Ο Κλάδος της Κινητής Τηλεφωνίας στις νέες συνθήκες

Ο Κλάδος της Κινητής Τηλεφωνίας στις νέες συνθήκες ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Σεπτέμβριος 2012

Περιεχόμενα 2 Επιτελική σύνοψη Οικονομικό περιβάλλον Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Επίδραση φορολογικής πολιτικής και κανονιστικής στον κλάδο

Επιτελική σύνοψη 3 Ο κλάδος κινητών επικοινωνιών έχει διαχρονικά πολύ σημαντική συνεισφορά στην εθνική οικονομία, τα δημόσια έσοδα και την απασχόληση (19 χρόνια επιχειρηματικής πορείας στην Ελλάδα). Συνεισφορά στα δημόσια έσοδα: 1,99 δισ. το 2011 - Πρότυπος κλάδος στην πιστή τήρηση της φορολογικής νομοθεσίας Συνεισφορά στο ΑΕΠ: η άμεση και έμμεση συνεισφορά του κλάδου στο ΑΕΠ ανήλθε στο 3,4% για το 2011 (1,5% άμεση συνεισφορά και 1,9% πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα) Επενδύσεις ύψους 6,5 δισ. σε δίκτυα και υποδομές (ένας από τους μεγαλύτερους επενδυτές στην Ελλάδα) 7 ος πιο σημαντικός κλάδος της οικονομίας με συνεισφορά 9,2% στην ανάπτυξη της χώρας για το διάστημα 2000-2010 Απασχόληση: η άμεση και έμμεση συνεισφορά του κλάδου στην απασχόληση ανήλθε σε 59 χιλ. θέσεις εργασίας το 2011 Τα αποτελέσματα του κλάδου είναι πτωτικά, επιβαρυνόμενα από την συνεχιζόμενη ύφεση της ελληνικής οικονομίας Αθροιστική μείωση 17,3% στο ΑΕΠ της χώρας τα τελευταία 5 χρόνια 22,5% ανεργία τον Απρίλιο του 2012 Μείωση της τάξης του 35,7% από το 2007 στα έσοδα του κλάδου Σε επίπεδα κάτω του 2003 τα καθαρά κέρδη προ φόρων τόκων και αποσβέσεων (EBITDA) για το 2011 Οι τιμές της κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα μειώνονται συνεχώς και είναι πλέον οι χαμηλότερες στην Ευρώπη. Η κινητή τηλεφωνία είναι από τις δραστηριότητες με τη μεγαλύτερη μείωση τιμών στην οικονομία, λόγω του έντονου ανταγωνισμού, ρυθμιστικών παρεμβάσεων και της μείωσης του κόστους παροχής των υπηρεσιών Από το 2004 έως και το 2011 η μείωση των τιμών ανά λεπτό ομιλίας (προ φόρων) ξεπέρασε το 75% στην Ελλάδα έναντι 57% στην Ευρώπη Παρά τη συνεχή μείωση εσόδων και κερδών, οι εταιρίες κινητής τηλεφωνίας επενδύουν σημαντικά στη βελτίωση των υποδομών του κλάδου, συμβάλλοντας έτσι στην προώθηση της ανάπτυξης της χώρας Το ποσοστό των εσόδων (12,7% για το 2011) και του EBITDA (31,1% για το 2011) που επενδύεται παραμένει σταθερό από το 2005 και είναι υψηλότερο από το μέσο όρο στην Ευρώπη 350 εκ. επενδύθηκαν το 2011 από τον κλάδο σε υποδομές 380 εκ. επενδύθηκαν επιπλέον από ίδια κεφάλαια, για την ανανέωση αδειών και την εκχώρηση νέου φάσματος Λόγω της έλλειψης ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα, ο κλάδος δεν έχει τη δυνατότητα να χρηματοδοτήσει τις επενδύσεις με δανεισμό

Επιτελική σύνοψη 4 Ο κλάδος δημιουργεί προϋποθέσεις για την ενίσχυση της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας και σε συνδεόμενους κλάδους Δημιουργία νέων επιχειρήσεων με κύριο αντικείμενο την ανάπτυξη κινητών εφαρμογών Η δραστηριότητα αυτή υποστηρίζεται από την αυξανόμενη διείσδυση smartphones και υπηρεσιών δεδομένων Η αγορά κινητών εφαρμογών εμφανίζει ετήσιο κύκλο εργασιών της τάξης των 300 εκ. ευρώ για το 2011 στην Ελλάδα και αναμενόμενη ετήσια αύξηση της τάξης του 80% ετησίως μέχρι το 2014 Οι επιχειρήσεις των κινητών εφαρμογών στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από υψηλό ποσοστό εξαγωγών και επενδύσεων στην έρευνα και ανάπτυξη (R & D) Στην Ελλάδα υπάρχει αξιοσημείωτη αποδοχή των νέων τεχνολογικών κινητής επικοινωνίας αλλά ακόμη υστερεί στην επίτευξη των δεικτών του Ψηφιακού Θεματολογίου. Η κινητή ευρυζωνικότητα αναγνωρίζεται ως μοχλός ανάπτυξης και επίτευξης των στόχων της ΕΕ για το Ψηφιακό Θεματολόγιο 2020, απαιτεί όμως την πραγματοποίηση επενδύσεων σε ένα φιλικό προς αυτές περιβάλλον. Αύξηση χρήσης κινητής ευρυζωνικότητας o Ολοένα αυξανόμενη διείσδυση των 3G συσκευών (60% για την Ελλάδα, 51% για την Ευρώπη για το 2011) o Αύξηση κινητών ευρυζωνικών συνδέσεων (92% ετησίως από το 2006) o Αύξηση του όγκου των δεδομένων που διακινούνται (ετήσια αύξηση 90% για τα επόμενα 5 χρόνια). Το ποσοστό των εσόδων από υπηρεσίες δεδομένων στο σύνολο των εσόδων ήταν μόλις 9%, κατατάσσοντας την Ελλάδα στην 26η θέση στο σύνολο 31 ευρωπαϊκών χωρών. Η Ελλάδα συνεχίζει να υστερεί στο σύνολο των δεικτών του Ψηφιακού Θεματολογίου, με απόκλιση μεταξύ 35% και 83%. o Στο 36% του στόχου για συναλλαγές ηλεκτρονικού εμπορίου έναντι 86% στην Ευρώπη o Στο 54% του στόχου για τη χρήση υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης έναντι 82% στην Ευρώπη

