Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α - Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α

Transcript

1 Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α - Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Μ α γ δ α λ η ν ή Β. ο ύ β λ η Φοιτήτρια Θ Εξαµήνου Νοµικής Σχολής Αθηνών Α.Μ : ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ : ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Ι ΑΣΚΩΝ : ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΗΝΑ 2008

2 2 Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α Σελ. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 4 επ Ε ι σ α γ ω γ ή Τ ο Θ έ µ α... 6 επ Ι. ΘΡΗΣΚΕΙΑ... 8 επ Α. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ... 8 επ 1. Η έννοια «Θρησκεία»... 8 επ 2. Η αρχή της ανεξιθρησκείας επ Β. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ επ 1. Ιστορικά στοιχεία επ 2. Η θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό δικαίωµα και ως αντικειµενικός κανόνας δικαίου επ 3. Μορφές εκδήλωσης του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 4. Το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας και άλλες συνταγµατικές αρχές επ Γ. ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ επ 1. Φορείς και Αποδέκτες του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 2. Το αµυντικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 3. Το προστατευτικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 4. Η τριτενέργεια του συνταγµατικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ

3 3 5. Οριοθετήσεις του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 6. Περιορισµοί του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας επ 6.1. Ο προσηλυτισµός επ 6.2. Ο όρκος επ ΙΙ. ΕΚΚΛΗΣΙΑ επ Α. Η οργάνωση του θρησκευτικού χώρου Β. Οι συνταγµατικές ρυθµίσεις επ Γ. Εκκλησία και Πολιτεία επ Σ υ µ π ε ρ ά σ µ α τ α ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ επ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΗΜΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ επ

4 4 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ α.ν. ανωτ. (Α)απόφ. ΑΠ άρθ. αριθµ. βλ. ΣτρΘεσ τα ΣΑ ι ικ εδ. εκδ. ΕΣ Ελλ νη Ε επ Ε.Ε ΕΟΚ ΕΣ Α Ευρ Α ΕφΑθ ηµ. Η.Ε (Ο.Η.Ε) κ.ά. κλπ κατ. αναγκαστικός νόµος ανωτέρω (Α)απόφαση Άρειος Πάγος άρθρο αριθµός βλέπε ιαρκές Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης ικαιώµατα του Ανθρώπου (περιοδικό) ικηγορικός Σύλλογος Αθηνών ιοικητική ίκη εδάφιο εκδόσεις (έκδοση) Ελεγκτικό Συνέδριο Ελληνική ικαιοσύνη (περιοδικό) Επιθεώρηση ηµοσίου και ιοικητικού ικαίου (περιοδικό) επόµενα Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωµάτων του Ανθρώπου Εφετείο Αθηνών ηµίτοµος Ηνωµένα Έθνη (Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών) και άλλα (οι) και λοιπά κατωτέρω

5 5 κωδ. κώδικας λ.χ λόγου χάριν ΝοΒ Νοµικό Βήµα (περιοδικό) ν.δ. νοµοθετικό διάταγµα Ν. (ν.) Νόµος (νόµος) Ολ Ολοµέλεια οπ όπου παραπάνω ΟΤΑ Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Πρβλ. Παράβαλε παρ. παράγραφος π.χ παραδείγµατος χάριν ΠληµΘεσ Πληµµελειοδικείο Θεσσαλονίκης ΠοινΧρον Ποινικά Χρονικά (περιοδικό) π.δ. προεδρικό διάταγµα Πτ Πρόεδρος της ηµοκρατίας (Σ)σελ. (Σ)σελίδα(ες) σηµ. σηµείωση ΣτΕ Συµβούλιο της Επικρατείας ΣυνθΕ.Ε Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣυνθΕΟΚ Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Σ Σύνταγµα τεύχ. τεύχος τ. τόµος ΤοΣ Το Σύνταγµα (περιοδικό) υπόθ. υπόθεση υποσηµ. υποσηµείωση ΦΕΚ Φύλλο Εφηµερίδος της Κυβερνήσεως

6 6 Ε ι σ α γ ω γ ή - Τ ο Θ έ µ α Η θρησκεία κατέχει αναµφισβήτητα ιδιαίτερη θέση στη ζωή του ανθρώπου. Αποτελεί µερικότερο τµήµα της κοινωνικής και πνευµατικής του υπόστασης, λειτουργεί ενίοτε καταλυτικά στη διαµόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του, ενώ παράλληλα συνιστά και έναν χώρο µέσα στον οποίον ευνοείται η ανάπτυξη θεσµών και σύµφυτων συνταγµατικών δικαιωµάτων. Λόγω της µεγάλης σηµασίας του θρησκευτικού παράγοντα, σχετικά ζητήµατα απασχόλησαν και συνεχίζουν µέχρι τις ηµέρες µας να απασχολούν τις ανθρώπινες κοινωνίες, πολλά δε από αυτά κατέστησαν κατά καιρούς αντικείµενο συνταγµατικής, αλλά και διεθνούς ρύθµισης 1. Ως βασική αρχή του θρησκευτικού γίγνεσθαι προβάλλει αυτή της ανεξιθρησκείας καθώς και της θρησκευτικής ελευθερίας, η οποία µάλιστα χωρίζεται σε επιµέρους µορφές και είδη, κατοχυρώνεται δε συνταγµατικά τόσο ως ατοµικό δικαίωµα (άρθ. 13 Σ) όσο και ως αντικειµενικός κανόνας δικαίου 2. Παράλληλα, οι αρχές αυτές συνδέονται άµεσα και µε άλλα θεµελιώδη ατοµικά δικαιώµατα, όπως αυτό της ισότητας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της αξίωσης για ίση µεταχείριση 3, τα οποία ενισχύουν ακόµη περισσότερο τη σηµασία των παραπάνω ρυθµίσεων. Προκειµένου µάλιστα να καταστεί πιο σαφής η θέση, αλλά και ο ρόλος των εν λόγω θρησκευτικών αρχών και δικαιωµάτων διαχρονικά στην κοινωνική πραγµατικότητα, είναι απαραίτητο να διερευνίσει κανείς τον πυρήνα τους, να επισηµανθούν δηλαδή οι φορείς και οι αποδέκτες τους, το ακριβές τους περιεχόµενο ως γνήσιων ατοµικών συνταγµατικών δικαιωµάτων - αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό - καθώς και τα όρια µέσα στα οποία αυτά µπορούν νόµιµα να ασκηθούν 4. Επιπλέον, η αναφορά σε συγκεκριµένα παραδείγµατα µορφών θρησκευτικής δράσης δικαιολογεί και τονίζει τη 1 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τ. ΙΙΙ, ηµ. Β, εκδ. ια, Αθήνα, 2005, Ο ίδιος (2005), 120, 122 επ. Μαρίνος, ιδακτορική ιατριβή, Αθήνα, 1972, 3 επ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού ικαίου, εκδ. Α. Σάκκουλα, 2000, 45 επ. Πρβλ. και ΟλΣτΕ 2285/2001. ΣτΕ 1411/2003. ΑΠ 708/2002. ΑΠ 58/2006, Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών: Intracom-Νόµος. 3 ηµητρόπουλος (2005), 122 επ. Κονιδάρης (2000), 45 επ. 4 ηµητρόπουλος (2005), 124 επ.

7 7 σηµασία των ρυθµίσεων του Συντάγµατος ως προς τα ζητήµατα που άπτονται της θρησκείας 5. Τέλος, θα πρέπει φυσικά να αναφερθεί κανείς και στον βασικό θεσµό του θρησκευτικού χώρου, τον οποίο συγκροτεί η Εκκλησία. Η οργάνωση της τελευταίας στηρίζεται σε σύνολο κανόνων, που συνιστούν µάλιστα ξεχωριστό δικαιϊκό κλάδο, πολλοί δε από αυτούς έχουν και συνταγµατική θεµελίωση 6. Όλα τα ελληνικά Συντάγµατα περιέχουν διατάξεις, που σχετίζονται µε τη ρύθµιση των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας. Κατά παράδοση, οι ρυθµίσεις αυτές προτάχθηκαν ήδη στα Συντάγµατα της επαναστατικής περιόδου, για λόγους σεβασµού «προς την θρησκείαν των πατέρων µας εις ην οφείλοµεν την εθνικήν ανεξαρτησίαν» 7. Στην πορεία της ιστορίας Πολιτεία και Εκκλησία συνδέθηκαν στενά, επηρεαζόµενες δε και από τις συγκεκριµένες κάθε φορά ιστορικές συγκυρίες πέρασαν από διάφορα στάδια εξέλιξης, µεταβατικότητας και προσαρµογής µέχρι να φτάσουµε στις ηµέρες µας. Σήµερα, η Εκκλησία της Ελλάδας είναι αυτοκέφαλη, ένα νοµικό πρόσωπο δηµοσίου δικαίου που διοικείται, όπως ορίζει το άρθρο 3 του ισχύοντος Συντάγµατος, από την Ιερά Σύνοδο των εν ενεργεία Αρχιερέων και από τη ιαρκή Ιερά Σύνοδο, που προέρχεται από αυτήν, συγκροτείται δε όπως ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας 8. 5 ηµητρόπουλος (2005), 131 επ. Πρβλ. και ΟλΣτΕ 2285/2001. ΣτΕ 1188/2005. ΑΠ 1453/2005, Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών: Intracom-Νόµος. 6 ηµητρόπουλος (2005), 139 επ. Κονιδάρης (2000), 65 επ, 105 επ. 7 ηµητρόπουλος (2005), 139 επ. Κονιδάρης (2000), 73 επ. Σγουρίτσας, Συνταγµατικόν ίκαιον, τ. Β, τεύχ. Α, 1965, Βενιζέλος, Οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 2000, 184 επ. ηµητρόπουλος (2005), 139 επ, 142. Παραράς, Σύνταγµα Corpus Ι, εκδ. Α. Σάκκουλα, 1982, 21 επ. Πρβλ. και ΣτΕ 960/1978, ΤοΣ 1978, 357. ΣτΕ 3178/1976. ΣτΕ /1978, Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών: Intracom-Νόµος.

