ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ 13 &14 ΜΑΙΟΥ 2010 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΛΑΥΡΙΟΥ «Η συνάντηση της ιστορικής μνήμης με το σύγχρονο πολιτισμό και τις νέες τεχνολογίες» ΟΜΙΛΙΑ :κ. Μαρμάνη Μαριλένας Θέμα: Το μοντέλο αποκατάστασης και αξιοποίησης των τεχνικών μνημείων της πρώην ΓΕΜΛ, σημερινού ΤΠΠΛ, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα για την αξιοποίηση των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου. Κυρίες και Κύριοι Πριν σας μιλήσω για το συγκεκριμένο θέμα που αφορά στην αξιοποίηση των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου, λαμβάνοντας υπόψη το μοντέλο αποκατάστασης και αξιοποίησης των τεχνικών μνημείων της πρώην ΓΕΜΛ, σημερινού ΤΠΠΛ θα ήθελα να πω δύο λόγια σχετικά με τη σημερινή εκδήλωση. Με ιδιαίτερη χαρά λαμβάνω σήμερα μέρος σε αυτήν τη διημερίδα με τίτλο: «Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Η συνάντηση της ιστορικής μνήμης με το σύγχρονο πολιτισμό και τις νέες τεχνολογίες»,για πολλούς και διάφορους λόγους, κυρίως όμως : 1) γιατί μου δίνεται η δυνατότητα ως γηγενής Λαυριώτισσα, γέννημα θρέμμα αυτού του τόπου να εκφράσω την άποψή μου για το συγκεκριμένο χώρο της παλαιάς Γαλλικής Εταιρείας, όπου και ο δικός μου ο παππούς (οι πιο παλιοί μεταλλωρύχοι θα τον θυμούνται) Δημήτριος Κώνστας, αλλά και ο θείος μου Ταξιάρχης Μαμαγκιάς, αλλά και πολλοί άλλοι συγγενείς και φίλοι έζησαν, έδρασαν και πέθαναν απόλυτα συνδεδεμένοι με το συγκεκριμένο τόπο και 2) γιατί μέσω της γνωριμίας που είχα με τον Ομότιμο Καθηγητή του ΕΜΠ, κ. Κώστα Παναγόπουλο, μέχρι πρότινος Γεν. Δ/ντή του 1
ΤΠΠΛ, αλλά και οραματιστή μεταξύ άλλων αυτού του εγχειρήματος της μετατροπής της ΓΕΜΛ σε ΤΠΠΛ, μου δόθηκε η ευκαιρία να εργαστώ μετά το τέλος των πανεπιστημιακών μου σπουδών για την πόλη που τόσο αγαπώ. Η εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής μου με θέμα «Αξιοποίηση παλαιών μεταλλευτικών χώρων στην περιοχή της Λαυρεωτικής», αλλά πολύ περισσότερο η συνεχής προσπάθεια του καθηγητή μου, η πολύωρη συζήτηση μαζί του για τα θέματα που άπτονταν του αντικειμένου ενασχόλησής μου και κυρίως η αγάπη του για το σημερινό ΤΠΠΛ και την πόλη του Λαυρίου γενικότερα, θέλω να πιστεύω ότι με ωφέλησαν πρώτα-πρώτα ως άνθρωπο, και στη συνέχεια ως επιστήμονα, γι αυτό και οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ δημόσια σε αυτόν τον άνθρωπο με το Α κεφαλαίο, σε αυτόν τον άξιο δάσκαλο που με γαλούχησε με τις αρχές και τα οράματά του και που πραγματικά με βοήθησε σε αυτό το ταξίδι προς τη γνώση. Σε ότι αφορά στο θέμα μας, θα πρέπει να τονίσουμε ότι το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου αποτελεί μια καινοτομική προσπάθεια, μέσα από την προοπτική της αναζήτησης της συνέχειας, ένα νέο πρότυπο περιφερειακής ανάπτυξης, κυρίως όμως αποτελεί ένα χαρακτηριστικό μοντέλο αποκατάστασης και αξιοποίησης των τεχνικών μνημείων του, ένα ενδεικτικό παράδειγμα, το οποίο πιστεύεται ότι θα λειτουργήσει υποδειγματικά για την περαιτέρω αξιοποίηση των τεχνικών μνημείων της πόλης του Λαυρίου. Με την οριστική διακοπή των εργασιών στις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (ΓΕΜΛ) και το συνακόλουθο ερώτημα για το μέλλον αυτών των εγκαταστάσεων ήρθε στο προσκήνιο και πάλι η ιστορία του χώρου και η σημασία του για την ανάπτυξη της χώρας. Καίριο ενδιαφέρον είχε η σημασία των εγκαταστάσεων της ΓΕΜΛ για τη τρέχουσα πραγματικότητα της περιοχής και τις προοπτικές της. 2
