Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εσωτερικοποίηση του πολιτιστικού υποσυστήματος και εκπαίδευση: Emile Durkheim

Transcript

1 Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εσωτερικοποίηση του πολιτιστικού υποσυστήματος και εκπαίδευση: Emile Durkheim Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1

2 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 2ο (σελ ) Βασικές κατευθύνσεις κοινωνιολογικής ανάλυσης του Emile Durkheim Ανομία Διάκριση παραδοσιακών & σύγχρονων κοινωνιών Συγκεκριμενοποίηση απόψεων του Durkheim για την εκπαίδευση 2

3 Emile Durkheim ( ) Θεμελιωτής του δομολειτουργισμού Κλασικός κοινωνιολόγος, ο οποίος επιχείρησε να οργανώσει συστηματικά την επιστήμη της Κοινωνιολογίας. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την εκπαίδευση, την οποία θεωρεί βασικό θεσμό για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση και η παιδαγωγική επιστήμη στηρίζεται πάνω στην επιστήμη της Κοινωνιολογίας, περισσότερο από ότι πάνω σε οποιαδήποτε άλλη επιστήμη. 3

4 Οι άξονες της κοινωνιολογικής ανάλυσης του Emile Durkheim, έχουν δύο βασικές κατευθύνσεις: 1η Κατεύθυνση: Οργάνωση και εγκαθίδρυση της Κοινωνιολογίας ως ανεξάρτητου επιστημονικού κλάδου 2η Κατεύθυνση: Δημιουργία προϋποθέσεων και τρόπων παρέμβασης που θα εξασφαλίζουν την τάξη και τη σταθερότητα στις πολύπλοκες σύγχρονες κοινωνίες 4

5 1η Κατεύθυνση: Οργάνωση και εγκαθίδρυση της Κοινωνιολογίας ως ανεξάρτητου επιστημονικού κλάδου Αποσαφήνιση του αντικειμένου της κοινωνιολογίας Αντικείμενο μελέτης της Κοινωνιολογίας είναι η "κοινωνία" και όχι το "άτομο", το οποίο είναι αντικείμενο της ψυχολογίας Η κοινωνία είναι κάτι διαφορετικό και περισσότερο από το άθροισμα των ατόμων που την αποτελούν 5

6 Καθιέρωση μιας αξιόπιστης μεθοδολογίας, η οποία να διασφαλίζει την επιστημονικότητα της νέας αυτής επιστήμης Εισάγει τη μεθοδολογία των φυσικών επιστημών για τη μελέτη της κοινωνίας Οι κοινωνίες λειτουργούν με βάση κάποια αόρατη εσωτερική λογική τάξη Οι ιδέες, οι κανόνες, οι αξίες κλπ που κυκλοφορούν στην κοινωνία υπάρχουν πριν από τα άτομα, λειτουργούν ανεξάρτητα από αυτά και τα εξαναγκάζουν να συμπεριφέρονται συγκεκριμένα Τα άτομα εσωτερικοποιούν το κανονιστικό σύστημα της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να επιβάλλουν στον εαυτό τους έναν άτεγκτο εσωτερικό, αλλά κοινωνικά κατασκευασμένο, έλεγχο Ανέδειξε τη διάκριση ανάμεσα στο "κοινωνικό γεγονός", το οποίο θεωρεί "πράγμα" που μπορεί να παρατηρηθεί και να μετρηθεί, και την "ατομική δράση", η οποία στηρίζεται σε υποκειμενικά κίνητρα, είναι απρόβλεπτη και, επομένως, δεν μπορεί να μετρηθεί 6

7 Θεώρηση της εκπαίδευσης και των υποσυστημάτων της ως «αντικειμενοποιημένων» δομών, ως «πραγμάτων», τα οποία μπορούμε: να περιγράψουμε, να συσχετίσουμε και να εξηγήσουμε Στην εκπαίδευση πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τη θετικιστική μεθοδολογία έρευνας, προκειμένου, μέσα από την ανακάλυψη και την εξήγηση σταθερών σχέσεων, να παραγάγουμε προγνώσεις, οι οποίες θα είναι χρήσιμες για την κοινωνία συνολικά και όχι μόνο για τα άτομα 7

8 2η Κατεύθυνση: Δημιουργία προϋποθέσεων και τρόπων παρέμβασης που θα εξασφαλίζουν την τάξη και τη σταθερότητα στις πολύπλοκες σύγχρονες κοινωνίες Αναλύει τη διάκριση μεταξύ παραδοσιακών και σύγχρονων κοινωνιών και επισημαίνει τα προβλήματα και τις δυνατότητες της νέας κοινωνικής οργάνωσης Αναδεικνύει τη βασική, για τη διατήρηση της τάξης και της σταθερότητας της κοινωνίας, έννοια της ανομίας 8