Επιτελική σύνοψη 5 Για τη σύγκλιση με την Ευρώπη και την αξιοποίηση των υπηρεσιών δεδομένων, υπάρχει ανάγκη υλοποίησης νέων επενδύσεων στην επέκταση των 3G δικτύων και τη δημιουργία νέων δικτύων υψηλών ταχυτήτων για την κάλυψη των αναγκών σε σχέση με την ταχύτητα του δικτύου Η υλοποίηση των επενδύσεων προϋποθέτει τη λήψη αποφάσεων για τη δημιουργία ενός ασφαλούς και υγιούς επενδυτικού περιβάλλοντος με την ολοκλήρωση του θεσμικού πλαισίου και τον εξορθολογισμό του φορολογικού καθεστώτος του κλάδου σε μακροχρόνιο ορίζοντα. Η Ελλάδα έχει την υψηλότερη φορολόγηση υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας στην Ευρώπη, η οποία οδηγεί σε μείωση των δημόσιων εσόδων: Η Ελλάδα είναι μια από τις ελάχιστες χώρες στις οποίες επιβάλλεται ειδικός φόρος σε όλους τους χρήστες κινητής τηλεφωνίας (συμβόλαια και καρτοκινητή). Οι έμμεσοι φόροι επιβαρύνουν τους λογαριασμούς κινητής τηλεφωνίας από 37% έως 48%. Τα συνολικά δημόσια έσοδα τελικά περιορίζονται λόγω μείωσης της χρήσης (το 2012 εκτιμάται ότι θα μειωθούν κατά 13,4%). Ο περιορισμός της φορολογίας του κλάδου μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση των δημοσίων εσόδων: o Εξαίρεση από το ειδικό τέλος των συνδέσεων που προσφέρουν και όγκο δεδομένων ασύρματης πρόσβασης στο διαδίκτυο τουλάχιστον 50Mb θα συνοδευτεί από αύξηση των σχετικών δημοσίων εσόδων από 141 εκ. το 2011 σε 224 εκ. το 2013. o Μείωση του ΦΠΑ από 23% σε 20% θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των δημόσιων εσόδων κατά 4 εκ. o Μείωση του ειδικού τέλους κατά 50% θα είχε ως αποτέλεσμα τη μεγιστοποίηση των δημόσιων εσόδων με αύξηση τους κατά 29 εκ. o Κατάργηση της επιβολής ΦΠΑ πάνω στο ειδικό τέλος θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των δημόσιων εσόδων κατά 17 εκ.

Επιτελική σύνοψη 6 Το ετήσιο κόστος αδειοδότησης των κεραιών ανέρχεται σε 35 εκατ. (10% των ετήσιων επενδύσεων) ενώ η αναποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης καθυστερεί την υλοποίηση των πρόσφατα ψηφισθέντων νομοσχεδίων (4070/2012 και 4053/2012). Οι προτάσεις του κλάδου για τις συνολικές προϋποθέσεις με τις οποίες θα συμβάλλει στην ανάκαμψη της οικονομίας είναι οι εξής: Εκσυγχρονισμός και λειτουργική αναβάθμιση της δημόσιας διοίκησης μέσω εφαρμογής νέων τεχνολογιών ώστε να υλοποιηθεί η σύγκλιση με την Ευρώπη και να εφαρμόζονται οι διαδικασίες Έκδοση της σχετικής δευτερογενούς νομοθεσίας για την αποτελεσματική εφαρμογή των 4053/2012 και 4070/2012. Υλοποίηση του Εθνικού Παρατηρητηρίου Η/Μ Ακτινοβολίας ώστε να αυξηθούν τα μέτρα εμπιστοσύνης του κοινού σχετικά με τη νομιμότητα και ασφάλεια του δικτύου κινητής τηλεφωνίας. Κατάργηση σε βάθος τριετίας του ειδικού τέλους στα συνδυαστικά πακέτα φωνής και δεδομένων. Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι από την υλοποίηση των παραπάνω προτάσεων, λόγω σύγκλισης με την Ευρώπη στη διείσδυση δεδομένων, το 2015 ο κλάδος μπορεί να συνεισφέρει τα ακόλουθα: 420 εκ. σε επιπρόσθετο ΑΕΠ 170 εκ. σε επιπλέον δημόσια έσοδα 8 χιλ. θέσεις εργασίας (άμεσα και έμμεσα) δευτερογενή αποτελέσματα στην οικονομία όπως: o τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στη ζήτηση, αυξάνοντας την επιπρόσθετη συνεισφορά στο ΑΕΠ στα 956 εκ. και τα δημόσια έσοδα στα 383 εκ. o αυξημένη παραγωγικότητα από τη χρήση των κινητών επικοινωνιών o ανάπτυξη συνδεόμενων κλάδων όπως οι κινητές εφαρμογές

Περιεχόμενα 7 Επιτελική σύνοψη Οικονομικό περιβάλλον Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Επίδραση φορολογικής και κανονιστικής πολιτικής στον κλάδο

Οικονομικό περιβάλλον - Ύφεση 8 Η ελληνική οικονομία μέχρι το τέλος του 2012 θα έχει συρρικνωθεί κατά 20% τα τελευταία 4 έτη, σε μία πρωτοφανή σε βάθος και μάκρος ύφεση 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% Πηγή: Eurostat Μεταβολή ΑΕΠ από προηγούμενο έτος Ελλάδα Ευρωζώνη Μέσος όρος περιφέρειας * 2007Q1 2007Q2 2007Q3 2007Q4 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 * Περιφέρεια: Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία Η κρίση ξεκίνησε από το διεθνές περιβάλλον το 2008 αλλά στη συνέχεια συνδυάστηκε με μακροχρόνια δημοσιονομικά και διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας -0,8% Σωρευτικά το ΑΕΠ της Ελλάδας -2,2% έχει ήδη συρρικνωθεί πάνω από -6,3% 17% από το β τρίμηνο του 2008, μείωση που δεν έχει προηγούμενο μεταπολεμικά για ανεπτυγμένη χώρα Από το γ τρίμηνο του 2009 η ευρωπαϊκή οικονομία ξεκίνησε να ανακάμπτει αλλά το 2012 φαίνεται να εισέρχεται σε νέα ύφεση

Οικονομικό περιβάλλον Ανεργία 9 Λόγω της τρέχουσας οικονομικής ύφεσης η ανεργία έχει εκτιναχθεί Μηνιαία Μεταβολή Απασχόλησης και Ποσοστό Ανεργίας 25,00 22,5 Η παρούσα οικονομική συγκυρία 20,00 είναι ιδιαίτερα δυσμενής, και δε 15,00 10,00 8,7 7,8 8,8 10,8 14,7 θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο το δείκτη της ανεργίας ο οποίος έχει φτάσει σε % 5,00 εντυπωσιακά υψηλά επίπεδα αγγίζοντας το 22,5% τον Απρίλιο 0,00 του 2012-5,00-10,00 Οι προοπτικές για το τρέχον και το επόμενο έτος, σύμφωνα με προβλέψεις του Δ.Ν.Τ., δείχνουν -15,00 παγίωση της ανεργίας σε Ιαν-07 Ιαν-08 Ιαν-09 Ιαν-10 Ιαν-11 Ιαν-12 ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα Μεταβολή απασχόλησης από προηγούμενο έτος (%) Ποσοστό ανεργίας (%) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ

Οικονομικό περιβάλλον - Ύφεση 10 Οι εκτιμήσεις για το 2012 και το 2013 δείχνουν συνέχεια της ύφεσης με προβλεπόμενη μείωση του ΑΕΠ κατά -6% και -1% αντίστοιχα Προβλέψεις για τη μεταβολή του ΑΕΠ 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% 0,0% -4,7% 2,5% ΔΝΤ, Απρίλιος 2012-2,3% -0,3% -1,9% -1,4% 1,1% -6,9% -7,2% -7,1% -6,7% -6,5% ΙΟΒΕ, Ιούλιος Oxford Economist, ΚΕΠΕ, Μέσος όρος 2012 Economics, Ιούλιος 2012Ιούνιος 2012 Ιούνιος 2012 2012 2013 2014 Ο μέσος όρος των εκτιμήσεων των τελευταίων μηνών κινείται στο -6,2% για το 2012 Για το 2013, προβλέπεται νέα μείωση με ηπιότερο ρυθμό (-1%) με την ανάκαμψη να εκτιμάται πως θα έρθει το 2014. Η κρίση δημιουργεί ευκαιρίες για εξυγίανση και αλλαγές που θα βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητα της χώρας και τη λειτουργία του δημόσιου τομέα Πηγή: ΔΝΤ, ΙΟΒΕ, ΚΕΠΕ, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Oxford Economics, Economist

Οικονομικό περιβάλλον Επιπτώσεις Ύφεσης στον Κλάδο 11 Η γενικότερη ύφεση έχει επηρεάσει άμεσα τον κλάδο της κινητής τηλεφωνίας, με ρυθμό μείωσης εσόδων που είναι δυσμενέστερος από την εξέλιξη του ΑΕΠ στη συνολική οικονομία Ύφεση στην ελληνική οικονομία και στον κλάδο κινητής τηλεφωνίας (2008-2011) Εξέλιξη ΑΕΠ Ελλάδας σε σταθερές τιμές Εξέλιξη κύκλου εργασιών κλάδου 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -0,1% -1,7% -3,3% -3,5% -5,8% -6,9% -12,1% -16% -14,7% 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Στοιχεία εταιρειών κλάδου, ΕΛΣΤΑΤ

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Έσοδα κινητής τηλεφωνίας 13 Τα έσοδα του κλάδου από υπηρεσίες το 2011 έχουν μειωθεί στα 2.775 εκ. ευρώ, 35,7% χαμηλότερα από το 2007 Εξέλιξη εσόδων από υπηρεσίες στην Ελλάδα Η μείωση των εσόδων στην Έσοδα από υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας Ελλάδα κυμαίνεται σε διψήφια ποσοστά τα 5.000 Μεταβολή από το προηγούμενο έτος 30% τελευταία 3 έτη σε αντίθεση 4.500 με την Ευρώπη όπου οι 4.000 20% μειώσεις είναι κάτω του 5% Έσοδα σε εκατ. 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 14,8% 7,1% 7,4% 0,4% -1,2% -11,2% -16,2% -12,6% 10% 0% -10% ετησίως Η οικονομική κρίση, οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις και η υπερφορολόγηση των υπηρεσιών είχαν αρνητικό 500 0 3.254 3.737 4.002 4.299 4.316 4.263 3.787 3.173 2.775-20% αντίκτυπο στα έσοδα 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Έσοδα κινητής τηλεφωνίας 14 Ακόμα και μεταξύ των χωρών του Νότου, ο κλάδος των κινητών τηλεπικοινωνιών στην Ελλάδα παρουσίασε τη μεγαλύτερη μείωση του κύκλου εργασιών Μεταβολή κύκλου εργασιών στις χώρες της Νότιας Ευρώπης 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -16% -18% 2010 2011-2,8% -4,6% -5,4% -16,2% -4,8% -5,9% -7,5% -12,6% Ιταλία Ισπανία Πορτογαλία Ελλάδα Τα πρώτα στοιχεία του 2012 δείχνουν ωστόσο χειροτέρευση των αποτελεσμάτων και στις άλλες χώρες του Νότου καθώς βαθαίνει η ύφεση Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - EBITDA κινητής τηλεφωνίας 15 Τα αποτελέσματα προ τόκων, φόρων και αποσβέσεων (EBITDA) του κλάδου το 2011 έχουν μειωθεί στα 1.133 εκ. ευρώ, 34,9% χαμηλότερα από το 2008 2.000 Εξέλιξη EBITDA κλάδου στην Ελλάδα EBITDA Μεταβολή από το προηγούμενο έτος 40% Η μείωση των τιμών λόγω ανταγωνισμού και ρυθμιστικών παρεμβάσεων έχει πιέσει τα κέρδη του κλάδου εκατ. 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 16,4% 2,9% 6,8% 0,2% 1,2% -20,9% -15,4% -2,7% 1.340 1.560 1.606 1.714 1.718 1.739 1.375 1.164 1.133 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% Σε αντίθεση με την Ελλάδα όπου το EBITDA μειώθηκε τα τελευταία τρία έτη κατά το ένα τρίτο, στην Ευρώπη η μείωση ήταν οριακή (-7,4% από το 2008) EBITDA περιθώριο 50% 40% 37,3% 38,4% 32,2% 32,0% 35,4% 30% 20% 10% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας 0% 2007 2008 2009 2010 2011

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου Κέρδη προ φόρων 16 Ο κλάδος τα τελευταία τρία έτη (2009 2011) παρουσίασε συνολικά ζημιές στα καθαρά αποτελέσματα, ύψους 266 εκ. 1.000 800 600 400 200 0-200 -400-600 -800-1.000 Εξέλιξη κερδών προ φόρων και περιθωρίου κέρδους, Ελλάδα 16,7% 15,9% 769 718 8,1% 344-836 -23,0% 7,1% 226 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% Ο κλάδος κινητής τηλεφωνίας επανήλθε το 2011 σε κερδοφορία με 226 εκ. Ωστόσο σημαντικό μέρος των κερδών ( 142 εκ.) οφείλεται σε έκτακτα έσοδα από μερίσματα 2007 2008 2009 2010 2011 Κέρδη προ φόρων % Κύκλου εργασιών Πηγή: Επεξεργασία ισολογισμών εταιρειών κινητής

