Ημερίδα «Το φαινόμενο του Ευεργετισμού στη Νεότερη Ελλάδα» Δευτέρα, 29 Νοεμβρίου 2004 Μουσείο Μπενάκη

Ημερίδα «Το φαινόμενο του Ευεργετισμού στη Νεότερη Ελλάδα» Δευτέρα, 29 Νοεμβρίου 2004 Μουσείο Μπενάκη Αιγυπτιώτης Ευεργετισμός: Συλλογική ευποιΐα και ατομική εποποιΐα H Αιγυπτιώτικη παροικία, με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, αναπτύχθηκε και ήκμασε στη διάρκεια του 19 ου και του πρώτου τρίτου του 20 ου αιώνα, στο πλαίσιο της συγκρότησης, άνθησης, παρακμής και κατάρρευσης του αποικιακού συστήματος. Οι Έλληνες πάροικοι μετά την εγκατάστασή τους στην Αίγυπτο οργανώθηκαν σε κοινότητες, μερίμνησαν γα την καλή θεσμική και κοινωνική τους λειτουργία και επιχείρησαν να καλύψουν τις εσωτερικές ανάγκες της παροικίας χτίζοντας εκκλησίες και σχολεία. Φρόντισαν τον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής ιδρύοντας ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, βρεφοκομεία και γηροκομεία, με αποτέλεσμα μέσω αυτών να ανυψωθεί το επίπεδο ζωής της παροικίας, ν αναπτυχθεί η ιδιαιτερότητα του πολιτισμικού της χαρακτήρα και να εδραιωθεί το αίσθημα της εθνικής συνείδησης στον εκτός του περιορισμένου Ελληνικού κράτους παροικιακό χώρο. Η οικονομική λειτουργία των Ελλήνων αναπτύχθηκε κυρίως στους τομείς του εμπορίου και των χρηματιστικών εργασιών. Η συμβολή τους άλλωστε στην καθιέρωση της μονοκαλλιέργειας του βάμβακος, δηλαδή στην αλλαγή της Αιγυπτιακής οικονομίας, που ήταν και το πολιτικό σχέδιο του Μωχάμετ Άλη, ήταν ουσιαστική. Παράλληλα λειτούργησαν σαν υποκατάστατο της ανύπαρκτης αιγυπτιακής αστικής τάξης, τόσο στην κατεύθυνση της διαμόρφωσης της εσωτερικής αγοράς και της τοποθέτησης των βιομηχανικών προϊόντων των δυτικών μητροπόλεων, όσο και στη διαμόρφωση στελεχών και διανοουμένων προκειμένου να πλαισιωθεί η οικονομικο-κοινωνική ζωή στην Αίγυπτο. Στα πλαίσια της οργάνωσης, λειτουργίας και ανάπτυξης των Ελληνικών Κοινοτήτων, ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν οι αδελφότητες ή πατριές, όπως τις αποκαλούσε ο Ελληνισμός της Αιγύπτου. Οι αδελφότητες αποτέλεσαν ξεχωριστή πολιτισμική οντότητα και άσκησαν κοινωνική και ανθρωπιστική πολιτική. Η σύνθεσή τους είχε 1

εθνικοτοπικά κριτήρια, λειτουργούσαν έχοντας σαν κριτήριο εκείνο της κοινής καταγωγής από την ίδια «ιδιαίτερη πατρίδα» και σαν στόχο τη σύσφιξη των δεσμών μεταξύ των «ιδιαίτερων/συντοπιτών» Ελλήνων της παροικίας και την εξασφάλιση σ αυτούς υλικής και ηθικής αλληλεγγύης και βοήθειας. Παράλληλα οι Ελληνικές κοινότητες και οι αδελφότητες λειτουργούσαν παραδειγματικά και σε ό,τι αφορούσε την καλλιέργεια σχέσεων «καλής γειτονίας και συμβίωσης» με τον ευρύτερο Αιγυπτιακό χώρο και την Μουσουλμανική αγαθοεργό