9 Διάκριση παραδοσιακών & σύγχρονων κοινωνιών Παραδοσιακές προβιομηχανικές κοινωνίες Απλός καταμερισμός εργασίας ορατές ιεραρχίες, κοινοί και ξεκάθαροι κανόνες κ.λπ. H τάξη και η σταθερότητα εξασφαλίζεται από μια αυστηρά συγκροτημένη συλλογική συνείδηση, η οποία στηρίζεται σε κοινά αποδεκτές αξίες, αντιλήψεις και κανόνες Η ατομική συνείδηση ταυτίζεται με τη συλλογική και το σύνολο σχεδόν των μελών μιας παραδοσιακής κοινωνίας συμπεριφέρεται με τον ίδιο περίπου τρόπο Δεν απαιτούνται σύνθετες λογικές αναλύσεις ή διαπραγμάτευση, για την εκδήλωση της όποιας συμπεριφοράς Ο μικρός αριθμός των ορατών κανόνων και πρακτικών αφομοιώνεται εύκολα στο πλαίσιο της κοινωνίας και οι απλές εξειδικεύσεις αποκτιούνται στις συντεχνίες Το ορθό ή το λάθος είναι άμεσα ορατό, καθώς και οι επιπτώσεις που ακολουθούν το λάθος Οι ρόλοι είναι αποσαφηνισμένοι και οι συμπεριφορές μηχανιστικές, αφού είναι στηριγμένες στις άμεσες εμπειρίες του τοπικού πλαισίου δράσης Η αναπαραγωγή των κοινών κανόνων & των αξιών, οι οποίες συμβάλλουν στη διατήρηση της κοινωνικής τάξης & σταθερότητας, καθώς και οι απλές εξειδικεύσεις που είναι απαραίτητες για τον υφιστάμενο απλό καταμερισμό εργασίας, δεν απαιτούν οργανωμένες παρεμβάσεις, ούτε τη λειτουργία θεσμών (π.χ. της εκπαίδευσης) 9

10 Σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες Σύνθετος καταμερισμός εργασίας Ποικιλία αφηρημένων αρχών και κανόνων η οποία απαιτεί σύνθετες λογικές αναλύσεις και πολύπλοκες ερμηνείες Πολλά αλληλεξαρτώμενα μέρη (π.χ. κοινωνικές ομάδες), όπως ο ανθρώπινος οργανισμός. Το καθένα από τα μέρη αυτά επιτελεί κάποια εργασία που είναι απαραίτητη για τη λειτουργία και την επιβίωση του κοινωνικού «οργανισμού» Τα μέρη δημιουργούν πυκνά πλέγματα λειτουργιών που συνθέτουν την πολυπλοκότητα της σύγχρονης κοινωνίας Ατομικότητα: αφού το μοναχικό υποκείμενο καλείται να αναλύσει και να ερμηνεύσει τις ποικίλες πολυπλοκότητες, να διαπραγματευθεί, να συγκρουσθεί, να συμβιβαστεί και, τελικά, να διαμορφώσει μια ενεργητική (όχι πλέον μηχανιστική) στάση H κοινωνική τάξη και η σταθερότητα στηρίζεται στην αλληλεξάρτηση, καθώς και στην αποδοχή των διακριτών ρόλων Ο νέος σύνθετος καταμερισμός εργασίας έχει κλονίσει τη συνοχή που είχε δημιουργήσει η συλλογική συνείδηση, μέσα από τις εύκολα αφομοιώσιμες κοινές αξίες και αντιλήψεις της παραδοσιακής κοινωνίας Δημιουργήθηκαν νέες μορφές κοινωνικής ανισότητας, οι οποίες απαιτούν κατοχύρωση της κοινωνικής δικαιοσύνης και εμπέδωση των κανόνων, που θα προνοούν για ισότητα στις ποικίλες νέες ευκαιρίες που δημιουργεί η κοινωνική οργάνωση της βιομηχανικής κοινωνίας 10

11 Η βιομηχανική κοινωνία δημιουργήθηκε με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Έτσι, ενώ τα υπο-συστήματα της διοίκησης και της οικονομίας προσαρμόστηκαν γρήγορα, το κανονιστικό σύστημα της κοινωνίας (αξίες, ιδέες, κ.λπ.) δεν ακολούθησε τους ίδιους ρυθμούς. Υπήρξε λοιπόν ανάγκη δημιουργίας νέων θεσμών. π.χ. ο θεσμός της εκπαίδευσης προέκυψε για: Να παραχθεί γνώση &ειδίκευση (ανάγκες λόγω πολυπλοκότητας του καταμερισμού της εργασίας Να δημιουργηθούν προϋποθέσεις για την εμπέδωση και εφαρμογή των νέων κανόνων και αξιών 11