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Λεπτά ομιλίας 17 Τα λεπτά ομιλίας παρουσίασαν μείωση (-1,9%) το 2011 για πρώτη φορά στην ιστορία του κλάδου λόγω ύφεσης Τα λεπτά ανά χρήστη (MOU) αυξήθηκαν κατά την περίοδο 2009-2011 κατά 45,4%, λόγω της μείωσης του αριθμού των συνδρομητών με τη διαδικασία της ταυτοποίησης. Αντίθετα, τα λεπτά ομιλίας το 2011 για πρώτη φορά μειώθηκαν λόγω της ύφεσης και της διαφοροποίησης των προσφερόμενων πακέτων κατά 1,9% ενώ τα προηγούμενα έτη 2005 2010 αυξάνονταν κατά μέσο όρο με ρυθμό 20% ετησίως Συνολικά λεπτά ομιλίας Μεταβολή AMOU Λεπτά ομιλίας Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ελλάδα Εκατ. λεπτά 50 45 40 35 30 25 20 15 Μεταβολή από προηγούμενο έτος 100% 300 80% 250 60% 200 40% 150 20% 100 AMOU ανά μήνα 145,1 148,8 152,2 133,7 122,2 164,7 204,9 239,5 30% 25% 20% 15% 10% 10 5 0 14,9 17,4 22,2 27,1 31,8 39,4 43,6 42,8 0% -20% 50 0 17,0% 9,4% 8,5% 2,5% 2,3% 8,2% 24,4% 16,9% 5% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Έσοδα ανά χρήστη (ARPU) 18 Το 2011, τα έσοδα ανά χρήστη (ARPU) στην Ελλάδα ήταν κατά 28% χαμηλότερα σε σχέση με την Ευρώπη (15,8 έναντι 22 ) Μεταβολή ARPU 35 30 25 20 15 10 5 12,3% Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ελλάδα Ελλάδα Ευρώπη 2,2% -6,7% -15,8% -12,8% -22,1% -11,0% 5,2% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% Ενώ μέχρι το 2006 το ARPU σε Ελλάδα και Ευρώπη ήταν στο ίδιο επίπεδο, τα επόμενα έτη το ARPU στην Ελλάδα μειώθηκε απότομα και έπεσε αρκετά κάτω του Ευρωπαϊκού Οι χαμηλότερες τιμές ανά λεπτό ομιλίας και η χαμηλότερη διείσδυση δεδομένων στην Ελλάδα σε σχέση με την Ευρώπη επηρεάζουν αρνητικά το 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-25% δείκτη αυτό Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Συνδρομητές 19 Ο αριθμός των συνδρομητών μειώθηκε κατά 5,3 εκ. (-26,1%) τα έτη 2009-2011 αλλά τα τελευταία τρίμηνα δείχνει τάσεις ανάκαμψης Εκατ. συνδρομητές Αριθμός συνδρομητών (μέσος όρος έτους) Αριθμός συνδρομητών Ελλάδα Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ελλάδα Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ευρώπη 25 20 15 10 5 0 10,2 11,0 13,1 15,5 17,7 20,2 17,5 14,9 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% Η ταυτοποίηση των συνδρομητών είναι ο κυριότερος λόγος της μείωσης τους Η συνεχιζόμενη μείωση του αριθμού των συνδρομητών και μετά την ολοκλήρωση της ταυτοποίησης δείχνει ότι και η οικονομική κρίση πρέπει να έχει συμβάλει Ο αριθμός των συνδρομητών έφτασε στο χαμηλότερο σημείο του το α τρίμηνο του 2011 και από τότε έχει αυξηθεί κατά 1 εκ. Στην Ευρώπη ο αριθμός των συνδρομητών μετά από μακροχρόνια αύξηση φαίνεται να σταθεροποιείται

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου α και β τρίμηνο 2012 20-2% Το 2012 συνεχίζεται η μείωση εσόδων και κερδών του κλάδου Μεταβολή οικονομικών αποτελεσμάτων α' και β' * τριμήνου 2012 σε σχέση με τα αντίστοιχα τρίμηνα του 2011 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% -30% -35% -40% -3% -6% -9% -37% -3% -5% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας 3% -6% -9% -6% -10% Q1 2012 Q2 2012 * Τα στοιχεία για το β τρίμηνο δεν ήταν διαθέσιμα για όλους τους δείκτες και αφορούν τις δύο από τις τρεις εταιρείες 6% 4% Νέες μειώσεις στο EBITDA (- 9% το α τρίμηνο) και στα έσοδα από υπηρεσίες (-3% το α τρίμηνο και -6% το β τρίμηνο) Τα λεπτά ομιλίας συνεχίζουν την τάση του 2011 και μειώνονται ενώ αντίθετα εμφανίζεται αύξηση του αριθμού των συνδρομητών Απότομη μείωση στις επενδύσεις που οφείλεται στο πάγωμα των εγκαταστάσεων αναβαθμίσεων στο ακραίο δίκτυο (κεραίες) λόγω της καθυστέρησης υλοποίησης του νέου νομικού πλαισίου

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου Επισφάλειες 21 Οι προβλέψεις για επισφαλείς απαιτήσεις ανέρχονται σε 10,3% των εσόδων - Το ποσό των φόρων που αποδόθηκαν για ανείσπραχτα έσοδα εκτιμάται σε 77 εκ. για το 2011 Οι συνολικές απαιτήσεις από πελάτες σημειώνουν αύξηση τα τελευταία έτη ως ποσοστό του κύκλου εργασιών Ορισμένοι πελάτες που δε θα πληρώσουν ποτέ τις υποχρεώσεις τους προς τους παρόχους και ένα μέρος των ανεξόφλητων λογαριασμών θα αφορά έμμεσους φόρους που απέδωσαν οι εταιρείες αλλά δεν εισέπραξαν από τους πελάτες τους. Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας Δεδομένου ότι οι προβλέψεις για επισφαλείς απαιτήσεις ανήλθαν σε 286 εκ. το τέλος του 2011 και το μερίδιο των έμμεσων φόρων στο μέσο λογαριασμό είναι 26,9%, το ποσό των φόρων που αποδόθηκαν για ανείσπραχτα έσοδα εκτιμάται σε 77 εκ..

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Επενδύσεις τηλεπικοινωνιών 22 Ο κλάδος στην Ελλάδα επενδύει υψηλότερο ποσοστό των εσόδων (12,7%) και του EBITDA (31%) από ότι ο κλάδος στην Ευρώπη Επενδύσεις * ως ποσοστό των εσόδων από υπηρεσίες σε Ελλάδα & Ευρώπη 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Ελλάδα Ευρώπη 15,4% 13,6% 11,3% 12,8% 11,4% 12,4% 11,2% 11,2% 11,7% 11,2% 10,7% 10,4% 11,4% 11,0% 12,7% 11,9% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Το 2011 οι επενδύσεις του κλάδου στην Ελλάδα ήταν ανήλθαν σε 350 εκ. ευρώ, χωρίς να περιλαμβάνονται οι άδειες χρήσης του φάσματος 380 εκ. Οι επενδύσεις χρηματοδοτήθηκαν από ίδια κεφάλαια, λόγω αδυναμίας του τραπεζικού συστήματος να χρηματοδοτήσει με δανεισμό τις εταιρείες * Δεν περιλαμβάνονται οι επενδύσεις για άδειες φάσματος Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Επενδύσεις τηλεπικοινωνιών 23 Εκατ. 700 600 500 400 300 200 100 0 Η καθυστέρηση της εφαρμογής της νέας νομοθεσίας (4053/2012 και 4070/2012) ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια 140 εκ. επενδύσεων στο ακραίο δίκτυο το 2012 Επενδύσεις Ελλάδα Επενδύσεις * σε Ελλάδα & Ευρώπη Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ελλάδα Μεταβολή από προηγούμενο έτος Ευρώπη Ενδεχόμενη απώλεια επενδύσεων από ρυθμιστικές καθυστερήσεις 575 451 490 482 499 406 363 352 211 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 140 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% -50% Ο κλάδος πρέπει να επενδύσει στην αναβάθμιση ή εγκατάσταση 1.200 κεραιών υπό την προϋπόθεση ότι θα επιλυθούν οι εκκρεμότητες στο νομικό πλαίσιο Η προβλεπόμενη μείωση του κύκλου εργασιών και του EBITDA τα επόμενα έτη, θα περιορίσει τη δυνατότητα των επιχειρήσεων να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες για την αναβάθμιση των δικτύων * Δεν περιλαμβάνονται οι επενδύσεις για άδειες φάσματος Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας

Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου - Προβλέψεις για τις κινητές επικοινωνίες 24 Η μείωση του κύκλου εργασιών των εταιρειών κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα αναμένεται να συνεχιστεί τα επόμενα δύο χρόνια Η συνολική εκτιμώμενη μείωση του συνολικού κύκλου εργασιών από το 2011 έως το 2013 εκτιμάται από διεθνείς αναλυτές στο -8,4% ( 235 εκ.) λόγω της συνεχιζόμενης ύφεσης Σε μικρότερο βαθμό από ότι στην Ελλάδα, τα έσοδα του κλάδου σε Ευρωπαϊκό επίπεδο αναμένεται να μειωθούν τα έτη 2012 και 2013. Η σωρευτική μείωση αναμένεται να φτάσει το 3,9% ( 5 δις.) 3 2,79 Έσοδα από υπηρεσίες, Ελλάδα 2,70 2,56 20% 1,5 EBITDA, Ελλάδα 20% δισεκατ. 2 1-11% -3% -5% 12% 4% -4% -12% δισεκατ. 1,0 0,5 1,02 0,92 0,88-4% -11% -10% 12% 4% -4% -12% 0-20% 0,0-20% 2011 2012Ε 2013Ε 2011 2012Ε 2013Ε Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων European Telecoms Matrix, Q2 2012, Merrill Lynch & Bank of America

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες - Σύνοψη 26 Η ευρυζωνικότητα επηρεάζει σημαντικά την οικονομική ανάπτυξη Η συνεισφορά των ευρυζωνικών δικτύων στις ανεπτυγμένες χώρες εκτιμάται σε 1,21% του ΑΕΠ με κάθε 10% αύξηση της διείσδυσης στον πληθυσμό (Παγκόσμια Τράπεζα) Ενώ, μέχρι πρόσφατα, η Ευρώπη ήταν παγκόσμιος ηγέτης στις κινητές επικοινωνίες: Υψηλότερο ποσοστό διείσδυσης στον κόσμο (456 εκατομμύρια Ευρωπαίοι). Ο αριθμός των συνδρομητών κινητής ευρυζωνικότητας ξεπερνά τον αριθμό των συνδρομητών σταθερής.... πλέον χάνει το προβάδισμα από τις ΗΠΑ και ορισμένες χώρες της Ασίας που αναπτύσσουν ταχύτερα υποδομές 4G. Η κατάσταση μπορεί να αναστραφεί με επενδύσεις στην ανάπτυξη δικτύων (οι οποίες όμως προϋποθέτουν ένα φιλικό προς αυτές περιβάλλον) Πηγή: World Economic Forum, Economist

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Fixed BB 27 Ενώ η Ελλάδα ακολουθεί την υπόλοιπη Ευρώπη στη σταθερή ευρυζωνικότητα... 100% Διείσδυση ευρυζωνικότητας στα νοικοκυριά στην Ευρώπη (Q1 2012) 90% 80% 70% 60% 89% 88% 87% 81% 80% 75% 73% 71% 70% 67% 66% 62% 60% 59% 59% 58% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Πηγή: European Telecoms Matrix Q2 2012, Merrill Lynch & Bank of America

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Mobile Telephony 28 και βρίσκεται πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο στη διείσδυση κινητών... 200% 180% 160% 140% 120% 100% Ποσοστό διείσδυσης ενεργών καρτών SIM στον Ευρωπαικό Οικονομικό Χώρο (2011) 181% 171% 163% 156% 151% 149% 148% 146% 138% 139% 135% 133% 131% 131% 130% 128% 127% 126% 126% 126% 122% 120% 120% 119% 119% 114% 112% 108% 107% 101% 98% 80% 60% 40% 20% 0% Πηγή: GSMA 2012

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Mobile BB 29 βρίσκεται δυστυχώς πίσω στην κινητή ευρυζωνικότητα με σαφείς συνέπειες στην απώλεια αναπτυξιακής δυναμικής! 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 14,1% 14,4% 17,2% 19,1% 21,2% 27,5% 29,1% Διείσδυση κινητής ευρυζωνικότητας (Ενεργοί χρήστες Ιανουάριος 2012) 29,6% 29,7% 31,3% 32,3% 35,0% 36,5% 38,7% 40,1% 41,4% 42,0% 42,7% 43,1% 49,2% 49,5% 60,0% 63,9% 64,8% 65,4% 80,4% 87,3% 97,5% 10% 0% Πηγή: 2011 Telecommunication Market and Regulatory Developments, European Commission

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Mobile BB 30 βρίσκεται δυστυχώς πίσω στην κινητή ευρυζωνικότητα με σαφείς συνέπειες στην απώλεια αναπτυξιακής δυναμικής! 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 14,1% Ρουμανία 14,4% Βουλγαρία 17,2% Ουγγαρία 19,1% Βέλγιο 21,2% Μάλτα 27,5% Πορτογαλία 29,1% Σλοβενία Διείσδυση κινητής ευρυζωνικότητας (Ενεργοί χρήστες * Ιανουάριος 2012) 29,6% Λιθουανία 29,7% Λετονία 31,3% Ιταλία 32,3% Σλοβακία 35,0% Γερμανία 36,5% Ελλάδα 38,7% Γαλλία 40,1% Αυστρία 41,4% Πολωνία 42,0% Εσθονία 42,7% Κύπρος 43,1% EU 49,2% Ολλανδία 49,5% Τσεχία 60,0% Ιρλανδία 63,9% Ηνωμένο Βασίλειο 64,8% Λουξεμβούργο 65,4% Ισπανία 80,4% Δανία 87,3% Φινλανδία 97,5% Σουηδία Πηγή: 2011 Telecommunication Market and Regulatory Developments, European Commission * Ως ενεργοί χρήστες θεωρούνται όσοι πραγματοποίησαν τουλάχιστον μία ευρυζωνική συναλλαγή τις τελευταίες 90 ημέρες. Ευρυζωνική συναλλαγή ορίζεται η πρόσβαση σε προηγμένες υπηρεσίες δεδομένων όπως περιεχόμενο internet, online multiplayer gaming, VoD ή άλλες ανάλογες υπηρεσίες δεδομένων (δεν περιλαμβάνονται SMS και MMS).