αδελφότητα. Έτσι, η ενίσχυση όχι μόνο των εθνικοτοπικών και ομόθρησκων ομάδων, αλλά και των αλλοεθνών και αλλόθρησκων υποκατέστησε την κατεξοχήν εθνικοτοπική θεώρηση που είχαν, εκφράζοντας το εύρος της κοινωνικής τους συνείδησης αλλά και την κοσμοπολίτικη κουλτούρα του «ανοίγματος» στον κόσμο. Στις διαθήκες εξεχόντων παραγόντων της Ελληνικής παροικίας της Αιγύπτου και διακριτών μελών των οικείων τους αδελφοτήτων διαβάζουμε για τα κληροδοτήματά τους στη Μουσουλμανική αγαθοεργό αδελφότητα σε χρεώγραφα Αιγυπτιακών λιρών ή λιρών Αγγλίας. Το σημείο αυτό μας δείχνει και τον βαθμό ένταξης της Ελληνικής παροικίας στο κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον της Αιγύπτου. Πέρα από την αλληλεγγύη, την αλληλοϋποστήριξη και την κοινωνική συνδρομή οι αδελφότητες, που αντιπροσώπευσαν μια βραχύβια ιστορική μορφή της εθνικοτοπικής σχέσης στις συνθήκες μαζικού εκπατρισμού, αποτέλεσαν και εφαλτήριο και προνομιακό πεδίο ανάδειξης της ατομικής πορείας, με βάση το πρότυπο της ατομικής λειτουργίας ορισμένων μελών τους. Από τα διαφοροποιημένα αυτά μέλη, από τις ξεχωριστές πορείες κάποιων κορυφαίων παραγόντων της παροικίας, προέκυψαν οι ευεργέτες. Άνθρωποι που υπηρέτησαν την παροικία με αίσθημα υψηλής ευθύνης και κοινοτικής συνείδησης. Άνθρωποι που εργάσθηκαν για την πορεία και την προκοπή της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Άνθρωποι που κληροδότησαν την περιουσία τους στο Έθνος. Ως πλούσιοι έμποροι, επιτυχημένοι βιομήχανοι ή διαπρεπείς τραπεζίτες διέθεσαν μέρος των υπαρχόντων τους προκειμένου να καλύψουν ελλείμματα των κοινοτήτων τους, εκεί στην Αιγυπτιακή χώρα που τους υποδέχθηκε και όπου έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους. Ανέλαβαν οικειοθελώς τη διεκπεραίωση ζητημάτων που άπτονται της κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής. Χάρη σ αυτούς λειτούργησαν νέα ιδρύματα στην παροικία όπως η Τοσιτσαία Σχολή, το Αβερώφειο Παρθεναγωγείο, το Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο, η Σαλβάγειος Σχολή, η Ξενάκειος και η Φαμηλιάδειος Σχολή. 2

Φρόντισαν για την καλή ανατροφή, την οικογενειακή περίθαλψη και τη μητρική περιποίηση των ορφανών κτίζοντας ορφανοτροφεία στην Αλεξάνδρεια το «Μπενάκειο» και το «Κανισκέρειο» και στο Κάιρο το «Σπετσεροπούλειο». Ανέλαβαν την ανακαίνιση παλαιοτέρων σχολικών ή άλλων κτιρίων με αποτέλεσμα να βελτιωθεί η εκπαίδευση των παιδιών της παροικίας. Συχνά φρόντιζαν να συμπληρώνουν προηγούμενες δωρεές τους με χρηματικά ποσά που προορίζονταν για την προσθήκη νέων αιθουσών διδασκαλίας στα ήδη υπάρχοντα κοινοτικά σχολεία, ενώ δεν παρέλειπαν να διαθέτουν μεγάλα χρηματικά ποσά για τη χορήγηση υποτροφιών στα παιδιά των ομοεθνών της