Σήμερα ύστερα από τριάντα (30) χρόνια εμπειριών και προβληματισμού και περίπου είκοσι (20) χρόνια μετά από τις πρώτες αποφάσεις, όταν έχουν πλέον ωριμάσει και αποσαφηνισθεί τα βασικά σημεία της πορείας ίδρυσης του ΤΠΠΛ, αξίζει να σταθούμε και να δούμε περισσότερο αναλυτικά το σκεπτικό της πρότασης για την ίδρυση του Πάρκου,τις ιδιαιτερότητες του χώρου και του έργου, υπό το πρίσμα μιας καινοτομικής προσπάθειας και ενός νέου μοντέλου περιφερειακής ανάπτυξης. Γενικά μια παραγωγική δραστηριότητα που έχει διανύσει μια τόσο μεγάλη διαδρομή, περισσότερο από ένα αιώνα, δεν τελειώνει εύκολα. Σε περιπτώσεις σαν κι αυτή, αυτό που ονομάζεται τέλος φαίνεται ότι έχει διάρκεια. Απαιτεί ανάλυση. Γίνεται πρόβλημα. Με άλλα λόγια φέρνει στο προσκήνιο το γνωστό και μόνιμο ερώτημα της κάθε μακρόχρονης δραστηριότητας. Τα ερώτημα της αλλαγής και της συνέχειας. Χρειάστηκε να συντρέξουν συνθήκες, να προκύψουν συγκυρίες, και όλα αυτά να συνδυασθούν με την τόλμη και την υπομονή κάποιων ανθρώπων για να γίνει αντιληπτό ότι η συνέχεια, ήταν ένα κρυμμένο αλλά αξιοποιήσιμο σύστημα δυνατοτήτων. Δυνατοτήτων του χώρου και των κατοίκων. Δυνατοτήτων των εγκαταστάσεων της Γαλλικής για συνέχεια και άρθρωση με το παρόν. Δυνατοτήτων της κοινωνίας του Λαυρίου να εξοικειώνεται με την τεχνολογία και να παρακολουθεί την εποχή. Το άλμα από τις δυνατότητες στην πραγματικότητα ήταν η πρόταση για το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο του Λαυρίου. Ήταν η δουλειά του E. M. Πολυτεχνείου και της Πολιτείας. Με τη πρόταση για το ΤΠΠΛ οι εγκαταστάσεις της Γαλλικής και οι αρχικοί επαγγελματικοί προσανατολισμοί της κοινωνίας της πόλης γίνονται το γόνιμο έδαφος αναζήτησης μιας ανάπτυξης που δεν μεταφυτεύει ξένους κώδικες, αλλά ενσωματώνεται η ίδια στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο της περιοχής. 3
Το ζητούμενο δεν είναι πολιτισμικοί ακρωτηριασμοί, αλλά ενσωμάτωση καινοτομικών στοιχείων, νέων αντιλήψεων, ερεθισμών και εμπνεύσεων μέσα σε στρώματα πολιτισμού που κατανοούν το ρόλο και τη λογική της τεχνολογίας. Είναι πρόσθεση, όχι αφαίρεση μέσα σε ένα πλαίσιο που, γι αυτό τον λόγο, δεν μένει ακίνητο, αλλά αλλάζει. Αλλάζει σύμφωνα με τις απαιτήσεις της ανθρώπινης συνθήκης και το ρυθμό της εποχής. Είναι, πλέον, γεγονός ότι το εγχείρημα αυτής της ιστορικής μετεξέλιξης της ΓΕΜΛ σε ΤΠΠΛ επιτεύχθηκε και μάλιστα είχε θετική εξέλιξη ο συγκεκριμένος τρόπος αξιοποίησης του χώρου. Η δυνατότητα και η πιθανότητα αντίστοιχης αξιοποίησης των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου με βάση το υπόδειγμα αξιοποίησης του ΤΠΠΛ αναμένεται να προταθεί και κατά αυτόν τον τρόπο να διαφανεί αν θα μπορέσει να υποστηριχθεί και να λειτουργήσει με ανάλογο θετικό τρόπο. Το Λαύριο, τόπος απείρου φυσικού, αρχαιολογικού και ιστορικού πλούτου, καλείται να διαχειριστεί και να παρουσιάσει τα μνημεία και τους χώρους βιομηχανικής αρχαιολογίας, τα οποία διαθέτει διάσπαρτα σε ολόκληρη την περιοχή και κατ αυτόν τον τρόπο να εισάγει την πόλη σε ένα άλλο επίπεδο, όπου θα μπορέσει να λειτουργήσει η πόλη ως τόπος παιδείας, έρευνας, αναψυχής, αλλά και προσέλκυσης επισκεπτών πολιτιστικού τουρισμού και όχι μόνο. Μπροστά λοιπόν σε μια τέτοιας υφής και διάστασης δημιουργούμενη κατάσταση, θα λέγαμε ότι δεν αποτελεί «ουτοπία», η αναζήτηση των τρόπων εκείνων αξιοποίησης και προβολής των τεχνικών μνημείων που η πόλη του Λαυρίου διαθέτει σε μέγιστο βαθμό και η οποία αλληλοσυμπληρώνεται και «διανθίζεται» με τα εκ προοιμίου αναγνωρισθέντα σε αυτήν ιστορικά και πανάρχαια μνημεία, που ο τόπος έχει να επιδείξει, καθ όλη τη διάρκεια της ιστορικής του παρουσίας. Πέρα, όμως, από τη δυνατότητα αξιοποίησης των τεχνικών αυτών μνημείων της πόλης του Λαυρίου μέσα από την οπτική γωνία της 4