8 8 Ι. Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α Α. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ 1. Η έννοια «θρησκεία» Αν επιχειρείσει κάποιος να δώσει έναν ορισµό σχετικά µε το τι είναι τελικά η θρησκεία, θα µπορούσε ίσως να καταλήξει στο ότι «θρησκεία είναι το σύνολο των δοξασιών που αναφέρονται στην υπόσταση του Θείου» 9. Πρόκειται για µια σειρά αντιλήψεων, µια οργανωµένη θεωρία, ένα σύνολο τελικά συναισθηµάτων, πεποιθήσεων και κατά παράδοση τελούµενων πράξεων κάθε ατόµου, οι οποίες απευθύνονται προς την καλή ανώτερη δύναµη, τον Θεό. Η γένεση της θρησκείας οφείλεται στο θρησκευτικό ένστικτο του ανθρώπου, το οποίο εµφανίστηκε στο προσκήνιο από τα πρώτα ήδη χρόνια της ηµιουργίας και είναι τόσο συνυφασµένο µε την ανθρώπινη φύση και προσωπικότητα, ώστε θα έλεγε κανείς πως δεν υπήρξε λαός, ο οποίος να στερήθηκε της διαίσθησης για την ύπαρξη του θείου, για την ύπαρξη µε άλλα λόγια µιας άγνωστης και υπεργήινης δύναµης, στην οποία οφείλεται η δηµιουργία του Σύµπαντος 10. Θρησκεία είναι η πεποίθηση που εκδηλώνεται µέσα στη γνώση, στη σκέψη, στα συναισθήµατα, στη βούληση και στις πράξεις σχετικά µε την επενέργεια ανώτερων δυνάµεων. Η συνισταµένη διαφόρων συναισθηµάτων, όπως του φόβου, του θαυµασµού και της ελπίδας του ανθρώπου, δηµιουργεί το θρησκευτικό συναίσθηµα 11. ιακρίνεται έτσι η θρησκεία από άλλες θεωρίες ή πίστεις, π.χ πολιτικές κ.ά, οι οποίες δεν αναφέρονται στο «θείο», άµεσα τουλάχιστον, αλλά σε διαφορετικά ζητήµατα. εν αποτελούν δηλαδή θρησκεία, µε την προστατευόµενη από το Σύνταγµα έννοια, θεωρίες και πίστεις που αναφέρονται σε «κακές ανώτερες δυνάµεις» (π.χ σατανισµός, µαγείες) ούτε 9 ηµητρόπουλος (2005), 120 επ. 10 Μαρίνος (1972), Μαρίνος (1972), 2.

9 9 τίθεται βέβαια θέµα προστασίας αυτών βάσει του άρθρου 13 Σ. Κυρίως παλαιότερα, αλλά και σήµερα ακόµη, το θρησκευτικό «πιστεύω» κατέχει σηµαντική θέση στη ζωή του ανθρώπου. Οι πιο πολλές µάλιστα θρησκευτικές θεωρίες απαντούν περισσότερο ή λιγότερο δογµατικά και µε απλό τρόπο, καθόσον απευθύνονται στο ευρύ κοινό, σε ποικίλα µεταφυσικά προβλήµατα, όπως για παράδειγµα τα σχετικά µε τη µετά θάνατον ζωή. Συνιστούν έτσι ένα φιλοσοφικό, αλλά ταυτόχρονα και πρακτικό οδηγό τρόπου ζωής 12. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει επίσης να επισηµανθεί, ότι το Σύνταγµα δεν κατοχυρώνει την ελευθερία κάθε θρησκείας, αλλά µόνο των γνωστών θρησκείων. Η έννοια της «γνωστής» θρησκείας συνιστά προφανώς αόριστη νοµική έννοια, έχει δε διαπλασθεί από τη νοµολογία του Ανώτατου ιοικητικού ικαστηρίου. Γνωστή είναι κάθε φανερή θρησκεία, που είναι προσιτή σε όποιον θέλει να τη γνωρίσει, η θρησκεία που έχει φανερά δόγµατα και σκοπούς, φανερή οργάνωση και τρόπους λατρείας. Για να θεωρηθεί µια θρησκεία ως «γνωστή» δεν είναι απαραίτητο να έχει έναν ελάχιστο αριθµό οπαδών ή επίσηµους λειτουργούς στην Ελλάδα. Αρκεί το γεγονός ότι διακηρύσσει τις αρχές και τις δοξασίες της, τελεί δε τα περί της λατρείας της κατά τρόπο εµφανή και όχι κρυφό. Αντίθετα, δεν είναι γνωστή η θρησκεία που έχει δόγµατα απόκρυφα ή αόρατη οργανωτική δοµή και ιεραρχία ή αυτή που προϋποθέτει «µύηση». Η αναγνώριση της ελευθερίας της θρησκείας βέβαια δεν αποκλείει την κρατική εποπτεία, γι αυτό και οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας (άρθ. 13 παρ. 3 Σ) 13. Από την άλλη πλευρά, επικρατούσα θεωρείται η θρησκεία εκείνη, στην οποία πιστεύει ο µεγαλύτερος αριθµός των πολιτών και αποτελεί ως εκ τούτου την επίσηµη θρησκεία του Κράτους. Το Σύνταγµα ορίζει ότι «επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού» (άρθ. 3 παρ. 1, εδ. α Σ). Η ρύθµιση αυτή ανάγεται στη «Νοµική ιάταξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» (1821) και διατηρήθηκε σε όλα 12 ηµητρόπουλος (2005), ηµητρόπουλος (2005), 120 επ. Κονιδάρης (2000), 54. Μαρίνος (1972), 2 επ, 155 επ. Παραράς (1982), 202 επ.

10 10 σχεδόν τα µετέπειτα ελληνικά Συντάγµατα. Από νοµική άποψη, η επικρατούσα θρησκεία δεν κατέχει ανώτερη θέση σε σύγκριση µε τις άλλες αναγνωριζόµενες θρησκείες, ως επίσηµη όµως τελεί σε ιδιάζουσα νοµική σχέση προς το Κράτος 14. εν είναι δυνατόν να δοθεί στον όρο «επικρατούσα» θρησκεία η έννοια ότι αυτή έχει δικαίωµα προτίµησης έναντι των άλλων θρησκειών στη χώρα ή πολύ περισσότερο κάποιου είδους εξουσία επάνω σε αυτές. Αν υπεστηρίζετο άλλωστε µια τέτοια άποψη, θα οδηγούµεθα στο παράλογο και από το Σύνταγµα αποκρουόµενο συµπέρασµα να περιορίσουµε τη θρησκευτική ελευθερία, εφόσον η ως επικρατούσα αναγνωριζόµενη θρησκεία θα υπερίσχυε των άλλων θρησκειών. Εποµένως, ο συνταγµατικός νοµοθέτης θέλησε απλώς διά του όρου «επικρατούσα» θρησκεία να δηλώσει ότι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας του Χριστού είναι αυτή, την οποία πρεσβεύει η πλειοψηφία του ελληνικού λαού και ότι όλες οι επίσηµες θρησκευτικές τελετές πραγµατοποιούνται σύµφωνα µε το τυπικό ιερολογικό της. Με άλλα λόγια, µεταξύ επικρατούσας θρησκείας και θρησκευτικής ελευθερίας δεν υπάρχει σχέση κανόνα προς εξαίρεση, αλλά σχέση δύο ισοδύναµων κανόνων παράλληλα ισχυόντων Η αρχή της ανεξιθρησκείας Βασική αρχή του θρησκευτικού χώρου συνιστά η αρχή της ανεξιθρησκείας, από την οποία απορρέουν ατοµικά συνταγµατικά δικαιώµατα, η θρησκευτική ελευθερία δηλαδή ενός εκάστου φορέα. Ο όρος «ανεξιθρησκεία» χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ευγένιο Βούλγαρη, αποδίδοντας µε τον τρόπο αυτόν τη λατινική λέξη toleratium. Ανεξιθρησκεία σηµαίνει την αδιαφορία, την «ανοχή» της Πολιτείας έναντι των θρησκειών που πρεσβεύουν οι πολίτες. Οι τελευταίοι έχουν έτσι τη δυνατότητα να πρεσβεύουν οποιαδήποτε θρησκεία επιθυµούν, έστω και διαφορετική της επίσηµης, να 14 Βενιζέλος (2000), 144 επ. ηµητρόπουλος (2005), 121. Κονιδάρης (2000), 35 επ. Μαρίνος (1972), 92 επ. Παραράς (1982), 21 επ. 15 Μαρίνος (1972), 100.

