ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Περιγραφή και σχολιασμός της ταινίας Βυζάντιο Η χαμένη Αυτοκρατορία σε κείμενα και αφήγηση John Romer Του μαθητή της Β τάξης 3 ου Γυμνασίου Τρικάλων ΚΙΜΩΝΑ ΤΣΙΛΙΩΝΗ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΜΑΛΙΑ Κ. ΗΛΙΑΔΗ Φιλόλογος Ιστορικός. Μεταπτυχιακό Δίπλωμα απ το ΑΠΘ στη Βυζαντινή Ιστορία. Διευθύντρια του 3 ου Γυμνασίου Τρικάλων. 1
Ο John Romer, περπατώντας στους δρόμους της Ισταμπούλ, κάνει μια αναδρομή σε γεγονότα του παρελθόντος. Μας αφηγείται την εξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους σε Χριστιανική αυτοκρατορία της Ελληνικής Ανατολής, μέσα από την ιστορία σημαντικών μνημείων κυρίως της Πόλης, αλλά και άλλων πόλεων της Ρωμανίας. Αποβιβάζεται λοιπόν στο σταθμό του Σίρκετζι, ένα εντυπωσιακό κτίριο που σχεδιάστηκε το 1890 για να υποδεχθεί το Θρυλικό Όριεντ Εξπρές στην Κων/πολη. Από εκεί ξεκινά το ταξίδι του στο παρελθόν, κάνοντας συχνές διακοπές με εικόνες της σύγχρονης ζωής της Πόλης. 2
Αλλά και η φήμη της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας ταξίδευε από την Ισπανία μέχρι τη Συρία και έφτανε η επιρροή της από τη Ρωσία μέχρι τη Νουβία. Και στο κέντρο, σημείο αναφοράς πάντοτε, ήταν η Κων/πολη, η Βασιλίδα, το κέντρο των τεσσάρων του κόσμου μερών. Ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία απλωνόταν πάνω σ επτά λόφους η Νέα Ρώμη, όπως και η Πρεσβυτέρα Ρώμη, με το ίδιο πολεοδομικό σχέδιο. Δικαίωσε τον ιδρυτή της τον Μέγα Κων/νο, γιατί γνώρισε ταχύτατη ανάπτυξη, παγκόσμια ακτινοβολία και μοναδική ιστορική αντοχή, αφού υπήρξε πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας για 1100 χρόνια. 3
Ο Κων/νος την ίδρυσε πάνω στην αρχαία αποικία των Μεγαρέων, που είχε ιδρύσει ο Βύζας το 658 πχ. Η τριγωνική Χερσόνησος του Βυζαντίου είχε μια εξαιρετικά οχυρή θέση. Από τις τρείς πλευρές της περικλειόταν από θάλασσα (Προποντίδα, Βόσπορος, Κεράτιος), ενώ από την τέταρτη μπορούσε εύκολα να οχυρωθεί με τείχη. Βρισκόταν δε στο σταυροδρόμι των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων από τη Μαύρη Θάλασσα προς τη Μεσόγειο. Είχε εύφορα εδάφη και το ασφαλές λιμάνι του Κεράτιου κόλπου. Μια μοναδική γεωπολιτική θέση με τεράστια εμπορική σημασία. 4
Στις 11 Μαΐου 330 μχ, την ημέρα των εγκαινίων, ο Κων/νος, αρχηγός μιας μεγάλης πομπής, διασχίζει τη Μέση, τον κεντρικό δρόμο της Πόλης που ήταν περίστυλος και στολισμένος με αγάλματα. Βασικός εμπορικός δρόμος και σημαντική αρτηρία για τις αυτοκρατορικές πομπές και τους θριάμβους. Εκτεινόταν από το Μίλιον κοντά στην Αγία Σοφία μέχρι τη Χρυσή Πύλη. Το Μίλιον ήταν η πύλη που είχε κατασκευάσει ο Κων/νος έξω από την Βασιλική Κιστέρνα ως συμβολική αφετηρία και τέρμα όλων των δρόμων που οδηγούσαν ως τα πέρατα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αναπαράσταση του μνημείου. Σήμερα... 5