παρατήρησης, αλλά και τη μεθοδολογική προσέγγιση, δια μέσου της επιστημονικής μεθόδου της βιομηχανικής αρχαιολογίας που αποτελεί και τον πλέον οργανωμένο σε επίπεδο έρευνας, επιστημονικό κλάδο των υλικών καταλοίπων βιομηχανιών του παρελθόντος 1, προστίθεται σαφώς και το παράδειγμα της αξιοποίησης των αντίστοιχων τεχνικών μνημείων της πρώην ΓΕΜΛ. Με βάσει αυτή τη σκέψη, θα μπορούσαμε να θέσουμε την ένταξη των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου στο παραπάνω πλαίσιο, αλλά και να το επεκτείνουμε ως πηγή πολλαπλών πληροφοριών, κοινωνικού, ιστορικού, πολιτικού, πολιτιστικού, καλλιτεχνικού, αλλά και τεχνικού και τεχνολογικού ενδιαφέροντος. Σήμερα, περίπου εκατόν σαράντα (140) και πλέον χρόνια μετά τη γέννησή της, η νεότερη βιομηχανική πολιτεία του Λαυρίου, διατηρεί αναλλοίωτα μέσα στον ιστό της, δεκάδες από τα κτήρια των εργοστασίων που σημάδεψαν την ιστορία της. Από το 1865 στα δύο βιομηχανικά συγκροτήματα του Λαυρίου, της Ελληνικής Εταιρείας που ο πυρήνας του βρισκόταν στη δυτική ακτή του λιμανιού, και της Γαλλικής που συγκροτήθηκε στη βόρεια είσοδο της πόλης ανορθώθηκαν μερικές από τις πιο σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα. Η σχεδόν αυτάρκης «Company Town» 2 του Λαυρίου δημιούργησε μια σειρά από εγκαταστάσεις, που καλύπτουν διαφορετικούς τομείς της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και οι οποίες κτίστηκαν με στόχο να εξυπηρετήσουν τη λαυρεωτική μεταλλουργία. Τόσο, τα μεταλλοπλύσια, 1 Ο Kenneth Hudson ήταν ο πιο ένθερμος υποστηρικτής και υπέρμαχος της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Πήρε σημαντικές πρωτοβουλίες ανάμεσα στις οποίες ήταν και ο ορισμός της, όπως τον απέδωσε το 1963 ως «οργανωμένης σε επίπεδο επιστημονικού κλάδου, έρευνας των υλικών καταλοίπων βιομηχανιών του παρελθόντος. Βλ. Kenneth Hudson, Industrial Archaeology-an introduction, Λονδίνο 1963, σ. 21 2 Η ονομασία «Company town» χρησιμοποιήθηκε μετά το 1850 στην Αγγλία και στις Η. Π. Α. Η πλειοψηφία των «Company towns» ασχολείτο με την εξαγωγή και την κατεργασία ορυκτών, καθώς η φύση αυτών των βιομηχανιών επέβαλε την εγκατάσταση στον τόπο του ορυχείου. Μερικές από τις νεότερες «Company towns», είχαν ως βάση την κλωστουφαντουργεία, την κατασκευή μηχανών, αυτοκινήτων και την παραγωγή ενέργειας. Βλ. J. Garner The model Company town. Urban desing through private enterprise in mineteenth century New England, The University of Massachussets Press, Amherst 1984. Το φαινόμενο των «Company towns»παρατηρήθηκε κυρίως μεταξύ 1830και 1930 και είχε μεγάλη εξάπλωση στην Ευρώπη και στην Αμερική. Το Λαύριο υπήρξε μοναδική «Company town» που εξελίχθηκε σε πόλη στην Ελλάδα το 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20 ου. Βλ. Τίτσα Καλόγρη, Οικονομολόγος Ιστορικός, Η Συμβολή της Εταιρίας των Μεταλλουργείων του Λαυρίου στη δημιουργία και την ανάπτυξη της πόλης του Λαυρίου, στα πρακτικά της Ε Επιστημονικής Συνάντησης Νοτιοανατολικής Αττικής, Παιανία 1994, σ. 313 & Παραπομπή 23 5
όσο οι φούρνοι, οι επιπλεύσεις, οι ενεργειακοί σταθμοί, τα χημεία, τα μηχανουργεία, οι αποθήκες υλικών, τα ορυχεία, τα πηγάδια, ο σιδηρόδρομος και οι λιμενικές κατασκευές που απλώνονται σε μια χρονική έκταση αρκετών (οκτώ) δεκαετιών, παρουσιάζουν μια ανάγλυφη και σπάνια εικόνα της βιομηχανικής εξέλιξης. Η τελειότητα κατασκευής των καπναγωγών και των καμινάδων, τα μεταλλευτικά φρέατα «Σερπιέρη» και «Λουϊζα», καθώς και ένα σύνολο διαφόρων ειδών κατασκευών, ολοκληρώνουν την εικόνα ενός αληθινά υπαρκτού «ανοικτού μουσείου της βιομηχανίας» 3 που απλώνεται σε ολόκληρη τη Λαυρεωτική. Η επίτευξη της διάσωσης και η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου, αποτελεί ένα πολύ σημαντικό έργο, αφού το βιομηχανικό Λαύριο καλύπτει το μεγαλύτερο και αποφασιστικότερο μέρος της νεότερης ιστορίας της βιομηχανίας της χώρας μας και συνιστά έτσι παρακαταθήκη για τη συλλογική μας ταυτότητα. Το εγχείρημα αυτό, ενώ ξεκίνησε με στόχο τη διάσωση του χώρου και των εγκαταστάσεων της ΓΕΜΛ, οδηγήθηκε στη συνέχεια στη διαμόρφωση μιας πρωτοποριακής πρότασης με αποτέλεσμα να υλοποιηθεί ένα έργο- υπόδειγμα για τη χώρα, με διεθνές μάλιστα ενδιαφέρον. Το συγκεκριμένο έργο μπήκε στην τελική ευθεία, μιας διαδρομής που ξεκίνησε, από τον Οκτώβρη του 1977 και τελικά δρομολογήθηκε το Δεκέμβριο του 1992 με την υπογραφή της σχετικής σύμβασης παραχώρησης των εγκαταστάσεων της ΓΕΜΛ στο ΕΜΠ 4. 3 Νίκος Μπελαβίλας, Βιομηχανική αρχιτεκτονική, «Κτιριακές εγκαταστάσεις και μηχανολογικός εξοπλισμός συνθέτουν ένα ανοικτό μουσείο της βιομηχανίας», Εφημερίδα «Καθημερινή» Σάββατο 6 Κυριακή 7 Ιανουαρίου 1996. 4 Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου... στην Τελική ευθεία, έντυπο Ε. Μ. Π -Συγκρότημα ΓΕΜΛ, Σχεδιασμός -Παραγωγή " Ευρωδιάσταση", σ.9 6