παροικίας, προκειμένου να ολοκληρώσουν τη μόρφωσή τους σε χώρες του εξωτερικού. «Αξίζει να σημειωθεί εδώ το έμπρακτο ενδιαφέρον του Εμμανουήλ Μπενάκη για τη φιλομάθεια και την επιστήμη. Έτσι, το 1982 ιδρύει μαζί με τον Άγγλο φιλέλληνα Charles Cookson, που ήταν τότε γενικός πρόξενος Αλεξανδρείας, τον Γ. Γούσιο και το γιατρό Β. Αποστολίδη, τον επιστημονικό σύλλογο Αθήναιον. Στον φιλομαθή αυτόν σύλλογο είχε δημιουργηθεί ειδικό Ελληνικό τμήμα που διευκόλυνε τη συνεργασία των διευθυντών και των καθηγητών των ελληνικών σχολείων. Εδώ καθηγητές της Οξφόρδης, διάσημοι επιστήμονες και γιατροί ανακοίνωναν τα αποτελέσματα των ερευνών τους και τις επιστημονικές τους προτάσεις σε ακροατήριο όχι αμιγώς επιστημόνων, αλλά και εμπόρων, βιομηχάνων, υπαλλήλων». 1 Ιδιαίτερα φρόντισαν για τη συντήρηση των γερόντων κτίζοντας γηροκομεία που εξασφάλιζαν αξιοπρέπεια στα γηρατειά. Ανέλαβαν την ανέγερση νοσοκομείων «Κοτσίκειο» και «Αχιλλοπούλειο» και ενδιαφέρθηκαν για τους οικονομικά ανήμπορους ασθενείς συντηρώντας στα νοσοκομεία κλίνες δωρεάν γι αυτούς. Διέθεσαν χρήματα για την ανοικοδόμηση ναών ενισχύοντας την ορθοδοξία και τους ιερούς χώρους των εκπατρισμένων Ελλήνων, εστιάζοντας έτσι σε στοιχεία της ταυτότητάς τους που αφορούν την Ελληνικότητα και την ορθοδοξία. Στην ιδιαίτερη πατρίδα τους έκαναν επίσης αισθητή την παρουσία τους. Ο μεγάλος ευεργέτης των Αλεξανδρινών Σχολείων ο Γεώργιος Αβέρωφ έμπορος, πλοιοκτήτης και τραπεζίτης, αμέσως μετά τα πρώτα χρόνια της αποδημίας ίδρυσε (1874) με έξοδά του στο ορεινό και απομονωμένο Μέτσοβο, που ήταν η πατρίδα του, το «Αβερώφειο» Φαρμακείο. Την Αχιλλοπούλειο Αστική Σχολή στην Τσαγγαράδα του Βόλου και την Τσανακλήδειο Σχολή στην Κομοτηνή ανέλαβαν και έκτισαν αντιστοίχως οι Καϊρινοί 3

ευεργέτες Ευάγγελος Αχιλλόπουλος και Νέστωρας Τσανακλής. Έγιναν χορηγοί υποτροφιών και ανέλαβαν την προικοδότηση των άπορων κοριτσιών «αμέμπτου ηθικής και αρίστης διαγωγής» των συντοπιτών τους, ενώ πολλά έργα υποδομής οφείλουν την ύπαρξή τους στις δωρεές των Αιγυπτιωτών ευεργετών. Παράλληλα η έντονη και συνεχής σκέψη τους ωφέλησε το Γένος, ενισχύοντας το Εθνικό Κέντρο. Στην Αθήνα κτίστηκε στα 1859 το Πολυτεχνείο από δωρεά του Μιχαήλ Τοσίτσα, σε οικόπεδο που αγοράστηκε για τον σκοπό αυτό από τη σύζυγό του Ελένη Τοσίτσα. Για την ολοκλήρωση του έργου αυτού συνεισέφερε μεγάλο ποσό και ο Γεώργιος Αβέρωφ, ενώ την ίδια εποχή (1866) η Ελένη Τοσίτσα διευρύνει γενναιόδωρα τη δωρεά της προκειμένου να ιδρυθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. Στη διαθήκη του Γεωργίου Αβέρωφ ορίζεται ένα σημαντικό ποσό για υποτροφίες του Ωδείου Αθηνών. Ο ίδιος ευεργέτης ανέλαβε την ολική αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου εν όψει των Ολυμπιακών αγώνων του 1896. Ολοκληρώνει την ανοικοδόμηση της Σχολής Ευελπίδων και των φυλακών Αβέρωφ. Κληροδοτεί στο πολεμικό ναυτικό για την απόκτηση του θωρηκτού «Αβέρωφ». Από δωρεά του Παντελή Βασσάνη (Τάντα) κτίστηκε η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων (1901), ενώ από δωρεά του Βασίλη Σιβιτανίδη ολοκληρώθηκε η Σιβιτανίδειος Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (1926). Από την οικογένεια Μπενάκη κτίστηκε η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη που αποτελεί τμήμα της Βιβλιοθήκης της Βουλής, και το Κολλέγιο Αθηνών. Η Εθνική Πινακοθήκη οφείλεται και στις συνεισφορές του Εμμανουήλ Μπενάκη, ενώ το Μουσείο Μπενάκη ιδρύθηκε από τις εισφορές του γιου του Αντώνη. Για τον εμπλουτισμό του Μουσείου κατέβαλαν τις δωρεές τους σε συλλεκτικά αντικείμενα πολλά από τα μέλη της οικογένειας Μπενάκη. Έτσι λοιπόν η σύμπτυξη και συμπύκνωση των λειτουργιών των κοινοτήτων και αδελφοτήτων σ ένα πρόσωπο προσδιόρισε τα χαρακτηριστικά του ευεργέτη, που λειτουργεί ατομικά ως δεξαμενή πλούτου και «χρηματοφόρο υποκείμενο», 2 ενώ ανέδειξε και το πλαίσιο ανάπτυξης της ιδεολογίας του ευεργετισμού. Από τη σύμπτυξη αυτή προκύπτει ο ουσιαστικός μηχανισμός του φαινομένου. Μέσω της ιδεολογίας του ευεργετισμού εκφράστηκε η ένταση ανάμεσα στην «υποκειμενικότητα» και στις ιδιαιτερότητες της εποχής και του πολιτισμικού περιβάλλοντος της κουλτούρας που πλαισιώνει την εκάστοτε υποκειμενικότητα. Γενικά, η ένταση αυτή προκύπτει από τη δομική ασυμμετρία και ασυμβατότητα, που χαρακτηρίζουν τη σχέση ατόμου και πολιτισμού. Συγκεκριμένα, η παραίτηση από ένα μέρος των ενορμητικών τάσεων, 4

απαιτήσεων και ικανοποιήσεων είναι το αναπόφευκτο τίμημα που καταβάλλει κάθε άτομο για την ένταξή του στο πολιτισμικό του περιβάλλον και στη συλλογική εν γένει ζωή της κοινότητας που ανήκει. Αντίστοιχα, η μερική ανεπάρκεια και ατέλεια, η απροσφορότητα κάθε πολιτισμού ως προς την υποκειμενικότητα κάθε ατόμου είναι η αναγκαία συνθήκη, ώστε ο πολιτισμός να πλαισιώνει όλα τα μέλη του χωρίς να οδηγεί στην απόλυτη ομοιομορφία και τελικά στην αλλοτρίωση των ατόμων. Στην περίπτωση του ευεργετισμού, αυτή η διαλεκτική σχέση υποκειμενικότητας και πολιτισμού συντάσσει τη συγκεκριμένη ιδεολογία στο σημείο συνάντησης και μερικής τομής μεταξύ ορισμένων διπόλων που συσχετίζουν κυρίως - τις προσωπικές φαντασιώσεις και φιλοδοξίες από τη μια, με τα συλλογικά προτάγματα και κριτήρια αναγνώρισης, από την άλλη, καθώς και - την εθνική ιδεολογία, από τη μια, με τον επαναπροσδιορισμό των παραδοσιακών ταυτοτήτων και αλληλεγγυοτήτων. Η διαδικασία του επαναπροσδιορισμού αυτού των ταυτοτήτων, η διαδικασία μετάβασης