Η Χρυσή Πύλη ήταν η κύρια είσοδος του τείχους του Θεοδοσίου, απ όπου οι θριαμβευτές αυτοκράτορες εισέρχονταν επίσημα στην Πόλη. 6
Ο Κων/νος είχε προικίσει την πόλη του με νέα τείχη, επιβλητικές λεωφόρους και το φόρουμ. Στο κέντρο του φόρουμ (αγορά) του Κων/νου υψωνόταν πορφυρούς και περίβλεπτος Κίων ύψους 50μ., τον οποίον μετέφερε ο Κων/νος από τον ναό του Απόλλωνα στη Ρώμη. Πάνω στη στήλη στήθηκε ο μπρούτζινος ανδριάντας του αυτοκράτορα με στέμμα από ακτίνες, που κατά την παράδοση ήταν τα καρφιά με τα όποια σταύρωσαν το Χριστό. Στη βάση του εναπόθεσαν κειμήλια, όπως κομμάτια από το Τίμιο Ξύλο, τα δώδεκα κοφίνια που συνδεόταν με τον πολ/σμό των άρτων από το Χριστό και τον πέλεκυ με τον οποίον κατασκεύασε ο Νώε την κιβωτό του. 7
Η πομπή λοιπόν του Κων/νου, γιορτάζοντας τα γενέθλια της Πόλης με επισημότητα, κατέληξε στον ανακαινισμένο Ιππόδρομο του Σεπτίμιου Σεβήρου. Εκεί θα παρακολουθούσαν όλοι ιπποδρομικούς αγώνες με τον αυτοκράτορα καθισμένο στο χρυσό του θρόνο. Ο ιππόδρομος χωριζόταν σε δύο επιμήκη τμήματα από ένα χαμηλό φράγμα (σπίνα ) πάνω στα οποία ήταν τοποθετημένα αγάλματα και οβελίσκοι. 8
Ως σύμβολο ισχύος της Πόλης ο Θεοδόσιος ο Α είχε μεταφέρει από την Αίγυπτο έναν οβελίσκο που υπάρχει ακόμα και σήμερα και χρονολογείται από το 1500 πχ. Ο οβελίσκος στηρίζεται σ ένα μαρμάρινο βάθρο και στις τέσσερις πλευρές του κοσμείται με ανάγλυφες παραστάσεις της οικογένειας του Θεοδοσίου του Α. Παρουσιάζεται περιτριγυρισμένος από τους δύο γιους του και τους αυλικούς του να παρακολουθεί αρματοδρομίες. Από κάτω ηττημένοι εχθροί αποτίνουν φόρο τιμής και υποταγής προς τον νικητή αυτοκράτορα. 9
Ένα από τα μεγάλα έργα που είχε ξεκινήσει επί Μ. Κων/νου ήταν το υδραγωγείο. Κατασκευάστηκε το 375 μχ από τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ουάλη. Στηρίζεται σε δύο σειρές αψίδες, είχε μήκος 1000 μ, μετέφερε νερό από το δάσος του Βελιγραδίου και ύδρευε την Πόλη μέχρι τα τέλη του 19 ου αι. Προμήθευε επίσης νερό στην Βασιλική Κιστέρνα, την μεγάλη υπόγεια δεξαμενή που βρίσκεται απέναντι από την Αγία Σοφία και την οποία κατασκεύασε ο Ιουστινιανός για τις ανάγκες του Μεγάλου Παλατιού και των άλλων κτιρίων που υπήρχαν στον πρώτο λόφο. 10
Ο Ιουστινιανός 200 χρόνια μετά τον Κων/νο, ξανάχτισε την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με μια ισχυρή συγκεντρωτική μοναρχία, μια νομοθεσία ενιαία και συστηματοποιημένη και μια πίστη, την ορθόδοξη χριστιανική. Αναγνώρισε δε τον εξελληνισμό της αυτοκρατορίας ως τη νέα πραγματικότητα και τον προωθούσε. Στη μνημειώδη ψηφιδωτή σύνθεση που κοσμεί το ιερό του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα, ο Ιουστινιανός πλαισιώνεται από τη συνοδεία του. Είχε εξαιρετικά ικανούς συνεργάτες με πιο σημαντικό τη δυναμική σύζυγό του Θεοδώρα. 11
