ΖΗΤΗΜΑ ΘΕΣΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΙΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΗΜΟΣΙΟY ΙΚΑΙΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΖΗΤΗΜΑ ΘΕΣΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΙΣ ΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΘΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΘΕΙ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΆΡΘΡΟ 25 ΠΑΡ. 1 Ε. Γ ΚΑΙ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΤΙΩ ΟΥΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ (ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΈΛΛΕΙΨΗΣ ΑΙΤΙΩ ΟΥΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΝ ΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΤΩΝΙΑ-ΕΛΕΝΗ Αθήνα, 19 Φεβρουαρίου 2004 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: σελίδες ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ Η ΑΙΤΙΩ ΗΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑ... 2 Η ΥΠ ΑΡ. 1080/1995 ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΜΕΛΟΥΣ ΠΡΩΤΟ ΙΚΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: A. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ... 3 Β. Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ... 4 Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ Ί ΙΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΩ ΟΥΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ ΣΤΑ ΙΑ ΝΟΜΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ :...5 1 ΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΤOY ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ... 5 2 ΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΈΝΝΟΜΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΟΥ... 6 3 ΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΥΠΑΡΞΗΣ Ή ΜΗ ΑΙΤΙΩ ΟΥΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ... 7 4 ΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΕΙ ΟΥΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ : ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Ή ΓΙΑ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ;... 9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 11 1

1. Η εφαρµογή των αµυντικών δικαιωµάτων στο θεσµό του γάµου και η αιτιώδης συνάφεια Η ζωή του ανθρώπου δεν εξαντλείται στο πλαίσιο της γενικής ή κυριαρχικής σχέσης κράτους πολιτών. Μεγάλο µέρος της εκτυλίσσεται σε µερικότερα επίπεδα, δηλαδή σε µερικότερα πλέγµατα σχέσεων σε θεσµούς. Η είσοδος στους θεσµούς αυτούς άλλοτε έχει υποχρεωτικό χαρακτήρα (π.χ. στρατιωτική θητεία) και άλλοτε εναπόκειται στην ελευθερία επιλογής. Η είσοδος του ανθρώπου στο θεσµό του γάµου είναι αποτέλεσµα ελεύθερης επιλογής, δεν παύει ωστόσο να συνεπάγεται τη «θεσµοποίηση» της ελευθερίας, άλλως τη «θεσµοποίηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων» 1. Ο άνθρωπος εντασσόµενος στο θεσµό του γάµου, δεν µπορεί πλέον να ασκεί τα δικαιώµατα του µέσα στο χώρο αυτό κατά τον τρόπο και κατά το µέτρο που τα ασκεί έξω από το χώρο αυτό. Με