από την παραδοσιακότητα (εμείς/αδελφότητα), την παραδοσιακή κοινωνία με τις καθολικές συλλογικότητες της, στη νεωτερικότητα (εγώ/ατομική λειτουργία) και τη συναφή διαφοροποίηση και ανάδειξη της ατομικότητας, σηματοδοτεί τη λειτουργία του ευεργετισμού. Συνολικά η λειτουργία του ευεργετισμού ήταν ιστορικά προοδευτική, ενώ η ιδεολογία του αναπτύχθηκε ως λόγος ρηματικός-αναπαραστασιακός και έμπρακτοςυλικός στο σημείο έντασης όπου οι περιορισμοί, η ανημπόρια και ίσως η μικρότητα του Εθνικού Κέντρου ανέδειξε τη στρατηγική υπεροχή της προσωπικότητας σε ένα υπερεθνικό διαπολιτισμικό περιβάλλον. Υπ αυτήν την έννοια, ο ευεργέτης ενσαρκώνει έναν κατ εξοχήν οργανικό διανοούμενο που λειτουργεί στο πλαίσιο ενός διευρυνόμενου κόσμου, ως ιδιότυπος φορέας διαπολιτισμικής σύνδεσης και αναφοράς. Η έννοια του οργανικού διανοούμενου εισήχθη από τον Αντόνιο Γκράμσι. 3 Χαρακτηριστικά αναφέρονται εκεί (σελ. 53-54) τα εξής: «Κάθε κοινωνική ομάδα, που γεννιέται στο πρωταρχικό πεδίο μιας ουσιαστικής λειτουργίας στον κόσμο της οικονομικής παραγωγής, δημιουργεί μαζί της οργανικά, ένα ή περισσότερα στρώματα διανοούμενων, που της προσδίνουν ομοιογένεια και συνείδηση της αποστολής της, όχι μόνο στο οικονομικό πεδίο αλλά και στο κοινωνικό και στο πολιτικό: Ο καπιταλίστας επιχειρηματίας φέρνει μαζί του τον τεχνικό της βιομηχανίας, τον επιστήμονα της πολιτικής 5

οικονομίας, τον οργανωτή μιας νέας παιδείας, ενός νέου δικαίου κλπ. Πρέπει λοιπόν να τονίσουμε το γεγονός ότι ο επιχειρηματίας αντιπροσωπεύει μιαν ανώτερη κοινωνική διεργασία, που την χαρακτηρίζει κιόλας μια ανώτερη διευθυντική και τεχνική (δηλαδή διανοητική) ικανότητα. Αυτός, πέρα από την περιορισμένη σφαίρα της δραστηριότητας και της πρωτοβουλίας του, πρέπει να έχει και μια κάποια τεχνική ικανότητα σε άλλες σφαίρες, τουλάχιστον σ αυτές που βρίσκονται πιο κοντά στην οικονομική παραγωγή (οφείλει να είναι οργανωτής των ανθρωπίνων μαζών, οργανωτής της εμπιστοσύνης των καταθετών στην επιχείρησή του, των αγοραστών των εμπορευμάτων του κλπ). Αν όχι όλοι οι επιχειρηματίες, τουλάχιστον μια ελίτ απ αυτούς, πρέπει να έχει, γενικά, μιαν ικανότητα οργανωτή της κοινωνίας, σ ολόκληρο τον πολύπλοκο οργανισμό των υπηρεσιών, καθώς και στον κρατικό οργανισμό, εξαιτίας της ανάγκης να δημιουργεί τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για την επέκταση της τάξης της ή πρέπει να έχει τουλάχιστο την ικανότητα να διαλέγει τα στελέχη (ειδικευόμενους υπαλλήλους), στα οποία να εμπιστεύεται αυτή τη δραστηριότητα οργάνωσης των γενικών εξωτερικών σχέσεων της επιχείρησης. Μπορούμε να παρατηρήσουμε πως οι οργανικοί διανοούμενοι, που κάθε νέα τάξη δημιουργεί κοντά της κι επεξεργάζεται στην προοδευτική