Κείµενο στο ευρείας κυκλοφορίας περιοδικό ΜΕΓΑΛΩΝΩ ΤΟ ΠΑΙ Ι ΜΟΥ, τεύχος 2 ο, Ιανουάριος 2007, σ. 80-83 ΕΝΑ ΤΑΞΙ Ι ΣΤΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΚΟΓΚΙ ΟΥ, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. Μια φορά και ένα καιρό Κάποτε τα παραµύθια τελείωναν κάπως έτσι: Αγαπήθηκαν, παντρεύτηκαν και έκαναν πολλά παιδιά. Εννοείται ότι έζησαν έτσι ευτυχισµένοι µέχρι να πεθάνουν. Σήµερα όλο και περισσότερο τα παραµύθια µπορεί να αρχίζουν µε τον ίδιο τρόπο, δηλ. µε την αγάπη, αλλά όλο και πιο συχνά δεν καταλήγουν έτσι. Ο κόσµος άλλαξε. Eγιναν σηµαντικές κοινωνικοοικονοµικές µεταβολές διεθνώς κατά τις τελευταίες δεκαετίες που επηρέασαν και τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής. Και η οικογένεια µετασχηµατίζεται και επαναπροσδιορίζεται διαρκώς στο χώρο και τον χρόνο και σε ορισµένες περιπτώσεις αυτή καθ αυτή η αλλαγή της προκαλεί αλλαγές στο δηµόσιο πεδίο, στη κοινωνική πολιτική. Οι άνθρωποι υιοθετούν νέες οικογενειακές πρακτικές, βρίσκουν νέους τρόπους να ζήσουν οικογενειακή ζωή, όχι υιοθετώντας παθητικά παλιές δοµές. Οι πρακτικές αυτές δεν αλλάζουν από τη µια στιγµή στην άλλη, καθορίζονται πολιτισµικά, ιστορικά και από τις προσωπικές ατοµικές διαδροµές. Κάνοντας τις δικές µας διαδροµές Οι µεταβολές της οικογενειακής οργάνωσης βρίσκονται διεθνώς τα τελευταία χρόνια ξανά στο επίκεντρο έντονων αντιπαραθέσεων. Καταρχήν, υπάρχει µια αυξανόµενη συναίνεση για το γεγονός ότι δεν µπορούµε να µιλάµε γενικευµένα για την οικογένεια και να την περιγράφουµε καθώς δεν υπάρχει µόνον µια µορφή οικογένειας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσµο, αλλά πολλές διαφορετικές µορφές οικογενειακής ζωής. Το πιο ενδιαφέρον, όµως, στοιχείο των αλλαγών αναφέρονται στο εσωτερικό των οικογενειών, δηλαδή στη δυναµική των οικογενειακών σχέσεων -συνέπεια των 1
διαδικασιών εκσυγχρονισµού και εξατοµίκευσης. Όλο και περισσότερο αυξάνεται σήµερα η ευθύνη και η επιθυµία για τη διαµόρφωση της δικής µας ζωής, έξω από δεσµευτικές παραδόσεις, διακανονισµούς και ιδανικά µοντέλα ζωής. Όλο και περισσότερο αναζητούµε και επιλέγουµε έναν προσωπικό τρόπο οργάνωσης της ζωής και των σχέσεών µας - γεγονός που οδηγεί σε ένα πλουραλισµό των µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Γινόµαστε όλο και περισσότερο σκηνοθέτες της δικής µας βιογραφικής εκδοχής, αλλά και των κοινωνικών µας δεσµεύσεων επιζητώντας την προσωπική ολοκλήρωση σε ένα πλαίσιο που εξασφαλίζει ελευθερία επιλογής και πιο ισότιµες σχέσεις σε ένα κόσµο που όλο και περισσότερο αλλάζει. Η επιθυµία για οικογενειακή ζωή Η οικογενειακή ζωή είναι σηµαντική στους περισσότερους και στις περισσότερες από εµάς καθώς έτσι επιλέγουµε να ζήσουµε, τουλάχιστον ένα τµήµα της ζωής µας. Τα γεγονός ότι επιλέγουµε να ζήσουµε σε περισσότερες και διαφορετικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης σε σχέση µε το παρελθόν, µπορεί να εκληφθεί και ως