11 11 λατρεύουν τον Θεό σύµφωνα µε τις διαταγές της συνείδησής τους και µάλιστα ελεύθερα στους χώρους που είναι ιδρυµένοι ακριβώς για τον σκοπό αυτόν (tolérance religieuse) 16. Η ανεξιθρησκεία αναφέρεται κυρίως και πρωτίστως στο αδιατάρακτο της λατρείας και κατά δεύτερο λόγο στο αδιατάρακτο της θρησκευτικής συνείδησης, δεδοµένου ότι, αν η θρησκευτική συνείδηση του ατόµου επιβάλλει σε αυτό την τέλεση ορισµένων πράξεων µη συναπτόµενων προς τη λατρεία ή την αποχή από ορισµένες ενέργειες, η Πολιτεία, υπό καθεστώς ανεξιθρησκείας, δεν διευκολύνει πάντοτε το άτοµο προς την κατεύθυνση αυτή. Με την έννοια αυτή δηλαδή ο όρος «ανεξιθρησκεία» έχει αρνητικό περιεχόµενο και υποδηλώνει την αδιαφορία της Πολιτείας έναντι των διαφορετικών θρησκειών, τις οποίες τυχόν πρεσβεύουν οι πολίτες της. Υπό καθεστώς ανεξιθρησκείας ο πολίτης αποκτά πραγµατική δυνατότητα λατρείας του Θεού, σύµφωνα µε τη συνείδησή του, όχι όµως και αντίστοιχο δικαίωµα έναντι της Πολιτείας, η οποία έχοντας ορίσει επίσηµη θρησκεία, περιορίζεται στη θέση του απαθούς θεατή έναντι των άλλων θρησκειών µέσα στον κρατικό χώρο. Η ανεξιθρησκεία είναι άλλωστε δυνατόν να επιδειχθεί όχι µόνο από την Πολιτεία (tolérance civile) αλλά και από την Εκκλησία (tolérance religieuse), υπό την έννοια ότι, δεν αποκλείεται Εκκλησία ορισµένου θρησκεύµατος να εµφανίζει ανεκτικότητα έναντι των άλλων θρησκειών 17. Η έννοια της ανεξιθρησκείας είναι στενότερη από την έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας, της µόνης άλλωστε η οποία καθιερώνει πραγµατική νοµική ισότητα των θρησκειών µέσα στο Κράτος Βενιζέλος (2000), 161 επ. Κονιδάρης (2000), 45 επ. Μαρίνος (1972), 4 επ. 17 Μαρίνος (1972), 5 επ. 18 Μαρίνος (1972), 6. Σαρίπολος, Πραγµατεία Συνταγµατικού ικαίου», τ. Γ, Αθήνα, 1874, παρ. 694, σελ. 306, υποσηµ. Α.

12 12 Β. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 1. Ιστορικά στοιχεία Θρησκευτική ελευθερία και ανεξιθρησκεία διαφέρουν και οµοιάζουν κατά το ότι εκφράζουν η πρώτη την αντικειµενική και η δεύτερη την υποκειµενική πλευρά του ίδιου ζητήµατος. Θρησκευτική ελευθερία χωρίς ανεξιθρησκεία δεν γίνεται να υπάρξει καθώς και το αντίστροφο. Η σηµασία της θρησκευτικής ελευθερίας διαφαίνεται ήδη από την εποχή της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, όπου άγριοι διωγµοί εξαπολύονταν συχνά εναντίον των χριστιανών. Με τις θρησκευτικές µεταρρυθµίσεις του 16 ου αιώνα η θρησκευτική ελευθερία αποκτά και πάλι ιδιαίτερη σηµασία στρεφόµενη αυτή τη φορά κατά του ηγεµόνα, που επέµενε να καθορίζει ακόµη και τη θρησκευτική συνείδηση των υπηκόων του, εφαρµόζοντας το δόγµα cuius regio, eius religio. Η θρησκευτική ελευθερία εποµένως συνιστά ένα από τα πρώτα ατοµικά δικαιώµατα που διεκδικήθηκαν ήδη από τον 16 ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο, µετά από µακρούς θρησκευτικούς πολέµους, ως αντίδραση στην απολυταρχική συµπεριφορά του µονάρχη 19. Στη συνέχεια, η ελευθερία της θρησκείας περνά στη διδασκαλία των διαφωτιστών και φιλοσόφων του 17 ου αιώνα, Locke, Rousseau, Montesqieu, Voltaire κ.ά. Πρώτη επίσηµη αναγνώριση του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας περιέχεται στο άρθρο 16 της ιακήρυξης ικαιωµάτων (Bill of Rights) της Πολιτείας Virginia του Ακολούθησε το 1791 η Πρώτη Τροποποίηση του Οµοσπονδιακού Συντάγµατος των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής του 1787 και η Γαλλική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 (άρθ. 10), αν και η τελευταία αναγνώριζε µόνο την ανεξιθρησκεία. Σήµερα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται σε όλα τα ευρωπαϊκά Συντάγµατα ηµητρόπουλος (2005), 122 επ. Κονιδάρης (2000), 45 επ. 20 Κονιδάρης (2000), 45 επ.

13 13 Στην Ελλάδα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται µε διάφορες εκδοχές από τα πρώτα Συντάγµατα της επαναστατικής περιόδου, της Επιδαύρου (1822), του Άστρους (1823), της Τροιζήνας (1827), αλλά και το «ηγεµονικό» λεγόµενο Σύνταγµα του Τη θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνουν ακόµη όλα τα ελληνικά Συντάγµατα από το 1844 και έπειτα. Επιθυµία των συντακτών των κειµένων αυτών φαίνεται ότι ήταν να κατοχυρώσουν στο ανεξάρτητο ελληνικό Κράτος, όχι απλώς µία έννοια θρησκευτικής ανοχής, ένα είδος ανεξιθρησκείας, αλλά ένα καθαρό δικαίωµα θρησκευτικής ελευθερίας. Ήδη η σχετική διάταξη του Συντάγµατος της Επιδαύρου κάνει λόγο όχι µόνο για «ανοχή» κάθε άλλης θρησκείας, αλλά για ακώλυτη άσκηση της λατρείας 21. Το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας προστατεύεται επίσης και από µια σειρά διεθνών συµβάσεων, τις οποίες έχει κυρώσει η Ελλάδα, αποτελούν δε αναπόσπαστο µέρος του εσωτερικού µας δικαίου υπερισχύοντας κάθε άλλης αντίθετης διάταξης νόµου (άρθ. 28 παρ. 1 Σ). Συγκεκριµένα, στο άρθρο 18 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (1948) του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών ορίζεται ότι «κάθε άτοµο έχει το δικαίωµα της ελευθερίας της σκέψεως, της συνειδήσεως και της θρησκείας». Στο δικαίωµα αυτό περιλαµβάνεται η ελευθερία για την αλλαγή θρησκείας ή πεποιθήσεων, όπως και η ελευθερία να εκδηλώνει κανείς τη θρησκεία ή τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, µόνος ή µαζί µε άλλους, δηµοσίως ή ιδιωτικώς, µε τη διδασκαλία, την άσκηση, τη λατρεία, αλλά και την πραγµατοποίηση θρησκευτικών τελετών Η θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό δικαίωµα και ως αντικειµενικός κανόνας δικαίου Ο θρησκευτικός χώρος ρυθµίζεται µε διατάξεις του εθνικού δικαίου, αλλά και βάσει διεθνών συµβάσεων. Ειδικότερα, την ελευθερία της θρησκευτικής 21 Κονιδάρης (2000), 45 επ. Μαρίνος (1972), 20 επ. 22 Κονιδάρης (2000), 45 επ.