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Χρήση κινητών υπηρεσιών στην Ευρώπη 31 Επιπλέον, ενώ πανευρωπαϊκά η κινητή τηλεφωνία υποκαθιστά βαθμιαία τη σταθερή... 1800 Λεπτά χρήσης σταθερής και κινητής τηλεφωνίας στον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο 70% Λεπτά χρήσης (δις λεπτά) 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 62% 872 818 57% 884 718 53% 629 903 552 922 948 48% 979 978 45% 965 42% 37% 34% 30% 26% 23% 19% 767 805 844 886 704 634 470 530 404 296 342 225 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ποσοστό κινητής τηλεφωνίας Πηγή: GSMA 2012 Κινητή Τηλεφωνία Σταθερή Τηλεφωνία Ποσοστό Κινητής

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Χρήση κινητών υπηρεσιών στην Ελλάδα 32 50 αλλά και στην Ελλάδα Λεπτά χρήσης σταθερής και κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα 70% 45 20,5 20,1 60% 40 20,5 58% Λεπτά χρήσης (δις. λεπτά) 35 30 25 20 15 10 5 21,8 29% 9,1 21,4 35% 11,3 20,8 40% 14 20,6 45% 16,9 50% 20,9 54% 24 27,2 50% 40% 30% 20% 10% Ποσοστό κινητής τηλεφωνίας Πηγή: ΕΕΤΤ: Επισκόπηση αγορών ηλεκτρονικών επικοινωνιών και ταχυδρομικών υπηρεσιών για το έτος 2010 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Κινητή Τηλεφωνία Σταθερή Τηλεφωνία Ποσοστό Κινητής 0%

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Χρήση υπηρεσιών δεδομένων στην Ευρώπη... και τα έσοδα των ευρωπαίων παρόχων από υπηρεσίες δεδομένων αυξάνονται... Σύμφωνα με μελέτη της Cisco, ο όγκος δεδομένων που διακινείται διεθνώς μέσω κινητών συσκευών αναμένεται να έχει ετήσια αύξηση περίπου 90% για τα επόμενα 5 χρόνια, αναδεικνύοντας την ευκαιρία που δημιουργείται. 100% 90% 80% 70% 60% 50% Ποσοστό κατανομής εσόδων για τους Ευρωπαίους παρόχους κινητής τηλεφωνίας 1% 1% 1% 1% 2% 2% 3% 4% 5% 8% 10% 11% 11% 12% 12% 13% 7% 8% 12% 16% 12% 16% 40% 30% 20% 10% 94% 91% 89% 88% 87% 86% 84% 83% 81% 76% 72% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Φωνή SMS & MMS Data Πηγή: European Telecoms Matrix Q2 2012, Merrill Lynch & Bank of America

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Έσοδα υπηρεσιών δεδομένων στην Ευρώπη 34... αντίθετα, το μερίδιο εσόδων από δεδομένα στην Ελλάδα είναι πολύ μικρό... Η Ελλάδα βρίσκεται στην 26 η θέση σε σύνολο 31 ευρωπαϊκών χωρών Η υπερφορολόγηση της χρήσης internet με το ειδικό τέλος στο κινητό συμβάλει στην καθυστέρηση της χώρας 30% 25% 28% 25% Data ως % συνολικών εσόδων υπηρεσιών (2011) 20% 15% 10% 5% 21% 20% 20% 19% 18% 18% 17% 17% 16% 16% 16% 15% 15% 15% 15% 13% 13% 13% 13% 12% 11% 10% 10% 9% 9% 8% 8% 5% 3% 0% Μάλτα Σουηδία Ισλανδία Σλοβενία Ολλανδία Πορτογαλία Σλοβακία Πολωνία Ελβετία Κύπρος Γερμανία Φινλανδία Ουγγαρία Ισπανία Γαλλία Δανία Αυστρία Τσεχία Ιρλανδία Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγία Βουλγαρία Ιταλία Βέλγιο Ρουμανία Ελλάδα Εσθονία Λετονία Λιθουανία Λιχτενστάιν Λουξεμβούργο Πηγή: GSMA 2012

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Διείσδυση 3G στην Ευρώπη 35... παρόλο που η Ελλάδα δεν υπολείπεται της Ευρώπης σε 3G συσκευές! Η Ελλάδα βρίσκεται στη 10 η θέση σε σύνολο 31 ευρωπαϊκών χωρών 100% Ποσοστό του πληθυσμού που διαθέτει κινητά συμβατά με 3G δίκτυα 96% 90% 80% 75% 84% 87% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 67% 60% 64% 59% 60% 61% 53% 54% 51% 48% 43% 44% 45% 41% 39% 28% 28% 29% 30% 33% 34% 35% 36% 37% 37% 20% 10% 9% 0% Πηγή: Wireless Intelligence, EIU

Πηγή: Agenda Scoreboard 2012 Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Ψηφιακό Θεματολόγιο και ο ρόλος του κλάδου Η Ελλάδα υστερεί στο σύνολο των δεικτών του Digital Agenda 2020 Σημαντική η δυνητική συνεισφορά του κλάδου στην επίτευξη των στόχων αυτών Ποσοστό επίτευξης των στόχων του Ψηφιακού Θεματολογίου, Ελλάδα & ΕΕ-27 (2011) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ευρυζωνική κάλυψη όλου του πληθυσμού 91% 95% 75% του πληθυσμού τακτικοί χρήστες του διαδικτύου 63% 90% 60% των μειονεκτούντων ατόμων τακτικοί χρήστες του διαδικτύου 48% 85% 15% του πληθυσμού να μην έχει χρησιμοποιήσει ποτέ το διαδίκτυο 65% 89% 50% του πληθυσμού να κάνει ηλεκτρονικές αγορές 36% 86% 20% του πληθυσμού να κάνει διασυνοριακές ηλεκτρονικές αγορές 50% του πληθυσμού χρησιμοποιεί υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης 25% των χρηστών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης να επιστρέφουν συμπληρωμένα έντυπα 33% των ΜΜΕ πραγματοποιούν ηλεκτρονικές πωλήσεις 17% 37% 37% 48% 54% 51% 82% 84% Ευρυζωνική κάλυψη όλου του πληθυσμού με ταχύτητες >30mbps 0% 50% 50% των ευρυζωνικών συνδέσεων στα νοικοκυριά >100mbps 0% 2% Ελλάδα ΕΕ-27