άλλα λόγια, τα συνταγµατικά δικαιώµατα ασκούµενα µέσα στο θεσµό του γάµου θεσµοποιούνται δηλαδή συστέλλονται. Το περιεχόµενο που αποκτούν τα θεµελιώδη δικαιώµατα εφαρµοζόµενα στο θεσµό του γάµου ανήκουν στο θεσµικό περιεχόµενο, το οποίο ως εκ της φύσης του δεν είναι σταθερό αλλά παραλλάσσεται ανάλογα µε το θεσµό ή την έννοµη σχέση όπου εφαρµόζεται. Κατ αρχήν, όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα εφαρµόζονται στις διαπροσωπικές σχέσεις εποµένως και στην έγγαµη σχέση ως προς όλη την έκταση του αµυντικού τους περιεχόµενου, όπως εφαρµόζονται στις σχέσεις κράτους πολιτών (αρχή της βασικής ισχύος των θεµελιωδών δικαιωµάτων). Συνταγµατική επιταγή δεν αποτελεί όµως µόνο η εφαρµογή του αµυντικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων αλλά και ο περιορισµός του, η θεσµική δηλαδή προσαρµογή του στις περιπτώσεις που είναι απαραίτητο. Το αν στο θεσµό του γάµου θα εφαρµοστεί το γενικό ή το θεσµικό περιεχόµενο του δικαιώµατος καθώς και το µέτρο της θεσµικής προσαρµογής του δικαιώµατος, προσδιορίζεται από το δεσµό της αιτιώδους συνάφειας δικαιώµατος και θεσµού. Γενικά εφαρµόζεται ο κανόνας : επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισµ οί. Το αν λοιπόν ένας περιορισµός είναι επιτρεπτός ή µη, εξαρτάται από τη φυσική σχέση δικαιώµατος και θεσµού. 1 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, έκδοση Θ, Αθήνα 2001, σελ. 911 επ. 2

Εφόσον θεµελιώδες δικαίωµα και έννοµη σχέση δεν συνδέονται µε σχέση αιτιώδους συνάφειας (ανοµοιογένεια) απαγορεύεται ο περιορισµός του γενικού αµυντικού περιεχοµένου του δικαιώµατος, ακριβώς διότι είναι δυνατή η εφαρµογή του. Αντίθετα, εφόσον ανάµεσα στα δύο περιεχόµενα υπάρχει αιτιώδης συνάφεια (οµοιογένεια) τότε είναι επιτρεπτοί οι περιορισµοί, ακριβώς διότι δεν είναι εν τοις πράγµασι δυνατή η εφαρµογή του γενικού αµυντικού περιεχοµένου. 2. Η υπ αρ. 1080/1995 απόφαση του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης 2 Α. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ Ο σύζυγος υπέβαλλε αίτηση ασφαλιστικών µέτρων, µε την οποία εκθέτει ότι έχει διακοπεί η έγγαµη συµβίωση µε την καθ' ης σύζυγό του και, επικαλούµενος επείγουσα περίπτωση ζητεί: α') να διαταχθεί προσωρινά η µετοίκηση της καθ'ης συζύγου του από τη συζυγική τους στέγη, παραλαµβάνοντας τα ατοµικά της είδη, β') να ανατεθεί προσωρινά αποκλειστικά σ' αυτόν η άσκηση της γονικής µέριµνας των ανηλίκων τέκνων τους και να υποχρεωθεί η καθ'ης να του παραδώσει τα ως άνω τέκνα, επειδή αυτή προσχώρησε στους µάρτυρες του Ιεχωβά. Ειδικότερα, οι διάδικοι τέλεσαν µεταξύ τους νόµιµο θρησκευτικό γάµο. Η έγγαµη συµβίωση των διαδίκων υπήρξε αρχικά αρµονική στην συνέχεια δε, λόγω του γεγονότος ότι η καθ' ης έγινε µάρτυρας του Ιεχωβά, άρχισαν να δηµιουργούνται µεταξύ τους προστριβές, κυρίως ενόψει των αντιρρήσεων του αιτούντος να µεταβαίνει η καθ' ης στις συγκεντρώσεις των οµοδόξων της. Περαιτέρω, κατά το άρθρο 1511 παρ. 2 ΑΚ, στο συµφέρον του τέκνου πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του