επιβεβαίωση της επιθυµίας για οικογενειακή ζωή, µε τη διαφορά ότι πρόκειται για οικογενειακή ζωή που είναι περισσότερο συµβατή µε τις ανάγκες και τις επιθυµίες µας που είναι διαφορετικές και δεν ικανοποιούνται από ένα µοντέλο οικογένειας. Εξάλλου δεν υπάρχει ένα καθολικά αποδεκτό µοντέλο οικογένειας που να είναι το καλύτερο και να ταιριάζει σε όλους και όλες. Οι πρακτικές που υιοθετούνται από τις νέες, µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης δεν σηµαίνει ότι οι αξίες της φροντίδας και των υποχρεώσεων εγκαταλείπονται. Αντίθετα, οι άνθρωποι βιώνουν αυτές τις αξίες µέσα σε νέες µορφές οικογενειακής ζωής που προσιδιάζουν στις αξίες της προσωπικής ελευθερίας και αυτονοµίας, υιοθετούν νέες οικογενειακές πρακτικές και προσπαθούν να δώσουν καινούριες λύσεις σε νέες καταστάσεις. Αν αυτή η ρευστότητα που χαρακτηρίζει τα οικογενειακά σχήµατα προκαλεί κάποιες ασάφειες ή αµφισηµίες, η αποκαλούµενη "κρίση της οικογένειας'' αναφέρεται στο γεγονός ότι σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήµατα φαίνεται να απειλούνται αν όχι και να ανατρέπονται. εν έχει χαθεί η αξία της οικογένειας και οι οικογενειακές αξίες, πιθανότατα έχουν µεταβληθεί και προσαρµοσθεί στη σύγχρονη εποχή -γεγονός που επιβεβαιώνεται από πλήθος στοιχείων, Αυτή την πραγµατικότητα που έχει διαµορφωθεί για την οικογένεια στις 2
αρχές του 21ου αιώνα και συνεχίζει να εξελίσσεται αξιολογούν θετικά οι Ευρωπαίοι πολίτες. Νέοι τρόποι οργάνωσης της οικογενειακής ζωής στον 21 ο αιώνα Όπως αναφέραµε παραπάνω, έγιναν σηµαντικές αλλαγές στη δοµή, το µέγεθος και στη σύνθεση των οικογενειών και των νοικοκυριών τις τελευταίες δεκαετίες σε όλες τις ευρωπαικές κοινωνίες. Οι εξελίξεις αυτές έχουν επιδράσει στην αύξηση των µορφών οικογενειακής οργάνωσης, ενώ οι εναλλακτικοί τύποι οικογενειών ή νοικοκυριών γίνονται πιο διαδεδοµένοι. Η κατανόηση αυτών των διαδικασιών καθώς και της ρευστότητας που χαρακτηρίζει τα νέα οικογενειακά σχήµατα είναι σηµαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποδοχή της νέας πραγµατικότητας, που δεν µπορεί παρά να είναι πολυπολιτισµική και πλουραλιστική ως προς τις µορφές οικογενειακής οργάνωσης. Ο γαλαξίας των οικογενειών σήµερα περιλαµβάνει οικογένειες του ενός ατόµου, µονογονεϊκές οικογένειες, επαναδηµιουργηµένες οικογένειες, συντρόφους οµόφυλους ή ετερόφυλους που συµβιώνουν - µε ή χωρίς παιδιά -, θετή γονεϊκότητα µε παιδιά που ανήκουν στην ίδια ή άλλη εθνικότητα ή φυλή, συντρόφους που ζουν χωριστά, οικογένειες από διαφορετικό εθνικό-θρησκευτικό ή άλλο πλαίσιο (µε εµπειρίες µετακίνησης λόγω µετανάστευσης ή διωγµών) και διαπολιτισµικές οικογένειες. Οι αλλαγές αυτές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής δεν ήταν τόσο µεγάλης έκτασης τουλάχιστον µέχρι τώρα -στην Ελλάδα. Η ελληνική οικογένεια βρίσκεται σε µεταβατικό στάδιο, διατηρεί τη συνοχή της και τον οικογενειοκρατικό της χαρακτήρα ενώ ακολουθεί µε κάποια