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Ανάπτυξη νέων συνδεόμενων αγορών 37 Ο κλάδος στηρίζει την ανάπτυξη συνδεόμενων κλάδων, όπως αυτού των κινητών εφαρμογών (mobile apps), ενισχύοντας την οικονομία, την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα Η αγορά κινητών εφαρμογών δεδομένων ήταν το 2011 της τάξης μεγέθους 300 εκ.ευρώ στην Ελλάδα (12 δις $ παγκοσμίως) και αναμένεται ετησια αύξηση 80% μέχρι το 2014. Νέες επιχειρήσεις, ορισμένες εκ των οποίων έχουν αποκτήσει αξιόλογο μέγεθος, με σημαντικά πετυχημένα παραδείγματα εξωστρεφών ελληνικών επιχειρήσεων (π.χ. Velti, Globo, Upstream βλ. ΣΕΚΕΕ) Πολλαπλασιαστικά οφέλη σε όλους τους κλάδους της οικονομίας (π.χ. ηλεκτρονικό εμπόριο, ηλεκτρονική διακυβέρνηση). 30 Συσχέτιση εσόδων από πωλήσεις κινητών συσκευών και εξαρτημάτων Έσοδα συσκευών (δις $) 25 20 15 10 5 0 300 350 400 450 500 550 600 650 700 Πηγή: Mobile Megatrends 2012, Vision Mobile Έσοδα εξαρτημάτων (εκατ. $)

Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Η επίδραση του κλάδου στην οικονομία και την κοινωνία διεθνώς Άλλοι συνδεόμενοι κλάδοι, όπως οι συσκευές, η κινητή διαφήμιση και οι κινητές πληρωμές γνωρίζουν επίσης διεθνώς μεγάλη ανάπτυξη και συμβάλλουν στο μετασχηματισμό της οικονομίας 38 Οι πωλήσεις του I-phone 5 της Apple μπορεί να προσθέσουν από 0,25% έως 0,5% του ΑΕΠ των ΗΠΑ το τελευταίο τρίμηνο του 2012 (J.P.Morgan) Περισσότεροι από το 50% των χρηστών του Facebook συνδέονται στο δίκτυο τουλάχιστον μια φορά την ημέρα χρησιμοποιώντας την κινητή τους συσκευή. Το Facebook αναμένεται να πενταπλασιάσει τα έσοδα του από κινητές υπηρεσίες και mobile advertising το επόμενο έτος (The Wall Street Journal, 5 Sep 2012, Mobile-Ad Surge Predicted for Facebook). Ο κλάδος των mobile payments σημειώνει σημαντική ανάπτυξη, με εταιρίες όπως Visa, Google, Microsoft, να επενδύουν στην ανάπτυξη ασφαλών και εύχρηστων συστημάτων. Ταυτόχρονα, start-up εταιρίες (π.χ. Square) συγκεντρώνουν σημαντικά ποσά επενδυτών ($3,25 δισ.) για να αναπτύξουν εφαρμογές και συστήματα κινητών πληρωμών (Financial Times, 21 Sep 2012, Technology: Zap, tap and go).

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Συνεισφορά τηλεπικοινωνιών στην ανάπτυξη 40 Το 9,2% της συνολικής οικονομικής ανάπτυξης της χώρας την περίοδο 2000 2010 οφειλόταν στις τηλεπικοινωνίες Ετήσιος ρυθμός μεταβολής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας κλάδου στην Ελλάδα 2000-2010 Αεροπορία Ξενοδοχεία και εστιατόρια Κλωστοϋφαντουργία Ανάπτυξη κάθε κλάδου στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη 20% 15% 10% 5% -5% -10% Εκδόσεις Λιανικό εμπόριο Αγροτική παραγωγή Υπηρεσίες απασχόλησης Δημόσια διοίκηση Χονδρικό εμπόριο Φαρμακοβιομηχανία Τηλεπικοινωνίες Κατασκευές Εκμίσθωση ακινήτων 0% -5% -3% -1% 1% 3% 5% 7% 9% Πηγή: Eurostat Χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες Ετήσιος ρυθμός μεταβολής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας κλάδου στην ευρωζώνη 2000-2009 Το μέγεθος της κουκίδας στο διάγραμμα δείχνει το μέγεθος (Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία) του κάθε κλάδου Ο κλάδος των τηλεπικοινωνιών αναπτύχθηκε πολύ ταχύτερα (8,9% ετησίως) από το σύνολο της οικονομίας (2,2%) στην Ελλάδα Το ίδιο ισχύει και σε επίπεδο ευρωζώνης (6,1% ανάπτυξη ο κλάδος έναντι 1,1% το σύνολο της οικονομίας σε ετήσια βάση)

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Συνεισφορά στο ΑΕΠ 41 Η άμεση συνεισφορά του κλάδου στο ΑΕΠ το 2011 ανήλθε σε 3.248 εκ. ευρώ (1,5% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας) 2,0% 1,9% 1,8% 1,7% 1,6% 1,5% 1,4% 1,3% 1,2% 1,1% 1,0% Μερίδιο κλάδου στο συνολικό ΑΕΠ της Ελλάδας Μερίδιο ΑΕΠ κλάδου στο συνολικό ΑΕΠ Μεταβολή ΑΕΠ κλάδου σε τρέχουσες τιμές 1,9% 1,8% 30% 20% 1,7% 1,6% 1,5% 1,2% 10% 0% -9,5% -7,3% -10% -11,3% -20% 2007 2008 2009 2010 2011 Η άμεση συνεισφορά του κλάδου στο ΑΕΠ, παρά τη μείωσή της το 2011 κατά 414 εκ. (ή 11,3%) παραμένει ιδιαίτερα σημαντική. Ο περιορισμός της συνεισφοράς του κλάδου από το 2008 και μετά δείχνει ότι η ύφεση έχει πλήξει τον κλάδο βαρύτερα από την υπόλοιπη οικονομία Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Θέσεις εργασίας 42 Οι κινητές τηλεπικοινωνίες συνεισέφεραν άμεσα και έμμεσα 58.900 θέσεων εργασίας στο σύνολο της οικονομίας το 2011 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 Θέσεις εργασίας που δημιουργούνται άμεσα και έμμεσα από τον κλάδο 72.087 76.444 66.321 Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ 63.293 58.968 2007 2008 2009 2010 2011 Θέσεις εργασίας από πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα Θέσεις εργασίας στο δημόσιο Θέσεις εργασίας σε προμηθευτές και εμπόρους Θέσεις εργασίας στους παρόχους Οι θέσεις εργασίας που δημιουργεί ο κλάδος άμεσα και έμμεσα αναλύονται ως εξής: o 5.700 άτομα στους παρόχους o 14.100 άτομα σε εμπόρους και προμηθευτές o 19.700 στο δημόσιο (μέσω των φορολογικών εσόδων) o 19.400 από πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στο σύνολο της οικονομίας Η συνολική απασχόληση που δημιουργείται από τον κλάδο βαίνει μειούμενη μετά το 2008, λόγω της ύφεσης στον κλάδο