εξέλιξή της, είναι οι μεγαλύτερες δυνατές εξειδικεύσεις ορισμένων μορφών της πρωταρχικής δραστηριότητας του νέου κοινωνικού τύπου που η νέα τάξη έφερε στο φως.» Εικονογραφεί μάλιστα αυτή την έννοια με το εξής παράδειγμα: «Ότι όλα τα μέλη ενός πολιτικού κόμματος πρέπει να θεωρούνται διανοούμενοι, να μια άποψη που προσφέρεται γι αστείο και για καλαμπούρι κι όμως αν το καλοσκεφτούμε δεν υπάρχει τίποτα το πιο σωστό. Γι αυτό θα πρέπει να κάνουμε διάκριση διαβαθμίσεων: Ένα κόμμα μπορεί να έχει μια απλούστερη ή συνθετότερη δομή από την πιο ψηλή ως την κατώτερη βαθμίδα μα δεν είναι αυτό που έχει σημασία. Σημασία έχει ο ρόλος του που είναι καθοδηγητικός κι οργανωτικός, δηλαδή διαπαιδαγωγικός, δηλαδή διανοητικός.» (στο ίδιο, σελ. 67-68). Οι ευεργέτες ως οργανικοί διανοούμενοι είδαν το πεπρωμένο της τάξης τους σε ευρύτερη προοπτική και το υπηρέτησαν εις βάρος των προσωπικών υλικών τους συμφερόντων. Οι άνθρωποι αυτοί εργάσθηκαν για την ηγεμονία 4 της τάξης τους στο σύνολο του Έθνους και της Κοινωνίας και συνέβαλαν στην εμπέδωση αυτής της ηγεμονίας με όρους όχι μόνο οικονομικής και πολιτικής ισχύος και κυριαρχίας, αλλά κυρίως στο επίπεδο της ιδεολογικής, νοοτροπικής και πνευματικής διάκρισης, 6

υπεροχής, καθολικής αναγνώρισης και εν τέλει ηγετικής λειτουργίας. Οι άνθρωποι αυτοί υπήρξαν λειτουργοί της ιστορίας στον ύψιστο βαθμό, διότι συνταύτιζαν την προσωπική τους λειτουργία με την ιστορική τους λειτουργία. Δηλαδή συνέζευξαν την εμπέδωση της προσωπικής και οικογενειακής τους κυριαρχίας με την ηγεμονία της τάξης τους στο οικονομικό, πολιτικό και θεσμικό πεδίο, καθώς και στην ιδεολογική και πνευματική ζωή, συμβάλλοντας έτσι στην συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και του εθνικού κράτους. Η περίπτωση του Εμμανουήλ Μπενάκη είναι ενδεικτική τόσο για τον ρόλο του ως οργανικού διανοούμενου, που είναι οργανωτικός, δηλαδή καθοδηγητικός, δηλαδή διανοητικός (με την Γκραμσιανή έννοια του όρου), όσο και για την ηγετική του λειτουργία στο χώρο των ιδεών (βλ. Μπενάκειος Βιβλιοθήκη, Κολλέγιο Αθηνών, «Αθήναιον» κλπ) και της κοινωνίας: «... Τον άκουσε ο Lord Cromer [Άγγλος αρμοστής της Αιγύπτου] και του έσφιξε το χέρι και παραδέχθηκε την άποψη του. Και τα πράγματα διορθώθηκαν. Και όταν του ζήτησε ακρόαση ο λαμπρός τότε γενικός πρόξενος Ι. Γρυπάρης για την ίδια υπόθεση, αποκρίθηκε ο Cromer: Δεν είναι ανάγκη να κάνει τον κόπο να έλθει ο γενικός πρόξενος. Μου είπε ο Μπενάκης πώς είναι τα πράγματα, και ο λόγος του μου αρκεί.» 