Η όλη αυτή πορεία σε συνδυασμό με το σκεπτικό ίδρυσης του Τεχνολογικού Πάρκου μας οδηγεί στη διατύπωση της άποψης ότι το συγκεκριμένο μοντέλο αποκατάστασης και αξιοποίησης των τεχνικών μνημείων της πρώην ΓΕΜΛ, σημερινού ΤΠΠΛ, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα, αλλά ταυτόχρονα και ενδεικτικό υπόδειγμα για την αξιοποίηση των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου. Στόχος μας είναι η διεύρυνση της πρότασης του ΕΜΠ για τις εγκαταστάσεις της ΓΕΜΛ σε όλα τα τεχνικά μνημεία της πόλης και η εμβάθυνσή της στο περιεχόμενό τους, ώστε να προκύψουν νέες διασυνδέσεις, νέες ιδέες που θα αναβαθμίσουν το πλαίσιο ζωής στην πόλη, όχι μόνο για την ποιότητα ζωής των κατοίκων, αλλά και των επισκεπτών. Είναι αληθινά παραδεκτό, ότι στην περιοχή μας 5 και ειδικότερα στον ιστορικό τόπο του Λαυρίου, παρουσιάζεται έντονα η ανάγκη όχι μόνο για διατήρηση, αλλά πολύ περισσότερο για περαιτέρω αξιοποίηση των βιομηχανικών - τεχνικών μνημείων -μαρτύρων μιας άλλης εποχής, των μεταλλευτικών και αρχαιολογικών χώρων, καθώς και των περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, που υπάρχουν διάσπαρτοι στη Λαυρεωτική. Αυτοί οι χώροι μπορούν να είναι τόποι αναψυχής, αισθητικής καλλιέργειας και διδαχής της ιστορίας του ανθρώπου, αλλά και γνωριμίας κυρίως από τα παιδιά και μελέτης από τους επιστήμονες 6. Τα συγκεκριμένα τεχνικά μνημεία αναφέρονται, κατά κύριο λόγο, στη μεταλλευτική και μεταλλουργική βιομηχανία και η σημασία τους 5 Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι το Λαύριο και εν γένει η περιοχή της Αττικής παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον, διότι σε αυτήν την περιοχή τα πολιτιστικά ιδεώδη αναπτύχθηκαν σε μέγιστο βαθμό, ενώ παράλληλα η πρόσβαση και η δυνατότητα επικοινωνίας με την υπόλοιπη χώρα συντέλεσαν θετικά στην όλη επιτυχημένη πορεία της πολιτιστικής ακμής. Ωστόσο σήμερα περισσότερο από ποτέ γίνεται ολοένα εντονότερη η ανάγκη για προστασία των μνημείων, του πολιτισμού και της ιστορίας μας, με δεδομένο το πρόβλημα της προσπάθειας κατάλυσης της πολιτιστικής ταυτότητας του χώρου που μας περιβάλλει. Ολ. Κακαβογιάννη, αρχαιολόγος Νοτιοανατολική Αττική Δυνατότητες πολιτιστικής και τουριστικής ανάπτυξης, Η Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, «Χρυσή τομή», Σύνδεσμος Πνευματικής και Κοινωνικής δραστηριότητας Κεράτεας, Κερατέα σελ.151 6 Για να κατανοήσουμε ακόμη περισσότερο την παραπάνω σκέψη οφείλουμε να δούμε κατά πόσο οι ντόπιοι κάτοικοι της περιοχής έχουν εντοπίσει τις δυνατότητες της πόλης για μια ανάπτυξη με αναβάθμιση, η οποία θα προκύψει μέσα από την άρτια διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών του Λαυρίου και την κατ επέκταση αξιοποίηση των γεμάτων μνήμες και ιστορία μεταλλευτικών χώρων της Λαυρεωτικής. 7
έχει αναγνωρισθεί διεθνώς. Τα μνημεία του Λαυρίου έχουν σημαδέψει την ευρύτερη περιοχή και ολόκληρη τη χώρα. Μνημεία δεν είναι μόνο τα κτήρια που ανήκουν σε κάποιες ειδικές κατηγορίες, αλλά και τα τεχνικά έργα μιας εποχής. Θα μπορούσαμε να πούμε πως Μνημείο μπορεί να είναι καθετί που μπορεί να μεταδώσει μια πληροφορία για το παρελθόν μας και εν τέλει κάτι που διαιωνίζει μια μνήμη. Με βάσει, λοιπόν, τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτό, ότι υπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα σε ένα μνημείο που φέρνει στο προσκήνιο ένα ιστορικό γεγονός και σε ένα τεχνικό μνημείο που παραπέμπει μέσα από την εικόνα του σε μνήμες και γεγονότα που αφορούν στο γενικότερο τρόπο εργασίας, ζωής και βιωμάτων των ανθρώπων. Υπάρχει, επομένως, μια