δικαστηρίου, όταν, κατά τις διατάξεις του νόµου, το δικαστήριο αποφασίζει σχετικά µε την ανάθεση της γονικής µέριµνας ή µε τον τρόπο άσκησής της. Η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει επίσης να σέβεται την ισότητα µεταξύ των γονέων και να µην κάνει διακρίσεις εξαιτίας του φύλου, της φυλής, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή όποιων άλλων πεποιθήσεων, της ιθαγένειας, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης ή της περιουσίας. Εξάλλου, οι µάρτυρες του Ιεχωβά, ανεξάρτητα από τον χαρακτηρισµό τους ως αιρέσεως έναντι της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αποτελούν γνωστή θρησκεία κατά την έννοια του άρθρου 13 παρ. 2 του ισχύοντος Συντάγµατος (βλ. Ολ. ΣτΕ 2105/1975 ΝοΒ 2 Αρµ. 49 (1995), σελ. 1160 επ. 3

23.1203, ΣτΕ 4260/1985 ΝοΒ 34.604, ΕφΑθ 1843/1987 Ελλ νη 28.1115). εν τίθενται δε από πλευράς απολαύσεως ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων σε ήσσονα µοίρα, επειδή απλώς και µόνο είναι οπαδοί του θρησκεύµατος αυτού. Στην προκείµενη περίπτωση δε, ως προς την ανάθεση προσωρινά της γονικής µέριµνας των ανηλίκων, µοναδικό κριτήριο που θέτει ο νόµος είναι το συµφέρον αυτών. Η καθ'ης είναι στοργική µητέρα, φροντίζει ιδιαίτερα τα ανήλικα, τα οποία έχουν ανάγκη, ενόψει της ηλικίας τους (8 και 2 ετών), της στοργής και της φροντίδας αυτής, ασχολείται συστηµατικά και προσωπικά µε την ανατροφή, επίβλεψη και µόρφωσή τους και ενδιαφέρεται για την ηθική και σωµατική και πνευµατική τους ανάπτυξη, όπως ενδιαφέρεται και ο αιτών πατέρας τους. Εξάλλου, το γεγονός ότι η καθ'ης αγαπά και φροντίζει τα παιδιά της επιβεβαιώθηκε και από την κατάθεση της ίδιας της µάρτυρος του αιτούντος (αδελφή του). Από τα ίδια ως άνω αποδεικτικά µέσα δεν πιθανολογήθηκε ότι η καθ'ης προβαίνει σε συγκεκριµένες πράξεις προσηλυτισµού των ανηλίκων τέκνων, όπως αβάσιµα ισχυρίζεται ο αιτών, το γεγονός δε ότι η καθ'ης, λόγω αδυναµίας του αιτούντος να κρατήσει τα ανήλικα τέκνα, αναγκάσθηκε να τα πάρει µαζί της ελάχιστες φορές στις συναθροίσεις όπου µεταβαίνει, κρίνεται ότι δεν συνιστά πράξη προσηλυτισµού, ενόψει και της ανικανότητας των ανηλίκων, λόγω της ηλικίας τους, να αντιληφθούν τις όποιες δοξασίες. Β. ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Τα επικαλούµενα από τον αιτούντα κλονιστικά της εγγάµου συµβίωσης των διαδίκων περιστατικά δεν πιθανολογήθηκαν, το δε γεγονός ότι η καθ'ης είναι µάρτυς του Ιεχωβά, χωρίς τη συνδροµή και άλλων περιστατικών, δεν καθιστά από µόνο του αφόρητη την έγγαµη συµβίωση των διαδίκων, ούτε εκ του γεγονότος αυτού υπάρχει κίνδυνος η εξακολούθηση της εγγάµου συµβιώσεώς των να οδηγήσει σε παρόξυνση και εκτράχυνση των σχέσεών των. Ενόψει των ανωτέρω, δεν κρίνεται επιβεβληµένη και αναγκαία η µετοίκηση της καθ'ης από τη συζυγική οικία. Ενόψει των ανωτέρω κρίνεται ότι, για το συµφέρον των ανηλίκων, πρέπει να ασκείται η γονική µέριµνα και από την καθ'ης µητέρα, αφού αυτό εξυπηρετεί καλύτερα την οµαλή ψυχοσωµατική τους ανάπτυξη, σε αντίθετη δε περίπτωση θα προκληθεί αναστάτωση σ' αυτά και ριζική µεταβολή των µέχρι τώρα 4