καθυστέρηση και µε διαφορετικό ρυθµό το δυτικοευρωπαϊκό µοντέλο οικογένειας.. Η νέα πραγµατικότητα της οικογενειακής ζωής που διαµορφώνεται στην Ελλάδα µας θέτει επιτακτικά µπροστά σε νέες προκλήσεις για την γονεϊκότητα, τη δέσµευση και την κοινωνική πολιτική. εν µπορούµε, λοιπόν, να µιλάµε γενικευµένα για την οικογένεια και να την περιγράφουµε. εν υπάρχει µόνον µια µορφή οικογένειας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσµο, αλλά πολλές,. Στο ταξίδι από το κέντρο προς την περιφέρεια - στο βαθµό που η πλειονότητα στην Ελλάδα ζει στο πλαίσιο της κυρίαρχης µορφής οικογενειακής οργάνωσης - οφείλουµε να ακούσουµε τη φωνή των οικογενειών που ζουν στην περιφέρεια. 3
Μονογονεϊκές οικογένειες Μια από τις πιο σηµαντικές µεταβολές στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής τις τελευταίες δεκαετίες αποτελεί η αύξηση του αριθµού των µονογονεϊκών οικογενειών, η πλειονότητα των οποίων αποτελείται από µόνο γονιό γυναίκα. Το 2000 το 10% των παιδιών ηλικίας 0-14 στην Ε.Ε.-15 ζουσαν σε οικογένειες µε ένα ενήλικο άτοµο (στη πλειονότητα γυναίκες) σε σύγκριση µε το 6% το 1990. Η ποσοστιαία αναλογία των µόνων- γονέων διαφοροποιείται σηµαντικά ανάµεσα στις χώρες της Ε.Ε. Ξεπερνούν κατά πολύ το ποσοστό της EU-15 οι µονογονεϊκές στις Βόρειες Ευρωπαϊκές Χώρες, ενώ υπάρχει µικρότερο ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στις Νότιες Ευρωπαϊκές Χώρες. Στην Ελλάδα υπάρχει µικρό ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στην - σε σύγκριση µε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες - αν και σηµειώνεται µια τάση αύξησης. Οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι τώρα, περισσότερο από ότι ήταν στο παρελθόν, ζήτηµα ατοµικής επιλογής και οι περισσότερες έχουν µόνο-γονιό µητέρα αποδεικνύοντας έτσι έµµεσα και τα όρια των κοινωνικών αλλαγών. Από την άλλη πλευρά οι µόνοι πατέρες, αν και αποτελούν πολύ µικρό ποσοστό, αποτελούν ένα διαφορετικό µοντέλο πατρότητας, µπορούν να διδάξουν σε όλους τους άνδρες και τα παιδιά ότι µπορούν να ασκήσουν διαφορετικά τον πατρικό τους ρόλο, είτε έχοντας την αποκλειστική ευθύνη, ή την συν-ευθύνη. Οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες κατοικούν κυρίως σε αστικές περιοχές και έχουν λιγότερα παιδιά σε σύγκριση µε τα παντρεµένα ζευγάρια Ως προς την οικογενειακή κατάσταση των µόνων-µητέρων είναι κυρίως διαζευγµένες/χωρισµένες και χήρες γυναίκες, ενώ σε µικρότερο ποσοστό ανύπαντρες µητέρες. Η µονογονεϊκότητα δεν αποτελεί, αναγκαστικά, µόνιµη ή µακροχρόνια κατάσταση για όλα τα µέλη της, Οι µονογονεϊκές οικογένειες, ενώ αποτελούν µια ειδική κατηγορία, δεν αντανακλούν, ταυτόχρονα, και µια ενιαία κοινωνική πραγµατικότητα, καθώς περιλαµβάνουν πολλούς και διαφορετικούς τύπους οικογενειακής οργάνωσης, που µπορεί να ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, µε διαφορετικό επίπεδο εισοδήµατος, διαφορετικές αναπαραστάσεις για την µονογονεϊκότητα, διαφορετική δυναµική και λειτουργικότητα κ.ά. Εν τούτοις αντιµετωπίζουν ορισµένα κοινά προβλήµατα σε ορισµένες όψεις της καθηµερινότητάς τους, όπως: µείωση του εισοδήµατος της οικογένειας, µεγαλύτερη αποµόνωση και µοναξιά, υπερφόρτωση ευθυνών και άνιση πρόσβαση σε οικονοµικά 4
