισκόπηση και κριτική του θέματος, βλ. Αδάμπας, Β., ό.π. όπου και παραπομπές στη νομολογία. Για την αντίθετη άποψη που δέχεται την μετατροπή της ποινής με μεταγενέστερη απόφαση σε κάθε περίπτωση βλ. Μαργαρίτης, Ποινολογία, ό.π., 495-498. 56 Αποφάσεις που δέχονται την μετατροπή με μεταγενέστερη απόφαση: ΑΠ 1400/1998, ΠοινΧρον 1999, 738, ΑΠ 319/2001, ΠοινΔικ 7/2001, 729, ΠλημΑθ 37046/1998, ΠοινΧρον 1999, 260 261. Αποφάσεις και εισαγγελικές διατάξεις που δεν δέχονται τη μετατροπή με μεταγενέστερη απόφαση: ΠλημΒολ 2645/1998, ΠοινΧρον 1998, 684-685, ΔιατΕισΠλημΧαλκ 236/1999, ΠοινΔικ 11/1999, 1125-6, ΔιατΕισΠλημΠειρ 56/2000, ό.π., 259-261. 9