διαφορά πολύ σημαντική ανάμεσα στο ένα και στο άλλο μνημείο 7. Το τεχνικό μνημείο προβάλλει λειτουργίες, τρόπους ζωής και τρόπους σκέψης, επιστημονικές έννοιες, επιλύσεις προβλημάτων, πως γίνονταν τα πράγματα κάποτε. Στο σώμα τους έχουν αποτυπωθεί συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ατομικής και συλλογικής ζωής της πόλης. Έτσι οι εγκαταστάσεις και τα μηχανήματα του Λαυρίου έγιναν τεχνικά μνημεία. Ακριβώς για το λόγο αυτό είναι σκόπιμο το περιεχόμενο αυτό να αναγνωρισθεί, να διασωθεί, να ερμηνευθεί και σε τελική ανάλυση αν είναι δυνατόν να μετασχηματισθεί έτσι που να εξυπηρετεί αιτήματα του παρόντος. Το τεχνικό μνημείο προβάλλει με τον τρόπο αυτό επιλύσεις προβλημάτων, έννοιες της επιστήμης, λειτουργίες κοινωνικές. Δεν έχει να κάνει τόσο με τη διάδοση ιδεών, όσο έχει να κάνει με τη λογική της εποχής που προηγήθηκε. Αυτό είναι το σημαντικό. Για να μπορέσει, όμως, η πόλη να εκμεταλλευθεί τη σπάνια αυτή κληρονομιά χρειάζεται να συγκεντρώσει την προσοχή της στα τεχνικά 7 Δηλαδή αν έχουμε, παραδείγματος χάρη, ένα άγαλμα, θέλουμε να προβάλουμε τον άνθρωπο αυτό ή το σύμπλεγμα αυτό, συμβολικά και να διαδώσουμε αυτόν το συμβολισμό στην πόλη, με βάσει ένα πρόσωπο που είχε κάποιες ιδιότητες. Το τεχνικό μνημείο είναι άλλου είδους μνημείο. 8
μνημεία και μάλιστα σε εκείνα που το ενδιαφέρον δεν το προκαλεί μόνο η αισθητική τους, αλλά και το περιεχόμενό τους αυτό καθ' αυτό. Η κίνηση όμως αυτή έχει ως προαπαιτούμενο τη συνολική και βαθύτερη ανάγνωση του βιομηχανικού χώρου του Λαυρίου. Η ανάδειξη και επομένως η αξιοποίηση των εν λόγω τεχνικών μνημείων του Λαυρίου αποτελούν μια αναγκαία πραγματικότητα, καθώς τα βιομηχανικά συγκροτήματα δεν είναι φαντάσματα του παρελθόντος, δεν είναι ταριχευμένο πολιτιστικό αγαθό, δεν είναι απονεκρωμένο μουσειακό σώμα, αντίθετα αποτελούν ένα ζωντανό μνημείο, ένα λειτουργικό χώρο, διατηρητέο και προσαρμόσιμο που μαζί με τα «μικρότερα» δείγματα βιομηχανικής αρχαιολογίας, που ίσως δε φαντάζουν, αλλά σηματοδοτούν μια ολόκληρη εποχή - συμβάλλει στο ξύπνημα της μνήμης και στην επανασύνθεση της εικόνας της πόλης 8. Ενδιαφέρει να ακολουθηθεί και στη περίπτωση των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου, η μέθοδος που ορίζει η Βιομηχανική Αρχαιολογία για την έρευνα και τη μελέτη της βιομηχανικής κληρονομιάς. Ταυτόχρονα ενδιαφέρει και η άντληση υποδειγμάτων από τον ευρύτατο αυτό χώρο που θα επιτρέψουν συσχετίσεις και εναλλακτικές προσεγγίσεις για την αξιοποίηση των μεταλλευτικώνμεταλλουργικών μνημείων του Λαυρίου 9. Η συνολική αυτή συνδρομή εξειδικεύεται στα ακόλουθα: Στη σύνθεση του θεωρητικού πλαισίου της έρευνας. Με άλλα λόγια στο προσδιορισμό και στη διατύπωση των εννοιών που θα 8 Γιώργος Μαχαίρας, «Βιομηχανική Αρχαιολογία: Η άλλη αρχαιολογία», περιοδικό Αρχαιολογία, Βιομηχανική Αρχαιολογία, τεύχος 18, Φεβρουάριος 1996 σ. π σ.21 9 Πέραν όμως της συνδρομής της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας υπάρχουν σήμερα διαθέσιμες δύο επί πλέον συγκεκριμένες εμπειρίες που εμπλουτίζουν το μεθοδολογικό δυναμικό για τη μελέτη της διατριβής. Η πρώτη εμπειρία αφορά στην αποκατάσταση των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου και την ίδρυση του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου (ΤΠΠΛ). Η δεύτερη αφορά στις παρατηρήσεις, τις γνώσεις και τις πληροφορίες που διαθέτουν οι κάτοικοι της πόλης οι οποίοι κατά το πρόσφατο παρελθόν απασχολήθηκαν στις μεταλλευτικές και μεταλλουργικές εγκαταστάσεις του Λαυρίου. Οι γνώσεις αυτές διευκολύνουν την αποκωδικοποίηση των τεχνικών μνημείων της περιοχής και επιτρέπουν τη σύνθεση προτάσεων για νέες συναφείς χρήσεις ή εναλλακτικών προσεγγίσεων που αναδεικνύουν το κοινωνικό ή πολιτιστικό περιεχόμενο των έργων. 9