Το οικοδομικό τους πρόγραμμα ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξο. Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων, όπως φρούρια, τείχη, δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία και πολλές εκκλησίες. Στα πρώτα του έργα περιλαμβάνεται η περίτεχνη εκκλησία των Αγίων Σεργίου κι Βάκχου, ένας από τους πιο γοητευτικός αρχιτεκτονικούς θησαυρούς της Πόλης. Αφιερωμένη στους Προστάτες του στρατού, ήταν γνωστή και ως Μικρή Αγία Σοφία επειδή η αρχιτεκτονική της προαναγγέλλει εκείνη της Μεγάλης Εκκλησίας, της Αγίας Σοφίας 12
Η Αγία Σοφία ήταν αφιερωμένη στη Σοφία του Θεού. Αποτελεί το σύμβολο της Ορθοδοξίας, ένα από τα πιο εκπληκτικά μνημεία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ένα θρύλο, ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα απείρου κάλλους, που μιμείται το θολωτό σύμπαν όπως το δημιούργησε ο Θεός και το περιόρισε ο άνθρωπoς.σ ένα τεράστιο χώρο που κλείνει και ανοίγει με τις καμπύλες, τα τόξα, τα κλίτη και τον μεγαλοπρεπέστατο τρούλο να στέλνει άπλετο φώς, ο άνθρωπος αισθάνεται ότι αιωρείται: το βλέμμα του κατευθύνεται προς τον ουρανό. Συνδυάζει την αρχιτεκτονική αρτιότητα, την αισθητική ολοκλήρωση και την θρησκευτικότητα σε μια καταπληκτική εναρμόνιση. 13
Η Αγία Σοφία προοριζόταν να αποτελέσει την επίγεια έκφραση του παραδείσου. Οι αρχιτέκτονες και μηχανικοί Ανθέμιος και Ισίδωρος δημιούργησαν ένα αριστούργημα φαντασίας και τόλμης, συνδυάζοντας τον ρυθμό της βασιλικής και του περίκεντρου. Τα σπανιότερα υλικά και τα λαμπρότερα καλλιτεχνήματα μεταφέρθηκαν από τα πέρατα της οικουμένης. Τα δε λατομεία του Μαρμαρά, ΝΔ της Κων/πολης, δούλευαν συνεχώς για να κατασκευάσουν τα περικαλλή μαρμάρινα αριστουργήματα που θα την κοσμούσαν. Τη μεγαλύτερη όμως λαμπρότητα την έδινε ο μωσαϊκός της διάκοσμος με χρυσές και αργυρές ψηφίδες. 14
Εκκλησίες όμως με ψηφιδωτά δεν υπήρχαν μόνο στην Κων/πολη, αλλά και σε πόλεις της Ανατολίας. Στη Γέρμα- ελληνικά Θερμά- βρίσκουμε ψηφίδες μωσαϊκών που αποδεικνύουν την ύπαρξη χριστιανικής εκκλησίας, πιθανότατα του Αγίου Μιχαήλ. Στα δε Σέργκιλα της Συρίας υπάρχουν ακόμα τα ερείπια μεγαλοπρεπούς εκκλησίας αφιερωμένης στον Άγιο Συμεών τον Στυλίτη, ένα μεγάλο Άγιο της Ορθοδοξίας, Ο ασκητής έκρινε και αμφισβητούσε ακόμα και τον αυτοκράτορα, θεράπευε, προσευχόταν για τις σοδειές των Συρίων αγροτών και έλυνε τις διαμάχες τους. Όχι όμως μόνον αυτών, αλλά και των γειτονικών στις περιοχές αυτές Αράβων βεδουίνων. 15