συνθηκών διαβίωσής τους, παράλληλα δε το γεγονός της ενεργού παρουσίας και των δύο γονέων στη ζωή τους θα έχει θετικά αποτελέσµατα στην ανάπτυξή τους και την διαµόρφωση του χαρακτήρα τους. Σύµφωνα µε τα ανωτέρω, πρέπει να απορριφθεί η κρινόµενη αίτηση, ως κατ' ουσίαν αβάσιµη. 3. Η επίλυση του ίδιου νοµικού ζητήµατος µε βάση το αναθεωρηµένο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ και την αρχή της αιτιώδους συνάφειας Στάδια νοµικού συλλογισµού. Με βάση όσα εκτέθηκαν στην αρχή, θα προσεγγίσουµε το νοµικό ζήτηµα στο οποίο κλήθηκε να απαντήσει η υπό κρίση απόφαση και ειδικότερα το βάσιµο ή µη του αιτήµατος του συζύγου για µετοίκηση της συζύγου του επειδή αυτή προσχώρησε στους µάρτυρες του Ιεχωβά, από την οπτική γωνία της θεσµικής εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων, εντοπίζοντας διαδοχικά : 1ον το ατοµικό δικαίωµα που περιορίζεται, 2ον το θεσµό και την έννοµη σχέση που εφαρµόζεται εν προκειµένω, 3ον την ύπαρξη ή µη αιτιώδους συνάφειας µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού και 4ον το επιτρεπτό ή µη του περιορισµού του ατοµικού δικαιώµατος. 1 η Φάση : Εντοπισµός ατοµικού δικαιώµατος Είναι ευνόητο ότι το δικαίωµα, τον περιορισµό του οποίου ζητά ο αιτών σύζυγος είναι αυτό της θρησκευτικής ελευθερίας. Το ισχύον ελληνικό Σύνταγµα 1975/1986/2001 κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13, αλλά αναφέρεται σ αυτήν και στα άρθρα 5 παρ.2 και 16 παρ. 2. Κατά το άρθρο 13 παρ. 2 εδ. α «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη...». Η θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό δικαίωµα παρέχει στο άτοµο την νοµική δυνατότητα να λατρεύει οποιοδήποτε δόγµα, περιλαµβάνει δηλαδή την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία άσκησης της θρησκείας, της οποίας σπουδαιότερη είναι η λατρεία. Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται και από διεθνείς συµβάσεις που κατά το άρθρο 28 παρ.1 του Συντάγµατος υπερέχουν των ελληνικών νόµων. Σηµαντική σπουδαιότητα έχει προπάντων το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης των ικαιωµάτων των Ανθρώπου, γνωστή ως ΕΣ Α καθώς και το άρθρο 2 εδ. 1 του 5

Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου 3. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαµβάνει την ελευθερία επιλογής, διατηρήσεως αλλαγής ή εγκαταλείψεως µιας συγκεκριµένης θρησκείας, καθώς και της επιλογής ή εγκατάλειψης της θρησκείας εν γένει. Το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία όχι κάθε θρησκείας, αλλά των γνωστών. Ελεύθερη είναι κάθε γνωστή θρησκεία. Γνωστή είναι κάθε φανερή θρησκεία, που είναι προσιτή σε όποιον θέλει να τη γνωρίσει, που έχει φανερά µόνο δόγµατα και σκοπούς, φανερή οργάνωση και τρόπους λατρείας. Σύµφωνα µε την ελληνική νοµολογία 4, το δόγµα των µαρτύρων του Ιεχωβά ή Χιλιαστών συγκεντρώνει τις προϋποθέσεις της γνωστής θρησκείας και εποµένως, η ελευθερία της λατρείας