14 14 συνείδησης και θρησκείας κατοχυρώνει το άρθρο 18 της Οικουµενικής ιακήρηξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου καθώς επίσης και το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου (ΕΣ Α). Οι αναφερόµενες στη διαµόρφωση του θρησκευτικού φαινοµένου διατάξεις του ελληνικού Συντάγµατος είναι διάσπαρτες και περιέχονται τόσο στο Κεφάλαιο των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όσο και σε οργανωτικές ρυθµίσεις. Η σύνδεση Συντάγµατος και θρησκείας απαντάται ήδη στο προοίµιο του Συντάγµατος µε την επίκληση «εις το όνοµα της Αγίας Οµοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος» 23. Το άρθρο 3 Σ αναφέρεται στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας, ενώ το άρθρο 13 Σ ρυθµίζει τη θρησκευτική ελευθερία 24. Και σε άλλες όµως συνταγµατικές διατάξεις συναντούµε αναφορές σε θρησκευτικά ζητήµατα, όπως στα άρθρα 16 παρ. 2, 18 παρ. 8, 33 παρ. 2 και 59 παρ. 1 Σ. Σύµφωνα µε το άρθρο 13 παρ. 2, εδ. α Σ «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη...». Το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκείας τόσο ως αντικειµενικό κανόνα δικαίου, όσο και ως ατοµικό δικαίωµα. Με την αντικειµενική της µορφή µάλιστα η θρησκευτική ελευθερία ταυτίζεται µε την ανεξιθρησκεία, µε την αρχή δηλαδή κατά την οποία είναι ελεύθερη και ανεκτή οποιαδήποτε πίστη σε οποιοδήποτε δόγµα. Από την άλλη πλευρά όµως διαφέρει από αυτήν κατά το ότι η θρησκευτική ελευθερία είναι ένα δικαίωµα µε ευρύτερο και θετικότερο περιεχόµενο, που παρέχει αξίωση έναντι της Πολιτείας να διασφαλίζει την ανεµπόδιστη διαµόρφωση και εκδήλωση της θρησκευτικής συνείδησης. Η θρησκευτική ελευθερία συνδέεται άλλωστε στενά και µε τον σεβασµό της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθ. 2 παρ. 1 Σ) καθώς και µε την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθ. 5 παρ. 1 Σ). Η θρησκευτική ελευθερία είναι η εκ µέρος της Πολιτείας παροχή προς τους πολίτες της νοµικής εγγύησης ότι καθιερώνεται - και πρόκειται να διατηρηθεί και στο µέλλον - δικαίωµα ελεύθερης διαµόρφωσης της θρησκευτικής συνείδησης κάποιου, ως προς όλες µάλιστα τις µορφές εκδήλωσής της, τόσο δηλαδή όσον αφορά στη λατρεία, όσο και σε άλλα ζητήµατα που προσδιορίζουν τη σχέση του ανθρώπου µε τον Θεό (liberté religieuse). Η 23 Βενιζέλος (2000), 136 επ. 24 Βενιζέλος (2000), 107 επ.

15 15 Πολιτεία δεν αρκείται πλέον στη θέση του απαθούς θεατή, αλλά λαµβάνουσα θετική στάση, µεταβάλλεται σε ακοίµηστο φρουρό της ελευθερίας αυτής. Μάλιστα, όχι µόνο µε το να απέχει από κάθε ενέργεια που τυχόν διαταράσσει την ελευθερία διαµόρφωσης θρησκευτικής συνείδησης του ατόµου, αλλά και µε το να επεµβαίνει µε σκοπό την περιφρούρηση αυτής, την οποία άλλωστε αναγνωρίζει, προστατεύει και εγγυάται. Θεσπίζεται µε τον τρόπο αυτόν, κατοχυρούµενο µέσω των διατάξεων του Συντάγµατος, ατοµικό δικαίωµα του πολίτη, το οποίο απαγορεύει τη λήψη νοµοθετικών ή διοικητικών µέτρων που παρακωλύουν, άµεσα ή έµµεσα, την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας 25. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας ανήκει, όπως προαναφέρθηκε, στο πεδίο των ατοµικών δικαιωµάτων (human rights), διαφέρει όµως από αυτά υπό την έννοια ότι αποτελεί ένα θεµελιώδες και πρωταρχικό ατοµικό δικαίωµα. Η υπεροχή του δικαιώµατος αυτού έναντι των λοιπών ατοµικών δικαιωµάτων οφείλεται στη φύση και τον χαρακτήρα του, δεδοµένου ότι, σε αντίθεση µε τα άλλα ατοµικά δικαιώµατα, τα οποία αναφέρονται στις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις, αυτό αναφέρεται στις σχέσεις του ανθρώπου µε τον Θεό. Υπό το πρίσµα αυτό, η θρησκευτική ελευθερία δεν είναι απλώς ένα ατοµικό δικαίωµα, αλλά ένα θεµελιώδες και διακεκριµένο ατοµικό δικαίωµα (fundamental human right) 26. Εποµένως, η θρησκευτική ελευθερία νοείται όχι απλά ως ένα νοµικό δικαίωµα, αλλά ως µία γενική ανθρώπινη δυνατότητα, την οποία οφείλει να σέβεται η κοινωνία, πέραν ακόµη και κάθε νοµικής πρόβλεψης ή κρατικής προστασίας. Για τους λόγους αυτούς, κοινωνική θρησκευτική ελευθερία είναι το δικαίωµα κάθε ανθρώπινης ύπαρξης να ζει ελεύθερη από κάθε είδους κοινωνικό ή νοµικό καταναγκασµό ως προς τα θέµατα που σχετίζονται µε τη θρησκεία. Συνεπάγεται δε αυτή για κάθε άνθρωπο την ευθύνη να διατηρεί και να διαφυλάσσει επιπροσθέτως για το µέλλον το περιεχόµενο του εν λόγω δικαιώµατος. Το υπό του άρθρου 13 Σ κατοχυρούµενο βέβαια ατοµικό δικαίωµα της ακώλυτης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας, τόσο της ιδιωτικής όσο και της 25 ηµητρόπουλος (2005), 122 επ. Κονιδάρης (2000), 49 επ. Μαρίνος (1972), 5 επ. 26 Μαρίνος (1972), 7.

16 16 δηµόσιας, από τους οπαδούς των διαφόρων θρησκειών και δογµάτων, ούτε ως απεριόριστο ούτε ως ανέλεγκτο τίθεται. Αντιθέτως, τελεί κατά την έννοια των σχετικών συνταγµατικών διατάξεων υπό τις προϋποθέσεις του χαρακτήρα της θρησκείας ως γνωστής και όχι κρυφής, της µη προσβολής της δηµόσιας τάξης ή των χρηστών ηθών και της µη διενέργειας από τους οπαδούς της εκάστοτε θρησκείας προσηλυτισµού ή οποιασδήποτε άλλης επέµβασης κατά της επικρατούσας θρησκείας. Ερµηνευόµενες οι συνταγµατικές διατάξεις σύµφωνα µε αυτήν την έννοια, δεν αποκλείουν το δικαίωµα προηγούµενης από τη ιοίκηση εξακρίβωσης της συνδροµής των προϋποθέσεων, υπό τις οποίες το Σύνταγµα επιτρέπει την άσκηση της εν λόγω λατρείας. Η ενέργεια της ιοίκησης στην προκειµένη περίπτωση έχει απλώς χαρακτήρα διαπιστωτικό περί την ύπαρξη των παραπάνω προϋποθέσεων. Αν αυτές µάλιστα υφίστανται πραγµατικά, είναι υποχρεωτική η χορήγηση της τυχόν απαιτούµενης από τον Νόµο άδειας για την άσκηση της λατρείας, όπως είναι, για παράδειγµα, η άδεια ίδρυσης ή λειτουργίας ναού ή οποιουδήποτε άλλου χώρου προοριζόµενου για την εκπλήρωση των οικείων λατρευτικών εκδηλώσεων. Το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως όλα άλλωστε τα ατοµικά δικαιώµατα, στρέφεται µόνο κατά της Πολιτείας, όχι όµως και εναντίον της Εκκλησίας, η οποία δεν κωλύεται ως εκ τούτου και υπό καθεστώς ακόµη θρησκευτικής ελευθερίας να διώκει ποινικώς και πειθαρχικώς τους παραβάτες των κανόνων της Μορφές εκδήλωσης του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Το Σύνταγµα διακηρύσσει πανηγυρικώς ότι «η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως είναι απαραβίαστος» (άρθ. 13 παρ. 1, εδ. α Σ). Το απαραβίαστο µάλιστα αφορά τόσο στον κοινό νοµοθέτη, όσο και στα καθ έκαστον όργανα 27 Βενιζέλος (2000), 175 επ. Μαρίνος (1972), 7. Σβώλος/Βλάχος, Το Σύνταγµα της Ελλάδος, τ. Α, Αθήνα, 1954, 77.