Οι Άραβες, εκμεταλλευόμενοι την εξάντληση Ρωμαίων και Περσών από την μακροχρόνια πολεμική σύγκρουση στα χρόνια του Ηρακλείου, κατέκτησαν τις ανατολικές επαρχίες ως τα μέσα του 7 ου και τις ενσωμάτωσαν στο χαλιφάτο (Αραβικό κράτος). Έτσι, στους αγρότες της γειτονικής με το Ισλάμ Μ. Ασίας οι ανεικονικές αντιλήψεις τους ήταν πολύ διαδεδομένες. Οι αυτοκράτορες Λέων Γ και Κων/νος Ε που κατάγονταν από τη Συρία, φαίνεται ότι επηρεάστηκαν και έγιναν οι πρωτεργάτες της εικονομαχικής κίνησης, που συγκλόνισε την αυτοκρατορία από τις αρχές του 8 ου μέχρι τα μέσα του 9 ου. 16
Η εικονομαχία άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την Χρυσή Πύλη. Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακές, δήμευση περιουσιών, μοναστήρια και εικόνες καταστράφηκαν. Το κυρίαρχο εικονογραφικό θέμα της περιόδου αυτής είναι ένας μεγάλος σταυρός στην αψίδα του Ιερού, όπως το βλέπουμε στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Η διαμάχη τερματίστηκε το 843 μχ με τη σύνοδο που συγκάλεσε η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, αποφασίζοντας την οριστική αναστήλωση των εικόνων. 17
Στη Νίκαια, όπου έγινε η Α Οικουμενική Σύνοδος, υπήρχε η Εκκλησία της κοίμησηςτης Θεοτόκου μικρογραφία της Αγίας Σοφίας. Η εκκλησία καταστράφηκε το 1922 στη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής. Είχε διακοσμηθεί με ψηφιδωτά με εικονικές παραστάσεις μετά την εικονομαχία. Στην κόγχη του ιερού πάνω στο σταυρό των εικονοκλαστών παρατηρούμε, σε φωτογραφίες πλέον, την εικόνα της Παναγίας, όμοια με το ψηφιδωτό της Παρθένου Βρεφοκρατούσας στην Κόγχη του ιερού της Αγίας Σοφίας της Κων/πουλης. 18
Η ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα είναι το παλαιότερο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας, μεγαλειώδες έργο τέχνης, που επηρέασε από άποψη τεχνοτροπίας και τ άλλα ψηφιδωτά της. Είναι το πρώτο επίσημο έργο που φιλοτεχνήθηκε το 867 μχ μετά την εικονομαχία, αφιερωμένο από το Φώτιο στην Θεϊκή Προστάτιδα της Πόλης. Ο Ρώσος επίσκοπος προσκυνητής Αντώνιος του Νόβγκoροντ (1200 μχ περίπου) μνημονεύει μια προφορική παράδοση κατά την οποία την παράσταση ζωγράφισε ο περίφημος αγιογράφος Λάζαρος, που του έκαψαν τα χέρια γιατί ζωγράφιζε εικόνες την εποχή του εικονομάχου αυτοκράτορα Θεόφιλου. 19