αποτελέσουν το πεδίο μελέτης και ανάλυσης των συγκεκριμένων μεταλλευτικών και μεταλλουργικών μνημείων του Λαυρίου 10. Στη συστηματική ανάλυση της έννοιας του μνημείου και ειδικότερα στη μελέτη της γενεαλογίας των τεχνικών μνημείων και του ρόλου τους στη κοινωνία. Στη συγκρότηση υποδείγματος ανάδειξης και αξιοποίησης συγκεκριμένων τεχνικών μνημείων του νεότερου μεταλλευτικού και μεταλλουργικού Λαυρίου. Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της βιομηχανικής αρχαιολογίας θα επιχειρήσουμε αρχικά να καταγράψουμε τα τεχνικά μνημεία της πόλης μας, θα τα περιγράψουμε, θα τα αναλύσουμε, θα τα τοποθετήσουμε στον χρόνο και στον χώρο, θα προσδιορίσουμε τους στόχους που θα έχουν προκύψει και θα αποκωδικοποιήσουμε όλα τα στοιχεία που θα μας επιτρέψουν από τη μια μεριά να αναγνωρίσουμε την κληρονομιά της Λαυρεωτικής και από την άλλη να τα αξιοποιήσουμε για τις προοπτικές της πόλης. Μέσα από την ανάλυση και αποκωδικοποίηση των τεχνικών μνημείων του Λαυρίου είναι σαφές ότι θα οδηγηθούμε σε Επιστημονικές 11 Τεχνολογικές 12 Οικονομικές γνώσεις 13 10 Είναι οι έννοιες του παρελθόντος, της ιστορίας, της παράδοσης, της βιομηχανίας, της μεταλλείας, του τεχνικού μνημείου. 11 (σημαντικά κεφάλαια της φυσικής και της χημείας: φυσική του στερεού σώματος, θερμοδυναμική, οξείδωση και αναγωγή, ηλεκτρισμός) 12 (μεταλλευτική και μεταλλουργική τεχνολογία παραγωγή μετάλλων, εμπλουτισμός των μεταλλευμάτων) 13 (οικονομική ανάλυση, μελέτες σκοπιμότητας, μελέτες εμπορίας μεταλλευτικών και μεταλλουργικών προϊόντων, συγκριτικές αναλύσεις) 1
Γνώσεις ιστορικού χαρακτήρα που αφορούν στα επίπεδα προόδου για τις κατασκευές και τις λειτουργίες των έργων για τις εποχές των σχετικών τεχνικών μνημείων. Καθώς επίσης σε Συνειδητοποίηση για την αναγκαιότητα της καινοτομίας και παρατηρήσεις σχετικά με τους τρόπους ανταπόκρισης στην ανάγκη αυτή. Σε γνώσεις για τις Κοινωνικές συνθήκες των εργαζομένων και την εκπαίδευση. Εμπειρίες από τις συγκρούσεις για το μεροκάματο, τις συνθήκες εργασίας και τις αλλαγές στους τρόπους σκέψης και ζωής Ίχνη που δηλώνουν τη θέληση για ζωή και την εξοικείωση με τη μηχανή και το βιομηχανικό κίνδυνο. Με βάσει τα παραπάνω Το πρώτο που έχουμε να κάνουμε είναι οι προβληματισμοί που θα προκύψουν από την ανάλυση και αποκωδικοποίηση των τεχνικών μνημείων να αφήσουμε να διαχυθούν μέσα στην πόλη και τη νεολαία. Τότε αναγκαστικά θα εκτοπίσουν άλλες ασχολίες, που πολλές φορές είναι «άγονες». Ασχολίες που δεν συμβάλλουν στην καλλιέργεια των κατοίκων. Αντίθετα, οι ασχολίες με τα τεχνικά μνημεία της πόλης θα ενεργοποιήσουν τη νεολαία σε κατευθύνσεις που βελτιώνουν την αυτογνωσία τους και θα τους οδηγήσουν σε προσανατολισμούς που συμβάλλουν στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών και εμπνεύσεων που θα είναι σε συμφωνία με τις τάσεις που επικρατούν και ενδιαφέρουν διεθνώς. Το δεύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ταξινομήσουμε και να θέσουμε το προϊόν της παραπάνω αποκωδικοποίησης δίπλα στις σημερινές ανάγκες της πόλης. Είτε οι ανάγκες αυτές αφορούν στην απασχόληση, την εισαγωγή στις επιστήμες και τον πολιτισμό, είτε την 1
εικόνα της πόλης και τις υποδομές της. Από τη σχετική επεξεργασία και συσχετίσεις θα αναβαθμισθεί το πεδίο προβληματισμού για τις προοπτικές της πόλης και θα προκύψει ένας χώρος νέων δυνατοτήτων. Πιο απλά και πιο αναλυτικά η ίδια η πόλη μπορεί να είναι χώρος απασχόλησης, εποικοδομητικός για τη νεολαία. Η οικείωση με τα τεχνικά μνημεία της πόλης του Λαυρίου μπορεί να προσφέρει σπουδαίες και συγκεκριμένες υπηρεσίες αγωγής και παιδείας στους νέους κυρίως, αλλά και γενικότερα στους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για την πόλη 14. Το ΕΜΠ επεξεργάσθηκε μια πρόταση για νέα χρήση, η οποία περιλάμβανε στο εσωτερικό της την ίδρυση μουσείου τεχνολογίας (σημερινό ΜΜΜΛ), ενώ το βασικό της κορμό αποτελούσε η πρόταση για την ίδρυση πάρκου τεχνολογίας. Η πρόταση αυτή αποτελούσε σίγουρα νέα χρήση, ταυτόχρονα όμως ενσωμάτωνε στο περιεχόμενο της όχι μόνο τα