και κοινωνικά αγαθά που είναι πιο προσιτά στις διγονεϊκές οικογένειες. Όσον αφορά στην εσωτερική οργάνωση της µονογονεϊκής οικογένειας, ανεξάρτητα από τον βαθµό παρουσίας του απόντος πατέρα, οι µόνες- µητέρες καλούνται να ασκήσουν τµήµα τουλάχιστον και του πατρικού ρόλου, γι αυτό και βιώνουν συχνά µεγάλο συναισθηµατικό και πρακτικό φόρτο αλλά και συγκρούσεις ρόλων. Ο ρόλος του µόνου- γονέα απαιτεί µεγάλη επένδυση χρόνου και δυναµικού, καµιά φορά είναι και αποκλειστικά δεσµευτική. Ταυτόχρονα, η απουσία του άλλου γονιού ευνοεί τη δηµιουργία ιδιαίτερα στενής σχέσης µόνου-γονέα παιδιού. Οι οικονοµικές αλλά και οι κοινωνικές συνέπειες της µονογονεϊκότητας εξαρτώνται από τις στρατηγικές επίλυσης προβληµάτων που υιοθετούν οι µόνοι γονείς, από την κατάσταση της αγοράς εργασίας για την κατηγορία τους, το φύλο, την ηλικία, την συζυγική κατάστασή τους, από το κοινωνικό πλαίσιο του µόνου γονέα, από τον αριθµό και την ηλικία των παιδιών. Οι συνθήκες ζωής όλων αυτών των µόνων γονέων διαφέρουν, όµως και οι προοπτικές τους καθώς και η κατάσταση των παιδιών. Το παιδί µπορεί να ζεί κυρίως µε την οικογένεια καταγωγής του µόνου-γονέα ή αποκλειστικά µε τον µόνο γονέα ή να µοιράζει το χρόνο του και στους δύο γονείς ή να ζεί και µε τον/την σύντροφο του µόνου- γονέα, να έχει ή να µην έχει αδέλφια φυσικά ή ετεροθαλή -, να έχει ή όχι επαφή µε τον άλλον γονιό, να είναι ο προστάτης ή το υπερπροστατευµένο παιδί του µόνου-γονιού. Κατά συνέπεια, όταν αναφερόµαστε στις επιπτώσεις της µονογονεϊκότητας στη ζωή του παιδιού -χωρίς να αγνοείται το γεγονός ότι όλες οι µονογονεϊκές οικογένειες βιώνουν ορισµένες κοινές καταστάσεις- δεν είναι δυνατόν να θεωρήσουµε ότι όλες αυτές αποτελούν µια ενιαία πραγµατικότητα. Παρά το γεγονός ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, εντούτοις κυρίως οι µονογονεϊκές οικογένειες µε µόνο γονιό γυναίκα κινδυνεύουν να αποκλειστούν κοινωνικά και να παραµείνουν σ' αυτή την κατάσταση για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. Υπάρχουν διαφορές στο εισόδηµα των µονογονεϊκών οικογενειών ανάλογα µε το φύλο του µόνου γονιού αλλά και τον τύπο της µονογονεϊκότητας. Η κυριότερη δυσκολία που αντιµετωπίζουν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι η επίτευξη ή η διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης, στην καλύτερη εκδοχή µε κύρια εισοδηµατική πηγή την απασχόληση του µόνου-γονιού. Ο κίνδυνος διολίσθησης στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, µε περιορισµένες δυνατότητες εξόδου, είναι αρκετά µεγάλος εξαιτίας της δυσµενέστερης θέσης των γυναικών/µόνων µητέρων στην αγορά 5