Και ο αφηγητής κλείνει την ταινία με την εικόνα της Αναστήλωσης των Εικόνων η οποία βρίσκεται στο βρετανικό μουσείο, χρονολογείται γύρω στα 1400 μχ και θέμα της είναι η ιστορική στιγμή του τέλους της εικονομαχίας το 843 μχ. Στην όλη σύνθεση δεσπόζει η μεγαλοπρεπής απεικόνιση της Παναγίας Οδηγήτριας ενώ αριστερά και δεξιά της εικόνας στέκονται οι πρωταγωνιστές των γεγονότων : η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με το γιο της Μιχαήλ Γ στα αριστερά και ο Πατριάρχης Μεθόδιος στα δεξιά. Στις υπόλοιπες μορφές αναγνωρίζονται βασικοί υπερασπιστές των εικόνων στα χρόνια της Εικονομαχίας, όπως η Αγία Θεοδοσία και ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης. 20
Την Παναγία Οδηγήτρια ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς ο οποίος είχε την ευλογία της Ίδιας της Παναγίας. Την έστειλε τον 5 ο αι. η αυτοκράτειρα Ευδοκία ως δώρο από την Παλαιστίνη στην αυτοκράτειρα Πουλχερία στην Κων/πολη, η οποία την τοποθέτησε στη Μονή Οδηγών. Συνδέθηκε με όλες τις δύσκολες στιγμές της πρωτεύουσας. Αυτή η εικόνα έσωσε την Πόλη το 626 μχ από τους Αβάρους και το 717 μχ από τους Άραβες. Την ίδια αυτή εικόνα έθεσε ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος επικεφαλής της θριαμβικής του πορείας από τη Χρυσή Πύλη των τειχών ως την Αγία Σοφία, μετά την ανακατάληψη της Πόλης από τους Λατίνους. 21
Η εικόνα καταστράφηκε κατά την άλωση το 1453 μχ, αλλά έχει σωθεί σε τόσα πολλά αντίγραφα που αποτελούν τις καλύτερες μαρτυρίες για το πώς ήταν. 22
Ο αφηγητής όμως προτιμά να μας διηγηθεί τον θρύλο που λέγεται για την εικόνα: Το απόγευμα της Δευτέρας της 28 ης Μαΐου του 1453 μχ, λίγες ώρες πριν εισβάλουν οι Τούρκοι στη Κων/πολη, η Παρθένος κατέβηκε στη Πόλη για τελευταία φορά και πήρε την εικόνα της στον Ουρανό. Μ έναν ποιητικό τρόπο, ξεπερνά μερικές φορές τα ιστορικά γεγονότα και αναφέρει και σε άλλα σημεία της ταινίας θρύλους και παραδόσεις.όπως για τον τελευταίο αυτοκράτορα της Πόλης, που λέγεται ότι είναι θαμμένος κάτω από τις πέτρες μπροστά στη Χρυσή Πύλη και περιμένει να τον καλέσουν για να την κατακτήσει ξανά. Μάλλον γιατί, καθώς περπατά στη σύγχρονη Ισταμπούλ και συναντά σε κάθε βήμα του απομεινάρια της άλλοτε ένδοξης αυτοκρατορίας, νιώθει ότι η Κων/πολη είναι πόλη του μύθου και της Ιστορίας. Των θρύλων και των παραδόσεων. Των τραγουδιών και των αναμνήσεων. Και το Βυζάντιο μπορεί να είναι μια χαμένη αυτοκρατορία, αλλά όπως λέει και το τραγούδι : Η Ρωμανία επέρασεν η Ρωμανία επάρθεν. Η Ρωμανία και αν επέρασεν ανθεί και φέρει και άλλον. 23
Πηγές για την ιστορικότητα των μνημείων και το φωτογραφικό υλικό Σοφία Ν Σφυρόερα: Κων/πολη, Πόλη της Ιστορίας. David Talbot Rice: Βυζαντινή Τέχνη. Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία Β γυμνασίου. Περιοδικό: «Επτά Ημέρες» της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ Παναγίες της Πόλης 1998 Μήτηρ Θεού 2000 Οπτικοακουστικό υλικό (video) από την έκθεση «Μήτηρ Θεού» Μουσείο Μπενάκη 2000 Διαδίκτυο. Χρυσή Πύλη Κωνσταντινούπολης 24