17 17 της κρατικής εξουσίας. Με τη σειρά του όµως το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας αναλύεται ακολούθως και σε διάφορες άλλες επιµέρους εκφάνσεις. Ετσι, η θρησκευτική ελευθερία διακρίνεται καταρχάς σε θετική και αρνητική. Η θετική θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό δικαίωµα παρέχει στο άτοµο τη νοµική δυνατότητα να πιστεύει και να λατρεύει οποιοδήποτε δόγµα επιθυµεί, περιλαµβάνει δηλαδή την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, λατρείας και δράσης. Στην αρνητική θρησκευτική ελευθερία ανήκει αντίθετα η ελευθερία να µην πιστεύει κάποιος σε κανένα συγκεκριµένο δόγµα ούτε στην ύπαρξη µιας ανώτερης «καλής δύναµης» 28. Περαιτέρω: Το δικαίωµα να εκδηλώνει κανείς ή να αποσιωπά τις όποιες θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους. Το δικαίωµα να µεταβάλλει κανείς οποτεδήποτε, ανεξάρτητα µάλιστα από κατεύθυνση και συχνότητα ή και να αποβάλλει τελείως τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Το δικαίωµα να διακηρύσσει και να διαδίδει κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, προφορικώς, γραπτώς ή διά του τύπου και των ηλεκτρονικών µέσων, ατοµικώς ή οµαδικώς, µε δηµόσιες συναθροίσεις. Το δικαίωµα του συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς. Πέραν µάλιστα των εκ του Νόµου οριζόµενων νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου (π.χ η Εκκλησία της Ελλάδος), η σύσταση, η λειτουργία και ο έλεγχος των λοιπών θρησκευτικών κοινοτήτων διέπονται καταρχάς από τη νοµοθεσία για τα σωµατεία. Το δικαίωµα της ίσης µεταχείρισης, ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων µε βάση και τη συνταγµατικώς κατοχυρωµένη αρχή της ισότητας (άρθ. 4 Σ). Το δικαίωµα της θρησκευτικής εκπαίδευσης, σύστασης και λειτουργίας θρησκευτικών εκπαιδευτηρίων. Το δικαίωµα να µην εξαναγκάζεται κανείς σε πράξεις ή παραλείψεις αντίθετες προς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Το Σύνταγµα προστατεύει κάθε µερικότερη έκφανση της θρησκευτικής δράσης, της οποίας η νοµική θεµελίωση στοιχειοθετείται όχι µόνο στις 28 ηµητρόπουλος (2005), 123 επ.

18 18 ειδικότερες διατάξεις των πρωταρχικών δικαιωµάτων, αλλά και στις αντικειµενικές θρησκευτικές αρχές του άρθρου 13 Σ και σε αυτή µόνο την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης. Όπως ορίζει άλλωστε και το Σύνταγµα στο άρθρο 13 παρ. 1, εδ. β Σ διάταξη η οποία δεν υπόκειται σε αναθεώρηση και αφορά σε όλα ανεξαιρέτως τα δικαιώµατα - «η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός» Το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας και άλλες συνταγµατικές αρχές Όπως ήδη αναφέρθηκε, το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας συνδέεται άρρηκτα και µε άλλα θεµελιώδη συνταγµατικά δικαιώµατα καθώς και αρχές, όπως αυτή του σεβασµού της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθ. 2 παρ. 1 Σ), της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθ. 5 παρ.1 Σ), αλλά και της αξίωσης για ίση µεταχείριση (άρθ. 4 Σ). Στο γενικό περιεχόµενο της συνταγµατικής προστασίας της θρησκείας ανήκει καταρχάς η διασύνδεση ελευθερίας και ισότητας. Ο συντακτικός νοµοθέτης καθιερώνει δηλαδή την αρχή της απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων, έτσι ώστε θρησκευτική ελευθερία και θρησκευτική ισότητα να αποτελούν τα µητρικά θεµελιώδη δικαιώµατα του θρησκευτικού χώρου, από τα οποία πηγάζουν τα µερικότερα θρησκευτικά συνταγµατικά δικαιώµατα. Απαγορεύεται έτσι κάθε διάκριση στην απόλαυση οποιουδήποτε δικαιώµατος, αστικού ή πολιτικού, λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων του δικαιούχου. Με την πρωταρχικής σηµασίας αρχή της ισότητας καθιερώνεται νοµικός κανόνας, δεσµευτικός για τα συντεταγµένα όργανα της Πολιτείας, τόσο τη ιοίκηση όσο και τον κοινό νοµοθέτη, ο οποίος επιβάλλει την οµοιόµορφη 29 ηµητρόπουλος (2005), 124. Κονιδάρης (2000), 49 επ.

19 19 µεταχείριση των προσώπων που τελούν υπό τις αυτές συνθήκες 30. Εξαιρέσεις βεβαίως επιτρέπονται, όπου τούτο όµως ορίζεται ρητώς από το Σύνταγµα 31. Η έκφανση αυτή του γενικότερου δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας έχει µεγάλη σηµασία, ιδίως προκειµένου για την κατάληψη δηµόσιας θέσης ή αξιώµατος. Αντίθετη προς το δικαίωµα αυτό είναι έτσι η πρακτική διορισµού οπαδών µόνο της επικρατούσας θρησκείας στα σώµατα ασφαλείας και µόνον ορθόδοξων εκπαιδευτικών στη δηµόσια εκπαίδευση. Αντισυνταγµατική πάντως κρίθηκε από το ΣτΕ και η απαγόρευση διορισµού αλλοθρήσκων ή αλλοδόξων στη Μέση Εκπαίδευση καθώς και η απαγόρευση σε µη ορθόδοξο χριστιανό να σπουδάσει ορθόδοξη θεολογία στο Πανεπιστήµιο 32. Είναι επίσης ανεπίτρεπτος κάθε φραγµός και περιορισµός που τίθεται στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόµου, επιχειρούµενος στη βάση θρησκευτικών κριτηρίων. Κατά συνέπεια, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός δεν είναι δυνατόν να αποτελέσουν προϋπόθεση ή κώλυµα για την ελεύθερη διαµόρφωση της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου, πόσο µάλλον την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του 33. Η επιλογή δηλαδή συγκεκριµένου δόγµατος ή θρησκείας δεν πρέπει να στερεί το άτοµο από τη δυνατότητα να εκπαιδεύεται, να µορφώνεται, να καλλιεργεί το πνεύµα και την ψυχή του, όπως όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι. Το δικαίωµα δε αυτό συνδέεται άρρηκτα και µε τον σεβασµό της προσωπικότητας του ατόµου και τη διακριτική του ευχέρεια να µην αφήνει κανέναν να επεµβαίνει στην οργάνωση του προσωπικού του χώρου και τρόπου ζωής. Ελευθερία ανάπτυξης προσωπικότητας σηµαίνει άλλωστε τη δυνατότητα του ανθρώπου να δρα αδέσµευτος, σύµφωνα µε τις ικανότητες που απορρέουν από την ιδιαιτερότητά του ως συνειδητού όντος και να πραγµατώνει την καθ αυτόν ολοκλήρωση της σωµατικής, ψυχικής, πνευµατικής, ηθικής και κοινωνικής του υπόστασης, να αυτοδιαµορφώνει µε άλλα λόγια την προσωπικότητά του χωρίς να εµποδίζεται από τα κρατικά όργανα. Η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας 30 Παραράς (1982), 77 επ. 31 ηµητρόπουλος (2005), 122 επ. Μαρίνος (1972), 118 επ. 32 Κονιδάρης (2000), 50 επ. Πρβλ. και ΣτΕ 3533/1986, ΝοΒ 35, 42 και ΤοΣ 13, 126. ΣτΕ 194/1987, ΝοΒ 35, 607. ΣτΕ 141/2003. ΑΠ 58/2006, Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών: Intracom-Νόµος. 33 Μαρίνος (1972), 124 επ.

20 20 αποτελεί το κύριο περιεχόµενο της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, πραγµατώνεται δε µέσω της συνταγµατικής ρήτρας για ελευθερία συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας (άρθ. 5 παρ. 1 Σ) Παραράς (1982), 140 επ.

21 21 Γ. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 1. Φορείς και Αποδέκτες του δικαιώµατος Η κτήση και η άσκηση κάθε δικαιώµατος αποτελούν δύο δοµικές και ταυτόχρονα λειτουργικές διαστάσεις του δικαιώµατος. Στη βάση αυτή, θα µπορούσε να ενταχθεί στον πυρήνα του δικαιώµατος ό,τι αφορά στην κτήση του. Πράγµατι, η κτήση του δικαιώµατος είναι το πρωταρχικό στοιχείο, ο πυρήνας του, τίποτε δηλαδή δεν υπάρχει πριν από αυτό. Η ταύτιση αυτή του πυρήνα µε την κτήση του δικαιώµατος οδηγεί σε χρήσιµα αποτελέσµατα όσον αφορά στο περιεχόµενο του πυρήνα και κατά συνέπεια στην προστατευόµενη ύλη. Κτήση είναι άλλωστε η νοµική σύνδεση δικαιώµατος και δικαιούχου, κατά τη διάρκεια της οποίας συγκεκριµένο δικαίωµα συνδέεται µε συγκεκριµένο πρόσωπο, τον φορέα του δικαιώµατος. Χωρίς κτήση συνεπώς δεν µπορεί να υπάρξει δικαίωµα στην κυριολεξία του όρου, µε την έννοια άρα της σύνδεσης µιας εξουσίας µε ένα πρόσωπο 35. Ο πυρήνας, η κτήση, περιλαµβάνει δύο στοιχεία, ένα αντικειµενικό, το προστατευόµενο δηλαδή συνταγµατικό αγαθό και ένα υποκειµενικό, τον εκάστοτε φορέα. Στην εσωτερική πλευρά του πυρήνα του δικαιώµατος ευρίσκεται το προστατευόµενο αγαθό, π.χ η θρησκεία. Το συνταγµατικό δικαίωµα προσλαµβάνει ουσιαστικό περιεχόµενο µέσα από το ουσιαστικό περιεχόµενο του προστατευόµενου αγαθού, π.χ η θρησκευτική ελευθερία ως συνταγµατικό δικαίωµα προσδιορίζεται από τη θρησκεία. Η πραγµατική έννοια του αγαθού από την άλλη προσδιορίζει τη νοµική του έννοια, π.χ ο όρος «θρησκεία» στο άρθρο 13 Σ προσδιορίζεται καταρχάς από τη γενικότερη έννοια της θρησκείας. Σε πολλές περιπτώσεις µάλιστα η συνταγµατική έννοια 35 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, τ. Γ, ηµ. Ι, εκδ. Α. Σάκκουλα, 2005, 117 επ.