της προστατεύεται ως αµυντικό δικαίωµα ενάντια στην κρατική εξουσία αλλά και προς οποιαδήποτε απειλή. Ο απόλυτος χαρακτήρας του αµυντικού αυτού δικαιώµατος προκύπτει από την ίδια τη λεκτική διατύπωση της σχετικής διάταξης και συγκεκριµένα από τη λέξη «ανεµπόδιστα». Ο συντακτικός νοµοθέτης ορίζει ότι η λατρεία κάθε γνωστής θρησκείας πρέπει να ασκείται χωρίς να παρεµβάλλεται οποιοδήποτε εµπόδιο ανεξάρτητα και αδιάκριτα από πού προέρχεται το εµπόδιο αυτό, ανεξάρτητα δηλαδή από την πηγή των κινδύνων. Η διαπροσωπική ενέργεια προκύπτει άλλωστε από την ίδια την φράση της ίδιας διάταξης «υπό την προστασία των νόµων» η οποία συµπληρώνει το «ανεµπόδιστα». Η «τριτενέργεια» της ελευθερίας της λατρείας προκύπτει ανεξάρτητα από την γενικότερη θεµελίωση, από την ίδια τη λεκτική διατύπωση της συνταγµατικής διάταξης. 2 η Φάση : Εντοπισµός έννοµης σχέσης και θεσµού Το Σύνταγµα προστατεύει το γάµο ως θεσµό. Από τη θεσµική αυτή προστασία απορρέουν «υποκειµενικά» δικαιώµατα, ελευθερίες σχετικές µε το γάµο. Η σύµβαση του γάµου δηµιουργεί την έννοµη σχέση του γάµου, την έγγαµη δηλαδή σχέση. Η έννοµη αυτή σχέση συνεπάγεται συνέπειες τόσο προσωπικού όσο και 3 Πρβλ. επίσης άρθρ. 18 της Οικουµενικής ιακήρυξης του ΟΗΕ του 1948, την Τελική Πράξη της ιασκέψεως για την ασφάλεια και συνεργασία στην Ευρώπη του 1975 στο Ελσίνκι και τη ήλωση των Ηνωµένων Εθνών «περί καταργήσεως κάθε είδους αδιαλλαξίας και διακρίσεων βάσει της θρησκείας ή της κοσµοθεωρίας» του 1981 καθώς και το νέο Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων που διακηρύχθηκε κατά το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Νίκαιας στις 7 εκεµβρίου 2000 (που όµως δεν έχει ακόµη νοµική δεσµευτικότητα). 4 ΣτΕ 2105/1975 Το Σ. 1975 σελ. 894 «... της γνωστής θρησκείας, ήτοι της έχουσας το µεν δοξασίας φανεράς και ουχί κρυφίας, δηµοσία διδασκοµένας, το δε λατρείαν επίσης φανεράν, αδιαφόρου όντως περαιτέρω, εν όψει της κατοχυρωµένης υπό του Συντάγµατος ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως, αν το κατά τα άνω δόγµα αποτελεί αίρεσιν εν σχέσει προς την επικρατούσαν εν Ελλάδι θρησκείαν της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας...», βλ. επίσης Ολ. ΣτΕ 2139/1975 Το Σ. 1977 σελ. 240, Ολ. ΣτΕ 2106/1975, 1169/1961. 6

περιουσιακού χαρακτήρα. Η προσωπική πλευρά της έγγαµης σχέσης συνυφαίνεται κυρίως µε την υποχρέωση για συµβίωση. Η υποχρέωση για συµβίωση είναι συνυφασµένη µε τη φύση, το σκοπό και το περιεχόµενο του γάµου. Αποτελεί µια δέσµευση των συζύγων για τον καθορισµό µιας κοινής συµπεριφοράς που είναι σύµφωνη µε όλο το πλέγµα των αµοιβαίων υποχρεώσεων των συζύγων για τη διατήρηση του γάµου. Αυτός ο σύνδεσµος µε τη συµβίωση γίνεται αποδεκτός από όλους. Αυτός που έρχεται σε γάµο αποδέχεται ελευθέρως την υποχρέωση για συµβίωση και συνεπώς τον αυτοπεριορισµό που αυτή συνεπάγεται. Συνεπώς η νοµοθετική κατοχύρωση στηρίζεται στην έκδηλη βούληση αυτού που έρχεται σε γάµο, παρά τον περιορισµό της ατοµικής ελευθερίας και του δικαιώµατος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του από την ΑΚ 57 και τα άρθρα 2 παρ.1 και 5 παρ.1 του Συντάγµατος, γίνεται δεκτό ότι δεν προσκρούει στις τελευταίες διατάξεις. 