5 Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, άλλωστε, όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα εξελέγη βουλευτής Αττικοβοιωτίας με το Κόμμα των Φιλελευθέρων, ανέλαβε υπουργός Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας, εξελέγη δήμαρχος Αθηναίων και διετέλεσε στενός και πιστός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου μέχρι το τέλος. Δηλαδή επιτελεί τυπικές λειτουργίες Γκραμσιανού διανοούμενου: «Ένας έμπορος δεν μπαίνει σ ένα πολιτικό κόμμα για να κάνει εμπόριο, ούτε ένας βιομήχανος για να παράγει περισσότερα και με πιο χαμηλό κόστος, ούτε ένας αγρότης για να μάθει νέες μεθόδους καλλιέργειας της γης, μολονότι μερικές πλευρές αυτών των απαιτήσεων του εμπόρου, του βιομηχάνου και του αγρότη μπορούν να βρουν ικανοποίηση μέσα στο πολιτικό κόμμα. Γι αυτούς τους σκοπούς μέσα σ ορισμένα όρια υπάρχει το επαγγελματικό συνδικάτο, όπου η οικονομικο-συντεχνιακή δραστηριότητα του εμπόρου, του βιομήχανου και του χωρικού βρίσκει το πιο κατάλληλο πλαίσιο. Στο πολιτικό κόμμα τα στοιχεία μιας κοινωνικής-οικονομικής ομάδας ξεπερνούν αυτή τη στιγμή της ιστορικής εξέλιξής τους και γίνονται παράγοντες γενικών δραστηριοτήτων, εθνικού και διεθνή χαρακτήρα. Ο ρόλος αυτού του πολιτικού κόμματος πρέπει να φανεί πιο καθαρά με μια συγκεκριμένη ιστορική ανάλυση για το 7

πως αναπτύχθηκαν οι κατηγορίες των οργανικών και παραδοσιακών διανοουμένων, τόσο στο χώρο των διαφόρων εθνικών ιστοριών, όσο και στο χώρο της ανάπτυξης των διαφόρων, πιο σημαντικών, κοινωνικών ομάδων στο πλαίσιο των διαφόρων εθνών: Ειδικά εκείνων των ομάδων που η οικονομική τους δραστηριότητα στάθηκε κατεξοχήν εργαλειακού χαρακτήρα.» (Α. Γκράμσι, όπως παραπάνω σελ. 68) Ειδικά τώρα σε περιπτώσεις ανθρώπων που διέσωσαν μείζονα πολιτιστικά αγαθά της ανθρωπότητας, όπως και ο Αντώνης Μπενάκης, και τα διέθεσαν στη πρόσβαση των πολλών, αυτή η ιστορική λειτουργία αποκτά και οικουμενικές διαστάσεις. Ο Αντώνης Μπενάκης διέσωσε με προσωπικά του έξοδα και κόπο στοιχεία της πνευματικής κληρονομιάς όλης της ανθρωπότητας, όπως ήταν για παράδειγμα τα στοιχεία της ισλαμικής του συλλογής. «Έχω την πεποίθησιν (λέει στη διαθήκη του) 6 και εκφράζω την ευχήν ότι οι κληρονόμοι μου, εν τω μέτρω των δυνάμεών των, θα εξακολουθήσουν να εκδηλώνουν και αυτοί τα αισθήματα ευποιΐας και κοινωνικής αλληλεγγύης, τα οποία μας εκληροδότησαν αι οικογενειακαί παραδόσεις μας.» Υπ αυτή την έννοια, η ιδεολογία του ευεργετισμού αντιπροσωπεύει μια κορυφαία εκδήλωση της κοινωνικής, εθνικής και διαπολιτισμικής/οικουμενικής συνείδησης, η οποία, παρακάμπτοντας τις ιστορικά προσδιορισμένες στενότητες της κρατικής μέριμνας, αναδεικνύει τη στρατηγική υπεροχή της υποκειμενικής, ανθρωποκεντρικής διάστασης του κοινωνικού βίου. Στην περίπτωση του Αιγυπτιώτη Ευεργετισμού η διαρκής και έντονη προσήλωση στην ενίσχυση της συλλογικής ευποιΐας ανέδειξε και την προσωπικότητα των ευεργετών του με όρους ατομικής εποοιΐας. Αιγυπτιώτης Ευεργετισμός: Συλλογική ευποιΐα και ατομική εποποιΐα: Πρακτικά ημερίδας (Αθήνα, 29 Νοεμβρίου 2004) με θέμα «Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα», Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2006. 8