22 22 δεν ταυτίζεται µε την πραγµατική, π.χ ως «θρησκεία» στο άρθρο 13 Σ νοείται η γνωστή µόνο θρησκεία 36. Η ικανότητα κτήσης αποτελεί το υποκειµενικό στοιχείο του πυρήνα του δικαιώµατος. Η κτήση προϋποθέτει όχι µόνο αντικείµενο, αλλά και υποκείµενο, φορέα του δικαιώµατος. Φορέας είναι το πρόσωπο, το οποίο αναγνωρίζεται από το δίκαιο ως ικανό να φέρει όχι όµως αναγκαία και να ασκεί την από το δικαίωµα απορρέουσα εξουσία. Η δυνατότητα κτήσης διαφέρει βέβαια και δεν πρέπει να συγχέεται µε την ικανότητα άσκησης. Όπως το δικαίωµα είναι έννοια νοµική, έτσι και η δυνατότητα κτήσης είναι νοµικό µέγεθος. Πραγµατική και νοµική ικανότητα κτήσης δεν συµπίπτουν αναγκαία. Ικανότητα κτήσης είναι η ικανότητα να είναι κανείς φορέας δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. Η γενική δυνατότητα κτήσης συνταγµατικών δικαιωµάτων συµπίπτει µάλιστα µε τη γενική ικανότητα δικαίου. Όποιος δηλαδή διαθέτει ικανότητα δικαίου µπορεί να είναι και φορέας συνταγµατικών δικαιωµάτων. Κάθε άνθρωπος αναγνωρίζεται καταρχάς και νοµικά ως πρόσωπο, έχει δηλαδή ικανότητα δικαίου. Η ικανότητα αυτή συνυφαίνεται άλλωστε προς την ανθρώπινη φύση, προκύπτει δε άµεσα από το Σύνταγµα 37. Φορείς του αµυντικού δικαιώµατος της θρησκείας είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα. Ως αµυντικό, το δικαίωµα στη θρησκεία κατοχυρώνεται βέβαια και ως πανανθρώπινο δικαίωµα. Εφόσον το Σύνταγµα δεν διακρίνει, υποκείµενα ή φορείς του ατοµικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας δεν είναι µόνο οι έλληνες πολίτες, αλλά κάθε άτοµο που βρίσκεται στη ελληνική επικράτεια, ηµεδαπός ή αλλοδαπός και µάλιστα ανεξαρτήτως του εάν βρίσκεται στην Ελλάδα νοµίµως ή παρανόµως, οικειοθελώς ή παρά τη θέλησή του. Το δικαίωµα θρησκείας κατοχυρώνεται επίσης και υπέρ των νοµικών ποσώπων και των ενώσεων προσώπων. Τα νοµικά πρόσωπα δεν µπορεί φυσικά να είναι φορείς θρησκευτικής συνείδησης µε την εσωτερική της κατεύθυνση, µπορεί όµως να είναι φορείς εκδήλωσης των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων ηµητρόπουλος, οπ, ηµητρόπουλος, οπ, 125 επ. 38 ηµητρόπουλος (2005), 124 επ. Κονιδάρης (2000), 48.

23 23 Ενεργητικό υποκείµενο της θρησκευτικής ελεθερίας είναι κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, σκοπούµενη είτε ατοµικά, είτε ως µέλος µιας κοινωνικής οµάδας. Το υποκείµενο αυτό αξιώνει τον σεβασµό από τους υπολοίπους ως προς τα ζητήµατα που αφορούν στη διαµόρφωση της θρησκευτικής του συνείδησης (matters of religion). Από την άλλη πλευρά, παθητικό υποκείµενο της εν λόγω ελευθερίας είναι επίσης κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, κάθε φυσικό και νοµικό πρόσωπο, δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, το οποίο οφείλει να σέβεται τη θρησκευτική ελευθερία των άλλων αδιακρίτως εθνικότητας, χρώµατος, φύλου, θρησκείας κλπ καθώς και να µην επιβάλει στους άλλους εξωτερικούς κοινωνικούς εξαναγκασµούς Το αµυντικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Η θρησκευτική ελευθερία ως γενικό δικαίωµα αναπτύσσει καταρχάς αµυντική αξίωση. Το Σύνταγµα περιέχει την αρχή της θρησκευτικής ισότητας µε τη µορφή της απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων, όπως ρητά ορίζεται στο άρθρο 13 παρ. 1, εδ. β και άρθρο 5 παρ. 2, εδ. β Σ. Κατοχυρώνεται, κατά συνέπεια, αµυντικό δικαίωµα κατά του Κράτους, αλλά και κατά οποιουδήποτε άλλου κοινωνικού φορέα, το αµυντικό δικαίωµα της ίσης µεταχείρισης, µε άλλα λόγια η αξίωση αποχής από οποιαδήποτε ενέργεια περιέχει διάκριση οφειλόµενη στις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Είναι ακόµη δικαίωµα απόλυτο, στρέφεται δηλαδή κατά παντός. εν είναι για τον λόγο αυτόν δυνατός ο αποκλεισµός από κάποια επαγγέλµατα ατόµων λόγω µιας συγκεκριµένης θρησκευτικής τους πεποίθησης. Το δικαίωµα στη θρησκεία κατοχυρώνεται ως αµυντικό, έχει απόλυτο χαρακτήρα και στρέφεται erga omnes. Από την άλλη πλευρά, αποδέκτες του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η κρατική, αλλά και η ιδιωτική εξουσία. Το Σύνταγµα 39 Μαρίνος (1972), 8.

24 24 απαγορεύει την προσβολή του δικαιώµατος ανεξάρτητα από την πηγή του κινδύνου 40. Η πηγή κιδύνων προς την οποία στρέφεται το αµυντικό περιεχόµενο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ως φορέας δηµόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας. Το αµυντικό περιεχόµενο συνεπώς αποκρούει τις προσβολές των θεµελιωδών δικαιωµάτων που προέρχονται από επιθετικές ενέργειες άλλων ανθρώπων είτε αυτές εκδηλώνονται µε πράξη, είτε µε παράλειψη. Η αµυντική µορφή αποτέλεσε άλλωστε την πρώτη µορφή των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα δηλαδή εµφανίστηκαν πρώτα ως «ατοµικά δικαιώµατα» µε την παραδοσιακή έννοια του όρου, στρεφόµενα κατά του Κράτους. Η αρχή αυτή ιστορικά απολυτοποιήθηκε και µεταβλήθηκε έτσι από γενικό κανόνα αναφερόµενο στο Κράτος, σε βασικό αξίωµα, που απευθύνεται σε κάθε παράγοντα της έννοµης τάξης. Από το βασικό αυτό αξίωµα προκύπτει η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων 41. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη οι όροι «ατοµικά» και «αµυντικά» δικαιώµατα δεν ταυτίζονται. Με τον όρο «ατοµικά» δικαιώµατα δεν εννοούνται όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, αλλά µόνον εκείνα του κλασικού καταλόγου. εν περιλαµβάνει δηλαδή ο όρος τα λεγόµενα «κοινωνικά» και «πολιτικά» δικαιώµατα. Αντίθετα, ο όρος «αµυντικά» δικαιώµατα στη σύγχρονη διάστασή του αναφέρεται σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση. Αµυντική διάσταση έχουν όλα τα θεµελιώδη συνταγµατικά δικαιώµατα, ατοµικά, κοινωνικά και πολιτικά. Το αµυντικό περιεχόµενο προκύπτει από τη συνταγµατική αρχή του σεβασµού της ανθρώπινης αξίας και προσωπικότητας ηµητρόπουλος (2005), 124 επ. 41 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, 149 επ. 42 ηµητρόπουλος, οπ, 150 επ.