εργασίας και της περιορισµένης αποτελεσµατικότητας του συστήµατος κοινωνικής προστασίας. Ο κίνδυνος για κοινωνικό αποκλεισµό αυξάνεται στο βαθµό που η µονογονεϊκή οικογένεια συγκεντρώνει και άλλα χαρακτηριστικά, όπως µεγάλος αριθµός παιδιών, άτοµο µε ειδικές ανάγκες, χρόνιο πρόβληµα υγείας, ή ανήκει σε άλλη µη ευνοηµένη οµάδα ( π.χ. τσιγγάνα/µόνη µητέρα, µετανάστρια/µόνη µητέρα). Μονογονεϊκότητα -Αναγνωρίζοντας τα θετικά στοιχεία Παρά το γεγονός ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες λειτουργούν σ ένα πλαίσιο που πιστεύει ότι είναι κατά κύριο λόγο δυσλειτουργικές και αντιµετωπίζουν ορισµένα προβλήµατα στην καθηµερινότητά τους, µπορούµε να καταγράψουµε πολλά θετικά παραδείγµατα λειτουργίας τους και να σκιαγραφήσουµε ένα διακριτό τρόπο άσκησης του γονεϊκού ρόλου και δυναµικής στο εσωτερικό τους που έχει ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη πιο ανεξάρτητων παιδιών και παιδιών που βιώνουν σε µεγαλύτερο βαθµό την ισότητα -στοιχεία που µπορούν να εµπλουτίσουν την ζωή όλων των οικογενειών. Ενώ, όµως, η µονογονεϊκότητα αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόµενο, η συζήτηση συνήθως επικεντρώνεται σε ορισµένες διαστάσεις του ζητήµατος -ιδιαίτερα τις αρνητικές επιπτώσεις αυτής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης στη ζωή των παιδιών ενώ αποσιωπούνται άλλες. Η ανησυχία αυτή για τις αρνητικές επιπτώσεις ίσως προκαλείται από την πρόσκαιρη αδυναµία µας να επαναπροσδιορίσουµε άµεσα τον θεσµό της οικογένειας και να αναγνωρίσουµε τις µονογονεικές οικογενειες ως µια µορφή οικογενειακής οργάνωσης, αλλά µπορεί και να αποτελεί ένδειξη της επιθυµίας να διατηρηθεί µια "παραδοσιακή" κατάσταση µπροστά στην ανασφάλεια και την ασάφεια του καινούργιου. Σε αρκετές περιπτώσεις µπορεί να προκληθεί και εξαιτίας των "κοινωνικών προβληµάτων" που θέτουν οι µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης. Τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν τα παιδιά των µονογονεϊκών οικογενειών αλλά και ο µόνοι /γονείς δεν είναι µοναδικά. Υπάρχουν πολλές κοινές εµπειρίες µε πολλές διγονεϊκές οικογένειες (δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, ανεπάρκειες στο σύστηµα παιδικής προστασίας, κακές συνθήκες στέγασης, φτώχεια, κ.ά.). Η συνειδητοποίηση και η αποδοχή αυτών των κοινών συνθηκών και των µη διαφοροποιηµένων αναγκών, εκτός από το ότι µπορεί να µειώσει το κοινωνικό στίγµα για τη µονογονεϊκή οικογένεια, µας οδηγεί στην ανάγκη για συντονισµένη 6
πολιτική σε πολλούς τοµείς, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης για όλες τις οικογένειες. Εχουµε πολλά να µάθουµε από τους µόνους γονείς αν αναπτύξουµε πλουραλιστικές προσεγγίσεις στην κοινωνική πολιτική που θα εκτιµούν τον πλούτο όλων των οικογενειών, που θα τις υποστηρίζουν σε θεσµικό επίπεδο και αν εµπιστευθούµε περισσότερο τις επιλογές που κάνουν οι ίδιοι οι γονείς για τους ίδιους και τα παιδιά τους. 7