3 η Φάση : Εντοπισµός δεσµού αιτιώδους συνάφειας µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού Αιτιώδης συνάφεια είναι η συνάντηση των περιεχοµένων δικαιώµατος και θεσµού σε κοινό αντικειµενικό στοιχείο. Κάθε θεσµός, κάθε έννοµη σχέση και κάθε δικαίωµα κλείνουν µέσα τους µια συγκεκριµένη πραγµατικότητα, έχουν ένα συγκεκριµένο «φυσικό» ή «νόµιµο» περιεχόµενο. Το περιεχόµενο αυτό αποτελείται από συγκεκριµένα σύνολα αντικειµενικών στοιχείων. Για τη διερεύνηση του εάν είναι επιτρεπτός ο περιορισµός που υφίσταται ένα θεµελιώδες δικαίωµα, αναζητούµε την ύπαρξη ενός δεσµού αιτιώδους συνάφειας µεταξύ του περιεχοµένου του δικαιώµατος και του περιεχόµενου της σχέσης, στο πλαίσιο της οποίας επιδιώκεται η εφαρµογή του. Στην προκειµένη περίπτωση αναζητούµε την ύπαρξη ενός κοινού αντικειµενικού στοιχείο τόσο στο δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας όσο και στην έγγαµη σχέση στο πλαίσιο της οποίας επιδιώκεται η εφαρµογή του από την καθ ης σύζυγο. Το κρίσιµο αντικειµενικό στοιχείο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι αναµφισβήτητα οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αποµένει λοιπόν να απαντήσουµε στο εάν το στοιχείο αυτό αποτελεί και συστατικό στοιχείο του περιεχοµένου της έγγαµης σχέσης. Η υποχρέωση των συζύγων για συµβίωση που γεννιέται µε τη σύναψη του γάµου και αποτελεί το θεµέλιο για τη συγκρότηση της γαµικής κοινότητας βίου δηλαδή της κοινής ζωής, αποτελεί µια αόριστη νοµική έννοια που συντίθεται από 7

νοµικά και εξωνοµικά δεδοµένα, καθώς προσδιορίζεται µε βάση τα έθιµα, τα ήθη και τις αντιλήψεις που συνδέονται µε την ουσία του γάµου σε ένα συγκεκριµένο χώρο και χρόνο. Ενόψει δε και της απόκτησης της ουσίας και του σκοπού του γάµου του νέου περιεχοµένου, µετά το ν. 1329/83 που διαπνέεται από την αρχή της ισονοµίας των φύλων, η έννοια της υποχρέωσης για συµβίωση προσδιορίζεται µε βάση και τη ρύθµισης της ΑΚ 1387, δηλαδή πρέπει να προσδιορίζεται µε βάση δύο θεµελιακές αρχές, την ισονοµία των φύλων (1387 παρ.1) και τη διασφάλιση της ελευθερίας των συζύγων µέσα στη συµβίωση (5 παρ.1 του Συντάγµατος, 57 και 1387 παρ.2 του ΑΚ). Το περιεχόµενο της υποχρέωσης για συµβίωση συγκροτείται από δύο βασικά στοιχεία, ένα εξωτερικό, υλικό, τη συγκατοίκηση, τη συστέγαση στη ίδια οικία, για το οποίο εισήχθη ο όρος οικογενειακή στέγη (Ν. 1329/1983) και ένα εσωτερικό, ψυχικό, το κατ εξοχήν κοινοτικό στοιχείο της έγγαµης σχέσης. Περιεχόµενο της κοινής ζωής είναι η συνοίκηση 5, όχι όµως και µε τρίτους, και η βούληση συνύπαρξης, το κοινό νοικοκυριό, η οργάνωση κοινών δραστηριοτήτων εκδηλώσεων προσωπικών ή κοινωνικών, η κοινή αντιµετώπιση των προβληµάτων του γάµου, της οικογένειας ή της συνύπαρξης, η αµοιβαία αγάπη, ο σεβασµός, η στοργή και η συµπαράσταση, η τήρηση της συζυγικής πίστης, η σαρκική συνεύρεση, η κοινή