25 25 3. Το προστατευτικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Το δικαίωµα στη θρησκεία κατοχυρώνεται επίσης από το Σύνταγµα και ως προστατευτικό δικαίωµα. Φορέας της προστατευτικής αξίωσης που απορρέει από το δικαίωµα στη θρησκεία είναι κάθε άνθρωπος, χωρίς οποιαδήποτε διάκριση. Η προστατευτική αξίωση του δικαιώµατος στρέφεται προς την κρατική εξουσία, η οποία οφείλει όχι απλά και µόνο να σέβεται, αλλά και να προστατεύει τη θρησκευτική ζωή. Η προστατευτική υποχρέωση του Κράτους προκύπτει όχι µόνο από τις γενικές διατάξεις (άρθ. 2 παρ. 1 και 25 Σ), αλλά και από τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 Σ. Η προστατευτική αξίωση του πολίτη και γενικότερα του ατόµου συνίσταται στην ενεργοποίηση του Κράτους για τη λήψη όλων των αναγκαίων µέτρων. Στην προστατευτική αυτή αξίωση αντιστοιχεί ανάλογη προστατευτική υποχρέωση της κρατικής εξουσίας. Η νοµοθετική εξουσία είναι έτσι υποχρεωµένη να λαµβάνει όλα τα απαιτούµενα νοµοθετικά µέτρα για την προστασία της θρησκευτικής ζωής. Παράλληλα και η εκτελεστική εξουσία οφείλει να ενεργεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Η δικαστική εξουσία µε τη σειρά της πρέπει επίσης να προστατεύει τη θρησκευτική ελευθερία κατά την απονοµή της δικαιοσύνης. Η προστατευτική αξίωση του δικαιώµατος στη θρησκεία, όπως και όλων άλλωστε των θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια, στρέφεται µόνο προς την κρατική εξουσία. Αντίθετα, ο ιδιώτης υποχρεούται απλά και µόνο να σέβεται, όχι όµως και να προστατεύει τη ζωή των άλλων 43. Το προστατευτικό περιεχόµενο προκύπτει από τη συνταγµατική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αµυνόµενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. Η αρχή της προστασίας κατοχυρώνεται από το Σύνταγµα ως βασικός γενικός κανόνας, αναφερόµενος στο Κράτος, όχι όµως ως θεµελιώδες αξίωµα απευθυνόµενο και στους άλλους παράγοντες της έννοµης τάξης. Ενώ συνεπώς η κρατική εξουσία υποχρεούται από το Σύνταγµα να σέβεται και να 43 ηµητρόπουλος (2005), 125 επ.

26 26 προστατεύει την ανθρώπινη αξία, η ιδιωτική εξουσία υποχρεούται συνταγµατικά µόνο να τη σέβεται. Προστατευτική υποχρέωση των ιδιωτών δεν προκύπτει ως γενικός κανόνας από τις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγµατος. Τα προστατευτικά δικαιώµατα περιέχουν καταρχάς αξίωση προς πράξη, χωρίς όµως να αποκλείεται και η παράλειψη. Σε κάθε περίπτωση το περιεχόµενο του αποδέκτη της συνταγµατικής ενέργειας είναι αδιάφορο. Σε αντίθεση άρα προς τα αµυντικά δικαιώµατα που είναι απόλυτα (erga omnes), τα προστατευτικά δικαιώµατα εµφανίζονται ως σχετικά. Στα προστατευτικά δικαιώµατα αντιστοιχεί υποχρέωση του Κράτους να παρέχει προστασία, στρέφονται δηλαδή προς το Κράτος Η διαπροσωπική ενέργεια του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Το Σύνταγµα, ως καθολικός ρυθµιστής της έννοµης τάξης, ρυθµίζει τόσο το Κράτος όσο και την κοινωνία, τις σχέσεις κράτους πολιτών, αλλά και τις σχέσεις των πολιτών µεταξύ τους. Οι συνταγµατικοί κανόνες είναι τυπικά ανώτεροι από τους κανόνες του κοινού δικαίου. Όλοι δηλαδή, χωρίς διάκριση, οι συνταγµατικοί κανόνες, εποµένως και τα θεµελιώδη δικαιώµατα, υπερτερούν των κανόνων του κοινού δικαίου, άρα και του ιδιωτικού, και εφαρµόζονται στις µερικότερες βιοτικές περιοχές. Οι συνταγµατικοί κανόνες αυτοδίκαια (ipso jure) όχι µόνο στρέφονται προς το Κράτος, αλλά αναπτύσσουν και διαπροσωπική ενέργεια. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, τα θεµελιώδη δικαιώµατα, ως συνταγµατικοί κανόνες, εφαρµόζονται όχι µόνο στο δηµόσιο, αλλά και στο ιδιωτικό δίκαιο. Η νοµική αυτή λογική είναι βασισµένη στη σύγχρονη ενιαία ανθρωπιστική έννοµη τάξη και στην αντίληψη του Συντάγµατος ως καθολικού ρυθµιστή του συνολικού δικαιϊκού οικοδοµήµατος, διατυπώνεται δε ρητά στη διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1, εδ. γ του ισχύοντος Συντάγµατος. ιαπροσωπική ενέργεια ή «τριτενέργεια» είναι η προς τα πρόσωπα κατευθυνόµενη και κυρίως από την 44 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, 151 επ.

27 27 κρατική εξουσία πραγµατοποιούµενη αµυντική νοµική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων, η οποία εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκησή τους, εξαναγκάζοντας τις απειλητικές αντικοινωνικές δυνάµεις να απέχουν από κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξίας. Εποµένως, τριτενέργεια θεωρείται η ενέργεια προς τους ιδιώτες. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα εφαρµόζονται στις διαπροσωπικές σχέσεις ακριβώς διότι είναι συνταγµατικές διατάξεις και ως τέτοιες υπερισχύουν του κοινού δικαίου ανεξάρτητα από οποιονδήποτε χαρακτηρισµό του, ως δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου 45. Το αµυντικό δικαίωµα της θρησκείας «τριτενεργεί» αυτοδικαίως. Το Σύνταγµα υποχρεώνει όχι µόνο το Κράτος, αλλά και οποιονδήποτε άνθρωπο να σέβεται τη θρησκεία και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του άλλου. Η διαπροσωπική ενέργεια του δικαιώµατος της θρησκείας, εκτός από τη γενική κατά το άρθρο 25 παρ. 1, εδ. γ Σ, έχει και ειδική θεµελίωση. Ο απόλυτος χαρακτήρας της αµυντικής αξίωσης του εν λόγω δικαιώµατος προκύπτει και από τη λεκτική διατύπωση της συνταγµατικής διάταξης, κατά την οποία: «όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία...χωρίς διάκριση θρησκευτικών πεποιθήσεων». Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης προστατεύεται καταρχάς ως αµυντικό δικαίωµα, το οποίο στρέφεται κατά του Κράτους, αλλά και ενάντια σε οποιονδήποτε ιδιώτη. Όπως ορίζει το Σύνταγµα, «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη», δεν µπορεί να παρεµποδιστεί από κανέναν, είναι δηλαδή αδιάφορο αν η απειλή προέρχεται από τη δηµόσια ή την ιδιωτική εξουσία Γενική σχέση - Οριοθετήσεις του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Οριοθέτηση είναι ο µε διατάξεις δικαίου στο πλαίσιο της γενικής σχέσης πραγµατοποιούµενος καθορισµός του γενικού περιεχοµένου, ο προσδιορισµός των ανώτατων ορίων άσκησης του δικαιώµατος. Η οριοθέτηση 45 ηµητρόπουλος, οπ, 85 επ. 46 ηµητρόπουλος (2005), 124 επ.

28 28 αποτελεί κεντρική έννοια της όλης θεωρίας των συνταγµατικών δικαιωµάτων, αναφέρεται στην άσκηση του δικαιώµατος, είναι το εξωτερικό του σύνορο και από οντολογική άποψη συνιστά νοµική ρύθµιση, κανόνα δικαίου. Με την οριοθέτηση δεν περιορίζεται η ελευθερία, αλλά πραγµατοποιείται ο καθορισµός του µέγιστου δυνατού γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος. Η οριοθέτηση αναφέρεται σε όλους τους φορείς θεµελιωδών δικαιωµάτων και θέτει το όριο δράσης τόσο της κρατικής εξουσίας όσο και των ιδιωτών. Ως προς τον φορέα, η ύπαρξη οριοθέτησης σηµαίνει όχι µόνο ότι αυτός µπορεί ελεύθερα να κινείται µέσα στα όρια του κύκλου του δικαιώµατος, αλλά επιπλέον ότι δεν επιτρέπεται να εξέλθει από τον κύκλο αυτόν. Η υπέρβαση των ορίων του δικαιώµατος αποτελεί εξάλλου παράνοµη συµπεριφορά του δικαιούχου 47. Στο πλαίσιο της γενικής, κυριαρχικής και κοινωνικής σχέσης εφαρµόζονται ορισµένες καθολικές ρήτρες οριοθέτησης των συνταγµατικών δικαιωµάτων, οι οποίες προσδιορίζονται κυρίως στα άρθρα 5 παρ. 1 και 25 Σ 48. Τρεις είναι οι γενικές οριοθετικές ρήτρες: η ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας, της κοινωνικότητας και της χρηστότητας, οι οποίες µάλιστα αναλύονται σε µερικότερες, π.χ Σύνταγµα, χρηστά ήθη, δικαιώµατα των άλλων, καλή πίστη, απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος. Σύµφωνα καταρχάς µε την άρχη της συνταγµατικής νοµιµότητας, η γενικότερη δράση όλων των κοινωνών του δικαίου, ιδιωτών και κρατικών οργάνων, πρέπει να είναι σύµφωνη µε το Σύνταγµα και µε τους σύµφωνους προς αυτό νόµους. Η αρχή αυτή, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ, αποτελεί γενική συνταγµατική αρχή εφαρµοζόµενη στη συνολική έννοµη τάξη. Όσον αφορά στη συνέχεια στη ρήτρα της κοινωνικότητας, η ίδια εµφανίζει δύο διαστάσεις, µία προς ένα έκαστο των κοινωνών και µία προς όλους µαζί, δηλαδή προς το κοινωνικό σύνολο. Η πρώτη προκύπτει από τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1 Σ, ενώ η δεύτερη από την προάσπιση του γενικού συµφέροντος στο άρθρο 25 παρ. 1 και 106 παρ. 2 Σ 49. Η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας, ως µερικότερη έκφραση της ανάπτυξης της 47 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, 169 επ. 48 ηµητρόπουλος (2005), ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, 169 επ. Κονιδάρης (2000), 56.