12 Ανομία Η Ανομία ορίζεται ως διάσταση μεταξύ των προσδοκιών του ατόμου και των δυνατοτήτων για την πραγμάτωσή τους, η οποία δημιουργεί εντάσεις στα άτομα αυτά, που μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και στην αυτοκτονία Μπορεί να προκύψει κατά το στάδιο μετάβασης από μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης σε άλλη, ή και όταν τα άτομα αλλάζουν κοινωνικές ομάδες Αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της νέας κοινωνικής οργάνωσης Μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο μέσα από την εμπέδωση των βασικών κοινωνικών κανόνων & αξιών: Ο θεσμός της εκπαίδευσης αποτελεί τον καταλληλότερο μηχανισμό για τη διαιώνιση των κοινά αποδεκτών κανόνων και αξιών, οι οποίες μπορούν να συμβάλλουν στην εξάλειψη ή τον περιορισμό των ανομικών καταστάσεων Στο έργο του «H αυτοκτονία» (1897), με επιστημονικά αυστηρή κοινωνιολογική μεθοδολογία, συνδυάζοντας την ποσοτική με την ποιοτική ανάλυση, προσπαθεί να μελετήσει επιστημονικά το «κοινωνικό γεγονός» της αυτοκτονίας, την οποία κατέταξε στις εξής βασικές κατηγορίες (τύπους) Tην «εγωιστική αυτοκτονία» (Προεταστάντες έναντι Καθολικών) Tην «ανομική αυτοκτονία» (Κοινωνία ή Ομάδες σε κατάσταση ανομίας) Tην «αλτρουιστική αυτοκτονία» (Προσφορά κάποιας υπηρεσίας στην ομάδα π.χ στρατός) Τη «μοιρολατρική αυτοκτονία» (Αποτέλεσμα υπερβολών του κοινωνικού ελέγχου) 12

13 Συγκεκριμενοποίηση απόψεων του Durkheim για την εκπαίδευση Α. Κοινωνικοποιητικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης Το σχολείο οφείλει να: Μεταδίδει στη νέα γενιά τους βασικούς και γενικά αποδεκτούς κανόνες, καθώς και τις αξίες που υπάρχουν στην κοινωνία. Ενισχύει την υπαρκτή τάση των μαθητών για την εφαρμογή κανόνων αφού για σημαντικό χρονικό διάστημα είναι εξαρτημένα από τους ενήλικες, τις «οδηγίες» των οποίων έχουν συνηθίσει να ακολουθούν Στα σχολεία πρέπει να υπάρχει πειθαρχία όπως ακριβώς και στην κοινωνία Οι κανόνες πρέπει να είναι υποχρεωτικοί για όλους και να είναι γενικοί (όχι απόλυτα λεπτομερείς), ώστε να αφήνουν περιθώρια για επανόρθωση. Οι πολύ συγκεκριμένοι και λεπτομερείς κανόνες: Μετατρέπουν το παιδί σε παθητικό δέκτη εξωτερικών καταναγκασμών Δεν οδηγούν στην αυτοπειθαρχία Εθίζουν το παιδί στην παράβαση του κανόνα 13

14 Οι κανόνες πρέπει να έχουν ορατούς και λογικούς σκοπούς διότι: Το παιδί κατανοεί καλύτερα τον κανόνα και τον ακολουθεί με συνειδητό τρόπο. Μαθαίνει τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας και τις ανάγκες της. Η ανάδειξη της αιτιακής σχέσης μεταξύ του μέσου (κανόνας) και του σκοπού - (κοινωνική ανάγκη) καλλιεργεί στο παιδί τον ορθολογικό (τον θετικιστικό στο πλαίσιο του Durkheim) τρόπο σκέψης Οι κανόνες πρέπει να προβλέπουν την τιμωρία για αυτούς που τους παραβαίνουν. Η τιμωρία πρέπει να βρίσκεται σε αντιστοιχία με το μέγεθος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παράβασης Αρνείται την επιβολή της σωματικής ποινής, αφού πιστεύει ότι μια τέτοια μορφή τιμωρίας λειτουργεί εις βάρος της αξιοπρέπειας του ατόμου. Το παιδί πρέπει να κατανοήσει τους λόγους για τους οποίους τιμωρήθηκε. Μια τιμωρία, η οποία είναι αποτέλεσμα ενός στιγμιαίου εκνευρισμού και δεν συνδέεται με την παράβαση κάποιου εκ των προτέρων γνωστού κανόνα, δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη της αυτοπειθαρχίας. 14

15 Β. Επιλεκτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης Αναγνωρίζει ότι η επιβίωση της κοινωνίας συνδέεται και με την παραγωγή και την αναπαραγωγή της ειδίκευσης. Το σχολείο οφείλει να επιλέγει τους ικανούς και αυτούς που διαθέτουν την κατάλληλη εξειδίκευση για τη στελέχωση των υποσυστημάτων της οικονομίας Παράλληλα, το παιδί πρέπει να μάθει τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της κοινωνίας. Έτσι, ο επιλεκτικός χαρακτήρας του σχολείου, μολονότι δημιουργεί ιεραρχίες και ανισότητες, μπορεί να γίνει αποδεκτός, όταν κατανοηθεί η κοινωνική ανάγκη αξιοκρατικής στελέχωσης των κοινωνικών θεσμών. Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται η στενή σχέση των δύο βασικών λειτουργιών της εκπαίδευσης: της κοινωνικοποίησης και της επιλογής. Όμως, σε κάθε περίπτωση, ο Durkheim δίνει έμφαση στον κοινωνικοποιητικό χαρακτήρα του σχολείου. Πολλές από τις θέσεις του Durkheim ανοίγουν ερευνητικά πεδία που υπερβαίνουν το πλαίσιο του δομολειτουργισμού. 15