αντιµετώπιση των προβληµάτων της ζωής χωρίς την παραβίαση της σφαίρας της ατοµικής ελευθερίας του άλλου. Το εσωτερικό ή βουλητικό στοιχείο αφορά την εσωτερική διάθεση του άνδρα και της γυναίκας να είναι σύζυγοι. Ως ειδικότερες εκφάνσεις προς διακρίβωση του περιεχοµένου του στοιχείου αυτού, είναι η αγάπη, ο σεβασµός, η συµπαράσταση, η συζυγική πίστη, η συνεννόηση, η διατήρηση γενετήσιων σχέσεων, το ενδιαφέρον του ενός έναντι του άλλου, η διαφύλαξη µυστικών, η προστασία της ζωής, της υγείας και της τιµής, η παροχή κάθε δυνατής βοήθειας. Στο συζυγικό βίο δεν εντάσσεται και ο ατοµικός βίος των συζύγων και συνεπώς τα σχετικά µε τον τελευταίο θέµατα δεν περιλαµβάνονται στα θέµατα του συζυγικού βίου ενόψει µάλιστα και κατά την παρ. 2 του άρθρου 1387, της προβολής του στοιχείου του σεβασµού της προσωπικότητας των συζύγων. Έτσι στα θέµατα που ανάγονται στη σφαίρα της προσωπικότητας του κάθε συζύγου υπάρχει δυνατότητα χωριστής ρύθµισης από τον καθένα σύζυγο σύµφωνα µε τις δικές του αντιλήψεις και 5 Η κατοικία, ως συζυγική στέγη, όπου πραγµατοποιείται η έγγαµη συµβίωση, διαφοροποιείται εννοιολογικά από την κατοικία (άρθρ. 51 του ΑΚ), η οποία αφορά το γεωγραφικό τόπο, στενότερο ή πλατύτερο µε συγκεκριµένες έννοµες συνέπειες. 8

κλίσεις, όπως την εκλογή επαγγέλµατος, τον τρόπο άσκησής του, την εκπαίδευσή του, τη συµµετοχή του γενικά σε εκδηλώσεις της κοινωνικής, πνευµατικής και πολιτικής δραστηριότητας, τις προσωπικές του ενασχολήσεις, τις συνδικαλιστικές κινήσεις, την εξωοικιακή του εργασία αλλά και το θρήσκευµα. Η θρησκευτική πίστη δεν αποτελεί εποµένως αντικειµενικό στοιχείο του γάµου. εν συνιστά ισχυρό κλονισµό της συζυγικής σχέσης το γεγονός ότι ο ένας των συζύγων άλλαξε δόγµα και κατέστη µάρτυρας του Ιεχωβά (χιλιαστής) 6, αφού η συζυγική σχέση βασίζεται στο δεσµό της αγάπης και των λοιπών στοιχείων που εκτέθηκαν αναλυτικά παραπάνω και όχι οπωσδήποτε στην κοινότητα θρησκευτικών πεποιθήσεων. Εφόσον, λοιπόν, δικαίωµα και έννοµη σχέση δεν συνδέονται µε δεσµό αιτιώδους συνάφειας ελλείψει κοινού αντικειµενικού στοιχείου, επιβάλλεται η εφαρµογή του γενικού αµυντικού περιεχοµένου του δικαιώµατος καθόσον ο περιορισµός αυτός είναι αναιτιώδης. Με άλλα λόγια, η από το «επιτιθέµενο» µέρος (σύζυγο) αναγωγή σε στοιχείο της έγγαµης σχέσης του αντικειµενικού στοιχείου των θρησκευτικών πεποιθήσεων, το οποίο δεν ανήκει στο φυσικό περιεχόµενο της σχέσης, έχει ως αποτέλεσµα την παραβίαση του φυσικού ή νόµιµου περιεχόµενου αλλά και της φυσικής ή νόµιµης λειτουργίας. 4 η Φάση : Εντοπισµός είδους περιορισµού του ατοµικού δικαιώµατος : Πρόκειται για επιθετική συµπεριφορά ή για αµυντικό περιορισµό ; Η δηµιουργούµενη στην εξεταζόµενη περίπτωση αντίθεση είναι ανοµοιογενής, διότι το βασικό στοιχείο της αντίθεσης, οι θρησκευτικής πεποιθήσεις δεν ανήκουν στο φυσικό εποµένως και στο νοµικό περιεχόµενο της έγγαµης σχέσης των συζύγων. εν είναι εποµένως επιτρεπτός από το Σύνταγµα ο περιορισµός του ατοµικού δικαιώµατος στο πλαίσιο της συγκεκριµένης έννοµης σχέσης. Στην ανοµοιογενή αυτή σχέση θεµελιώδους δικαιώµατος και διαπροσωπικής σχέσης, είναι αντιθέτως δυνατή η εφαρµογή του γενικού αµυντικού περιεχόµενου του θεµελιώδους δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας χωρίς να εµποδίζεται το περιεχόµενο της έγγαµης σχέσης. Η ανοµοιογένεια αυτή δεν δηµιουργεί πρόβληµα στην διαπροσωπική εφαρµογή. 