29 29 προσωπικότητας, είναι ελεύθερη, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα. Στη γενικότερη ρήτρα της χρηστότητας περιλαµβάνονται ο σεβασµός των χρηστών ηθών, η τήρηση της καλής πίστης και η απαγόρευση κατάχρησης. Η αρχή της χρηστότητας κατά ένα µέρος εµπεριέχεται στη ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας, αλλά και στα δικαιώµατα των άλλων, αποτελεί µάλιστα καθολική συνταγµατική αρχή, η οποία διέπει τη δράση ιδιωτών και κρατικών οργάνων. Η ρήτρα των χρηστών ηθών επαναλαµβάνεται στο άρθρο 13 παρ. 2, εδ. β Σ αναφορικά µε την ελεύθερη άσκηση της λατρείας. Άρα, το Σύνταγµα ορίζει ότι η άσκηση της λατρείας επιτρέπεται µέχρι του σηµείου που δεν προσβάλλει τα χρηστά ήθη και τη δηµόσια τάξη. Παρ ότι το Σύνταγµα διακρίνει τις δύο έννοιες, των χρηστών ηθών και της δηµόσιας τάξης, εξετάζονται εδώ από κοινού ως ενιαίος «φραγµός» στην άσκηση της λατρείας, επειδή στη δηµόσια τάξη µε την ευρεία της έννοια περιλαµβάνονται και τα χρηστά ήθη. Όσον αφορά στα τελευταία, πρόκειται για το σύνολο των θεµελιωδών εκείνων πολιτικών, κοινωνικών, οικονοµικών, ηθικών αρχών και αντιλήψεων που επικρατούν στην Ελλάδα σε συγκεκριµένη ιστορική στιγµή. Ποιές θρησκευτικές πεποιθήσεις έρχονται σε αντίθεση µε τη δηµόσια τάξη, κατά την έννοια που εκτέθηκε, είναι ζήτηµα που θα κριθεί ad hoc και σε τελευταίο βαθµό από τον δικαστή, ο οποίος οφείλει να αποφασίσει σχετικώς όχι µε βάση τις προσωπικές του αντιλήψεις, αλλά αντικειµενικά µε βάση τις αντιλήψεις της πλειονότητας των µελών της ελληνικής κοινωνίας. Τέλος, θα πρέπει να προστεθεί πως απαγορεύεται η καταχρηστική άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας 50 καθώς και το γεγονός ότι ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να περιορίσει το γενικό περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως αυτό διαγράφεται από τις εκάστοτε οριοθετήσεις. 50 ηµητρόπουλος, οπ, 185 επ. Ο ίδιος (2005), 126. Κονιδάρης (2000), 57 επ.

30 30 6. Ειδικές σχέσεις - Περιορισµοί του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας Η θρησκευτική ελευθερία υπόκειται σε περιορισµούς που προκύπτουν από την άσκηση του εν λόγω δικαιώµατος στους µερικότερους χώρους των διαφόρων θεσµών και εννόµων σχέσεων δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Οι περιορισµοί αυτοί είτε αναφέρονται ρητά στο Σύνταγµα, είτε συνάγονται από αυτό. Σε κάθε περίπτωση, οι ρητοί και οι µη ρητοί περιορισµοί θεµελιώνονται πάντα στις συνταγµατικές διατάξεις, είναι δηλαδή συνταγµατικοί περιορισµοί, διαφορετικά νοούνται ως απαράδεκτοι 51. Περιορισµός, µε την ευρύτερη του όρου έννοια, είναι κάθε µε ανθρώπινη ενέργεια προκαλούµενη συρρίκνωση του νόµιµου γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος, δηλαδή της κτήσης ή της άσκησής του. Η έννοια του περιορισµού αποτελεί κεντρικό στοιχείο της θεωρίας των συνταγµατικών δικαιωµάτων, συνιστά µια αόριστη και γενική απειλή, είναι δε ο «νοµικός εχθρός» του δικαιώµατος. Περιορισµοί είναι δυνατοί µόνο στο πλαίσιο των ειδικών σχέσεων. Με κριτήριο µάλιστα την αρχή του αιτιώδους των περιορισµών, αυτοί διακρίνονται σε αιτιώδεις και αναιτιώδεις, δηλαδή σε επιτρεπόµενους και απαγορευόµενους. Κατά το άρθρο 25 παρ. 1, εδ. δ Σ οι κάθε είδους περιορισµοί που µπορούν να επιβληθούν στα συνταγµατικά δικαιώµατα πρέπει να προβλέπονται απευθείας από το Σύνταγµα ή από τον Νόµο, εφόσον υπάρχει βέβαια ρητή επιφύλαξη υπέρ αυτού. Καθιερώνεται έτσι η αρχή «ουδείς περιορισµός χωρίς ορισµένη συνταγµατική διάταξη» 52. Πέρα άρα των οριοθετήσεων, ο συντακτικός νοµοθέτης προβλέπει δύο ειδικού περιεχοµένου ρυθµίσεις που αφορούν στην άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας. Πρόκειται για την απαγόρευση του προσηλυτισµού (οιονεί περιορισµός) και την επιβολή του όρκου (γνήσιος περιορισµός). 51 ηµητρόπουλος (2005), ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, 200 επ.

31 Ο προσηλυτισµός Προσηλυτισµός είναι η µε αθέµιτα µέσα προσπάθεια διείσδυσης στη θρησκευτική συνείδηση του άλλου µε σκοπό τη µεταβολή του θρησκευτικού του «πιστεύω» 53. Το Σύνταγµα ορίζει ρητώς στη διάταξη του άρθρου 13 παρ. 2, εδ. γ ότι «ο προσηλυτισµός απαγορεύεται». Η διάταξη αυτή παρ ότι δεν είναι νέα, αποτελεί καινοτοµία του ισχύοντος Συντάγµατος στον χώρο των διατάξεων περί θρησκευτικής ελευθερίας και σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Ακριβέστερα, η ρύθµιση περί προσηλυτισµού συνιστά απόσπασµα της ευρύτερης, αλλά και ειδικότερης ρύθµισης των προηγούµενων Συνταγµάτων, στα οποία απαγορευόταν «ο προσηλυτισµός και κάθε άλλη επέµβαση κατά της επικρατούσας θρησκείας» (άρθ. 1 Σ 1952). Συνεπώς, η απαγόρευση του προσηλυτισµού αφορά πλέον σε κάθε «γνωστή» θρησκεία και δεν περιορίζεται µόνο στο πλαίσιο της «επικρατούσας». Είναι προφανές ότι για την εφαρµογή της συνταγµατικής απαγόρευσης κρίσιµο µέγεθος συνιστά η έννοια του προσηλυτισµού, εν όψει και της συνταγµατικώς κατοχυρωµένης θρησκευτικής ελευθερίας, έκφανση της οποίας αποτελεί βεβαίως και η διάδοση θρησκευτικών πεποιθήσεων καθώς και η θρησκευτική διδασκαλία. Στην έννοια του «προσηλυτισµού» δεν µπορεί να εµπεριέχεται ο περιορισµός της θρησκευτικής ελευθερίας ή της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας καθώς και η διάδοση των θρησκευτικών πεποιθήσεων µε συναθροίσεις, κηρύγµατα ή ιεραποστολή και τούτο ισχύει βέβαια για κάθε «γνωστή» θρησκεία. εν συνιστά επίσης προσηλυτισµό η πώληση, η αποστολή, η απλή διανοµή εντύπων και διαφηµιστικών φυλλαδίων, εφόσον φυσικά δεν επιχειρείται µε αθέµιτα µέσα. Κατά το Σύνταγµα δεν απαγορεύεται η µεταβολή του θρησκευτικού «πιστεύω» από τη στιγµή που συντελείται µέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης ανταλλαγής γνωµών και επιχειρηµάτων. Αθέµιτη αντίθετα είναι η προσέγγιση, όταν για τη µεταβολή της θρησκευτικής συνείδησης χρησιµοποιούνται διάφορες παροχές ή 53 ηµητρόπουλος (2005), 133 επ. Πρβλ. και ΑΠ 1453/2005. ΑΠ 1266/1993. Ευρ Α 260-Α/ (υπόθ. Κοκκινάκης). ΑΠ 480/1992. ΑΠ 704/1988. ΑΠ 840/1986, Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών: Intracom-Νόµος. Για την εν λόγω απόφ. Ευρ Α, βλ. ΣΑ, Η προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη, 2006, 118 επ.