Σημείωση: Η ανακοίνωση αυτή παρουσιάζει και αναπτύσσει περαιτέρω υλικά και θεωρητικές επεξεργασίες που έχουν δημοσιευτεί στα εξής: 1. Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Ευεργετισμός και Προσωπικότητα, τόμοι Α & Β (Αθήνα 2002) 2. Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Αλεξανδρινές Οικογένειες: Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου (Αθήνα 2004) 3. Matoula Tomara-Sideris, Egyptian Hellenism and Benefaction, Journal of the Hellenic Diaspora (2003) 29.1 4. Matoula Tomara-Sideris, Egyptiot Greek Benefaction: Tradition and Modernity, Journal of the Hellenic Diaspora (υπό δημοσίευση) 1 Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Αλεξανδρινές Οικογένειες: Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου (Αθήνα 2004) 114-115 2 Ως προς τη διαδικασία ταυτοποίησης του ατόμου ως υποκειμένου, βλέπε: Λουί Αλτουσέρ, Θέσεις (Αθήνα 1981) 107 κ.ε. («Η ιδεολογία εγκαλεί τα άτομα ως υποκείμενα») 3 Βλ. Οι διανοούμενοι (Αθήνα 1972) 4 Ως προς την έννοια της ηγεμονίας, κεντρική στη Γκραμσιανή σκέψη, ο Λουτσιάνο Γκρούππι, στην «Εισαγωγή» στο προαναφερθέν έργο, γράφει: «Ο συλλογισμός του Γκράμσι πάνω στην ηγεμονία μπορεί να συνοψισθεί μ αυτό τον τρόπο: Η κυρίαρχη τάξη εφαρμόζει την ηγεμονία της στο βαθμό που μπορεί να πραγματοποιήσει και να διατηρεί ένα ιστορικό συνασπισμό αντιφατικών κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων, τόσο στην οικονομική βάση όσο και στο πολιτικό και κρατικό εποικοδόμημα που έχουν για συνδετικό κρίκο την ιδεολογία. Η ηγεμονία λοιπόν είναι η στιγμή της πολιτικής ηγεσίας και, ταυτόχρονα και γι αυτό το λόγο, η ηγεσία στο χώρο των ιδεών, δηλαδή η πνευματική ηγεσία. Η τάξη (ή οι τάξεις) που κυριαρχεί μπορεί να κυριαρχεί μόνο στο βαθμό που μπορεί να ακτινοβολήσει την ιδεολογία της προς όλα τα κοινωνικά στρώματα, ακόμη και προς την εκμεταλλευόμενη τάξη που έχει αντίθετα μ αυτή συμφέροντα.» 5 Π.Σ. Δέλτα, Πρώτες ενθυμήσεις (Αθήνα 2000) 151 6 Η μυστική διαθήκη του Αντώνη Εμμ. Μπενάκη, που αποτελείται από πέντε δακτυλογραφημένες σελίδες, κατατέθηκε στον Συμβολαιογράφο Αθηνών Σπυρίδωνα Ζαβιτζιάνο την 23 η Μαρτίου 1951 και δημοσιεύθηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών την 31 η Μαΐου 1954 με το υπ αριθμ. 3105/54 πρακτικό. Για περισσότερα στοιχεία για την ελληνική διασπορά και τον ευεργετισμό, επισκεφθείτε τον ιστότοπο: www.hellenicdiaspora.com