6 Βλ. και την υπ αρ. 174/1972 απόφαση του Πρωτοδικείου Βέροιας, ΝοΒ 20 σελ. 1203. 9

Προκύπτει έτσι ότι ο αιτών σύζυγος ο οποίος παραβαίνοντας τις γαµικές του υποχρεώσεις προσβάλλει το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας της συζύγου του αιτούµενος µε τη διαδικασία των ασφαλιστικών µέτρων τη µετοίκηση της τελευταίας, περιορίζει τα δικαιώµατα αυτής, χωρίς όµως ο περιορισµός αυτός να είναι επιβάλλεται από την αντικειµενική αιτιώδη συνάφεια. Πρόκειται εποµένως για µια επιθετική συµπεριφορά και ορθώς η εξεταζόµενη απόφαση απέρριψε τη σχετική αίτηση του συζύγου. Η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποτρέπει την επιθετική αυτή συµπεριφορά του συζύγου και προστατεύει αντίστοιχα την αµυνόµενη σύζυγο από τον επιτιθέµενο. 4. Συµπέρασµα Η τριτενέργεια είναι πρόβληµα εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε µερικότερες έννοµες σχέσεις ή θεσµούς στην περιοχή του «ιδιωτικού δικαίου». Πρόκειται δηλαδή για το ίδιο πρόβληµα που εµφανίζεται στην περιοχή του «δηµοσίου δικαίου» ως «ειδικές κυριαρχικές σχέσεις». Στο ενιαίο αυτό ζήτηµα παρέχουν λύσεις οι αρχές της βασικής ισχύος και του αιτιώδους των περιορισµών των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η αρχή της αιτιώδους συνάφειας είναι η χρυσή τοµ ή. Το ίδιο το Σύνταγµα επιτρέπει τους αιτιώδεις και απαγορεύει τους αναιτιώδεις περιορισµούς. Με τον τρόπο αυτό απαντά σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις και µάλιστα µε απόλυτα πειστικό τρόπο. 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : ΒΑΘΡΑΚΟΚΟΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ, «Το νέο Οικογενειακό ίκαιο», β εκδ., Αθήνα 2000, άρθρ. 1386, 1387. ΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, β τοµ., εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα - Κοµοτηνή 1991 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΑΝ ΡΕΑΣ, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Θ έκδοση, Αθήνα, 2001 ΚΟΝΙ ΑΡΗΣ, Νοµική Θεωρία και Πράξη για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1991. ΠΑΠΑ ΗΜΗΤΡΙΟΥ Γ., Συνταγµατικό ίκαιο. Θεµελιώδη δικαιώµατα, 1985 ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΥ ΘΑΝ., Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1998. ΡΑΙΚΟΣ ΑΘ., Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τόµος Β : Τα θεµελιώδη δικαιώµατα, τ. Α : Γενικό Μέρος, 1983. ΣΩΤΗΡΕΛΗΣ, Θρησκεία και Εκπαίδευση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993 ΧΡΗΣΗ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ : lawdb.intrasoftnet.com (Βάση δεδοµένων ΝΟΜΟΣ) www.dsanet.gr (Βάση δεδοµένων ικηγορικού Συλλόγου Αθηνών) 11