κτήρια, αλλά και άλλες κατασκευές και διατάξεις και κυρίως τη λογική της έρευνας και της παραγωγής στο χώρο της τεχνολογίας. Με 14 Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν τα ακόλουθα: Γνώση των βασικών στοιχείων της επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης, αξιολόγηση των λόγων και των επιπτώσεων πάνω στο άτομο, την κοινωνία και το φυσικό περιβάλλον. Εξακρίβωση και εξοικείωση με τα ιδιαίτερα ιστορικά, πολιτισμικά, γεωγραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας του Λαυρίου. Ερμηνεία και παραγωγή πρωτότυπων, αυτόνομων και δημιουργικών συμπεριφορών, μέσα από τη χρήση επιστημονικών και τεχνικών εννοιών και θέσεων, που θα διαρθρώνονται με σκοπό τον εμπλουτισμό των δυνατοτήτων επικοινωνίας και ανάλυσης. Γνώση των βασικών πεποιθήσεων, συμπεριφορών και αξιών της παράδοσης και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Κριτική αξιολόγησή τους και εντοπισμός των επιλογών εκείνων που ευνοούν προσπάθειες για προγραμματισμένες δράσεις. Χρήση των επιστημονικών γνώσεων για την καλύτερη κατανόηση σε γενικές γραμμές της επιστημονικής τεχνολογικής ανάπτυξης της κοινωνίας μας προκειμένου να υποστηριχτούν απόψεις γύρω από θέματα που επηρεάζουν την κοινωνική οργάνωση, όπως είναι η χρήση και εκμετάλλευση των διαφόρων πηγών ενέργειας, η κατάλληλη χρήση και συντήρηση των πρώτων υλών, των ορυκτών πρώτων υλών, η ανακύκλωση των υλικών, η επίλυση προβλημάτων υγείας και υγιεινής, η επινόηση και χρήση νέων οργάνων και υλικών που θα διευκολύνουν τη ζωή των ανθρώπων. Αξιολόγηση επιστημονικών συμπεριφορών όπως είναι η περιέργεια, η αντικειμενικότητα, η παρατήρηση και οι διαδικασίες επιστημονικής έρευνας με απώτερο σκοπό να κατανοήσουμε καλύτερα το περιβάλλον και να διακρίνουμε τη προκατάληψη από την επιστήμη. 1
άλλα λόγια τη συνέχιση της «Γαλλικής» όχι αποκλειστικά στη μεταλλουργία, αλλά στον ευρύτερο χώρο της σύγχρονης τεχνολογίας 15 16. 15 Για ποιο λόγο, ωστόσο, τίθεται το θέμα της συνέχειας, γιατί όλα αυτά; Πως προέκυψαν; Ποιες σκοπιμότητες εξυπηρετούσαν και πως μια τέτοια πρόταση μπορούσε να πραγματοποιηθεί; Σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Κ. Ι Παναγόπουλο η απάντηση έχει ως εξής και αξίζει να παρατεθεί αυτούσια: «Πρώτα διότι το ίδιο το βιομηχανικό μνημείο της «Γαλλικής» δείχνει το δρόμο: Υποδεικνύει την πορεία προς νέες δυνατότητες Υποβάλει την αναγκαιότητα δοκιμών και έρευνας Υπερβαίνει τη λογική της γέννησής του, διότι έχει αποκρυσταλλώσει στο σώμα του και προβάλει υποθέσεις, μηχανισμούς, κανόνες, αρχές που λειτουργούν ως αφετηρίες ή πηγές έμπνευσης για νέα έργα, νέα προϊόντα, νέες μεθόδους. Είναι ζωντανό παρελθόν 16 «Από την άλλη μεριά η χώρα έχει ανάγκη το βιομηχανικό μνημείο της «Γαλλικής» διότι της παρέχει: Ένα παρελθόν διαχειρίσιμο από τις ανάγκες του παρόντος Ένα υπόδειγμα για την εισαγωγή της τάξης και της πειθαρχίας που είναι αναγκαιότητες για την ανάπτυξη στη σφαίρα της παραγωγής Την εμπειρία από τη γέννηση, το βίο και το θάνατο των υποθέσεων ανάπτυξης Σημεία αναφοράς για την κρισιμότητα των σχέσεων παραγωγής Απαντήσεις στο ερώτημα για την προσπάθεια εγκατάστασης σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους μέσα στο πλαίσιο της δημιουργίας έργων Η ελληνική κοινωνία έχει ανάγκη τα βιομηχανικά μνημεία, διότι της παρέχουν: α)υποδείγματα για ένα πληρέστερο ρόλο που οδηγεί σε έργα σύνθετα που διαμορφώνουν εκτεταμένα δίκτυα επικοινωνίας και συνοχής. Είναι τα έργα των οποίων η προοπτική είναι να γίνουν και αυτά μνημεία. Αυτή είναι και η προοπτική του ΤΠΠΛ όσο το χειρίζεται το ΕΜΠ. β)ευκαιρίες για ένα εσωτερικό διάλογο στον οποίο τη θέση των συναισθηματικών εμπλοκών παίρνει η λογική του ανθρώπου που σέβεται τη φύση και με το έργο του ανταποδίδει και ανταποκρίνεται στη ζωή. Αυτός είναι ο ρόλος τον οποίο επιδιώκει το ΕΜΠ για το ΤΠΠΛ Πως όμως το περιεχόμενο μιας τέτοιας πρότασης μπόρεσε να πάρει το δρόμο της πραγματοποίησης; «Αφετηρία ήταν η κατανόηση του χώρου στην άμεσή του υλικότητα, είτε αυτή είναι κατασκευή, εγκατάσταση, είτε μηχάνημα, είτε διαδικασία, μέθοδος, πρώτη ύλη, είτε προϊόν. Η κατανόηση αυτή ήταν η αναγκαία συνθήκη για την επινόηση νέων χρήσεων, αλλά και τον προσδιορισμό του νοήματός τους. Η χρήση της μεταλλουργίας που ήταν ορατή περιλαμβάνει σε λανθάνουσα κατάσταση τις χρήσεις που μπορούσε να σχεδιάσουν. Aλλά για να επικοινωνήσει το λανθάνον περιεχόμενο με το φανερό περιεχόμενο χρειάζεται να αποκατασταθεί μια συνοχή στην πρακτική της σκέψης η οποία μόνο όταν υπάρχει βεβαιότητα για την ακρίβεια της σύστασης και του νοήματος του φανερού γίνεται διαθέσιμη. Με τον τρόπο αυτό δικαιολογείται η ανάγκη της αναδρομής στα χρόνια της λειτουργίας της ΓΕΜΛ. Πρόκειται για την αρθρωμένη μετάβαση από το παρελθόν στο μέλλον, όπου το παρόν οφείλει να συστέλλεται και να διαστέλλεται για να καλύπτει το κενό. Tο βιομηχανικό Λαύριο το καταλαβαίνει καλύτερα αυτός που αντιλαμβάνεται τη λογική της τεχνολογίας και την οργανικότητα των έργων και όχι όποιος επικεντρώνεται μόνον την αισθητική των κτισμάτων. Αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι τόσο η αισθητική αξία των κτηρίων, όσο η προέλευσή της. Με βάση το παραπάνω σκεπτικό επεξεργάσθηκε η έννοια της πολυλειτουργικότητας που αποτέλεσε την καθοδηγητική αρχή για το σχεδιασμό του ΤΠΠΛΤο Λαύριο είναι η πόλη της συνέχειας. Κατ αυτόν τρόπο κάνει επίκαιρα τα ερωτήματα της κληρονομιάς και της δημιουργίας. 1
Σήμερα στο Λαύριο, μπορούμε για παράδειγμα να ξεκινήσουμε, προκειμένου να αντιληφθούμε τα όσα αναφέρουμε, από ένα πολύ σημαντικό μνημείο, τεχνικό μνημείο του Λαυρίου, που είναι η Σκάλα της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου, που βρίσκεται στο λιμάνι του Λαυρίου. Το συγκεκριμένο τεχνικό μνημείο έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς πρόκειται για μια πολύ σημαντική κατασκευή, που έχει επιβληθεί στο χώρο και τον χαρακτηρίζει. Αν μιλήσει κανείς για το Λαύριο και το λιμάνι, στο μυαλό του έρχεται η εικόνα της Σκάλας. Επομένως είναι, τεχνικό μνημείο, άμεσα συνυφασμένο με την πόλη και σφραγίζει την εικόνα της. Από την άλλη μεριά, αν πλησιάσουμε το μνημείο πιο κοντά, κερδίζουμε άλλου είδους πληροφορίες. Όπως: πως σχεδιάστηκε, με ποια μέθοδο κατασκευάστηκε, ποιο ήταν το επίπεδο της τεχνολογίας την εποχή εκείνη, τι δυναμικότητες είχε, ποια μεγέθη εξυπηρετούσε και ποιες ανάγκες. Αν είχε συμβολή στη δημιουργία συναλλαγών, δικτύων, αγορών, ανάπτυξης. Αυτά τα πράγματα, όλα μαζί συγκροτούν τρόπους ζωής και τρόπους σκέψης, που η πόλη είχε δεχθεί, είχε υιοθετήσει, είχε καλλιεργήσει και είχε δημιουργήσει. Αν μπορέσουμε αυτούς τους τρόπους σκέψης να τους κάνουμε ακόμα πιο καθαρούς, πιο σαφείς, να τους ερευνήσουμε και να τους αποτυπώσουμε, νομίζω ότι θα δώσουμε την ευκαιρία στη νεολαία της πόλης να συνειδητοποιήσει τι της έχουν κληροδοτήσει οι πρόγονοί της και με βάση αυτό να επιχειρήσει μετασχηματισμούς σε κατευθύνσεις που οδηγούν σε χρήσιμες, για τους ίδιους και την πόλη, μεταρρυθμίσεις, αλλαγές ή και ανατροπές. Είναι δύσκολο ένα μαθητή να τον οδηγήσεις στην κατασκευαστική λογική των πολύπλοκων και συναρπαστικών προϊόντων της σύγχρονης τεχνολογίας. Αυτές οι απλές παλαιές εγκαταστάσεις, τα τεχνικά μνημεία, μπορεί να λειτουργήσουν ως εισαγωγή, ως πρώτο βήμα για να 1
μπορέσουν τα παιδιά να καταλάβουν τα πολύ πιο σύνθετα προϊόντα της εποχής μας. Νομίζω, ότι τα τεχνικά μνημεία της πόλης, που εξυπηρετούν τους στόχους αυτούς, θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα για την προβολή και αξιοποίησή τους. Είναι στη δική μας διακριτική ευχέρεια και κυρίως των ιθυνόντων να προχωρήσουμε προς αυτήν την κατεύθυνση και να χαράξουμε μια πιο δυναμική πορεία και προοπτική για την πόλη μας και τα μνημεία της, ανάλογη με εκείνη που εφαρμόστηκε στο χώρο της ΓΕΜΛ με τη δημιουργία του ΤΠΠΛ. 1