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Δημόσια έσοδα 43 Συνολικά, οι 3 εταιρείες του κλάδου το 2011 συνεισέφεραν 1.352 εκ. σε άμεσα δημόσια έσοδα - πρότυπος κλάδος στην πιστή τήρηση της φορολογικής νομοθεσίας * Το 2011 καταβλήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των 380 εκ. με το υπόλοιπο να εξοφλείται τα επόμενα έτη Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών Σύνολο παρόχων 2010 2011 Φόροι 966.229.694 877.547.946 ΦΠΑ 420.796.483 410.513.988 Φόρος εισοδήματος εταιρειών 154.116.125 120.770.799 Τέλη κινητής τηλεφωνίας 351.462.040 307.707.787 Λοιποί φόροι και τέλη 10.147.693 8.882.508 Φόρος εισοδήματος εργαζομένων (ΦΜΥ) παρόχων 29.707.353 29.672.864 Ασφαλιστικές εισφορές 118.817.154 94.492.157 Εργοδοτικές εισφορές παρόχων 73.935.158 60.915.594 Εισφορές εργαζομένων παρόχων 44.881.997 33.576.564 Δαπάνες για χορήγηση αδειών φάσματος * 0 380.535.000 Γενικό σύνολο 1.085.046.848 1.352.575.103 Γενικό σύνολο χωρίς άδειες φάσματος 1.085.046.848 972.040.103

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Δημόσια έσοδα 44 Λαμβάνοντας υπόψη και τη συνεισφορά της υπόλοιπης αλυσίδας αξίας (προμηθευτές αγαθών και υπηρεσιών των παρόχων και έμποροι συσκευών) τα δημόσια έσοδα ανέρχονται σε 1.992 εκατ. 2500 Ανάλυση δημόσιων εσόδων 2011 2000 381 1992 εκ. ευρώ 1500 1000 791 312 94 154 150 100 9 500 0 ΦΠΑ Ειδικό τέλος Ασφ. εισφορές Ασφ. εισφορές παρόχων (εργαζ. & εργοδ) προμηθευτών και εμπόρων (εργαζ. & εργοδ) Φόρος εισ. παρόχων (εταιρειών και εργαζομένων) Φόρος εισ. προμηθευτών και εμπόρων (εταιρειών και εργαζομένων) Λοιποί φόροι και τέλη Δαπάνες για χορήγηση αδειών φάσματος Σύνολο Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ, Τράπεζα της Ελλάδος

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Ωφέλειες από την παραγωγικότητα και πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα 45 Το συνολικό ποσοστό της συνεισφοράς του κλάδου στο ΑΕΠ εκτιμάται σε 9,1%, λαμβάνοντας υπόψη τις ωφέλειες από την παραγωγικότητα και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα Ο κλάδος ενισχύει την οικονομία μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας των χρηστών κατά 5,7% 3,5% από τη χρήση της κινητής τηλεφωνίας και 2,2% από τη χρήση της κινητής ευρυζωνικότητας Τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα από τα εισοδήματα που δημιουργεί ο κλάδος ανέρχονται σε 1,9% Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ, Παγκόσμια Τράπεζα

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Τιμές καταναλωτή 46 Από το 2004 έως και το 2011 η μείωση των τιμών ανά λεπτό ομιλίας ξεπέρασε το 75% στην Ελλάδα με αποτέλεσμα να έχουμε τις χαμηλότερες τιμές από κάθε χώρα στην Ευρώπη ανά λεπτό ομιλίας 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 0,000 Εξέλιξη τιμών προ φόρων ( ανά λεπτό ομιλίας) Μεταβολή τιμής - Ελλάδα Μεταβολή τιμής - Ευρώπη Τιμή ( ανά λεπτό ομιλίας) - Ελλάδα Τιμή ( ανά λεπτό ομιλίας) - Ευρώπη 0,090 0,056-7% -10% -11% -7% -14% -18% -18% -15% -9% -10% -19% -11% -30% -25% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 200% 150% 100% 50% 0% -50% Μεταβολή τιμής από προηγούμενο έτος Η κινητή τηλεφωνία είναι από τις δραστηριότητες με τη μεγαλύτερη μείωση τιμών στην οικονομία, λόγω του έντονου ανταγωνισμού, ρυθμιστικών παρεμβάσεων και της μείωσης του κόστους παροχής των υπηρεσιών. Η ένταση του ανταγωνισμού έχει ως αποτέλεσμα το 2011, η Ελλάδα να έχει τις χαμηλότερες τιμές προ φόρων (0,056 ευρώ ανά λεπτό ομιλίας) από κάθε χώρα στην Ευρώπη. Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Ανάπτυξη κινητών εφαρμογών 47 Στην Ελλάδα έχει αναπτυχθεί μία αξιόλογη συστάδα (cluster) επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην ανάπτυξη κινητών εφαρμογών με έμφαση στην εξωστρέφεια και την καινοτομία Ο κύκλος εργασιών από κινητές εφαρμογές στην Ελλάδα ανέρχεται σε 300 εκ. ευρώ (από 500 εκ. συνολικά για τις εταιρείες τις 64 εταιρείες μέλη του Συνδέσμου Εταιρειών Κινητών Εφαρμογών). Ο κλάδος είναι εξωστρεφής, καθώς οι μεγάλες εταιρείες κάνουν έως και 80% - 85% του τζίρου τους στο εξωτερικό. Ενδεικτικά σε μεγάλες επιχειρήσεις του κλάδου, 25% - 30% του κύκλου εργασιών επενδύεται σε έρευνα και ανάπτυξη (R & D) και περίπου το 20% - 25% του προσωπικού εργάζεται σε έρευνα και ανάπτυξη Οι διάφορες ελληνικές εταιρίες κινητών εφαρμογών μετατρέπουν διαδικτυακές εφαρμογές σε εφαρμογές για κινητά αλλά και αξιοποιούν τις δυνατότητες και ιδιαιτερότητες και της φορητότητας για την ανάπτυξη ειδικών εφαρμογών

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Προτάσεις ανάπτυξης για το μέλλον 48 Στο μέλλον όμως, η πλήρης αξιοποίηση των δυνατοτήτων του κλάδου ώστε να αποτελέσει όχημα για την ανάκαμψη και την καινοτομία, προϋποθέτει τη βελτίωση του επενδυτικού κλίματος Το ετήσιο κόστος αδειοδότησης των κεραιών ανέρχεται σήμερα σε 35 εκατ. (10% των ετήσιων επενδύσεων) ενώ η αναποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης καθυστερεί την υλοποίηση των πρόσφατα ψηφισθέντων νομοσχεδίων (4070/2012 και 4053/2012). Με βάση προτάσεις του κλάδου, οι βασικοί άξονες για τη βελτίωση του επενδυτικού κλίματος είναι: Ο εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης μέσω εφαρμογής νέων τεχνολογιών και εφαρμογών κινητής τηλεφωνίας για να υλοποιήσει το πρόγραμμα της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, ώστε να υλοποιηθεί η σύγκλιση με την Ευρώπη και να μην αποτελεί ανασχετικό παράγοντα ανάπτυξης της οικονομίας Η έκδοση και υλοποίηση της σχετικής δευτερογενούς νομοθεσίας για την εφαρμογή των 4053/2012 και 4070/2012. Η υλοποίηση του Εθνικού Παρατηρητηρίου Η/Μ Ακτινοβολίας ώστε να αυξηθούν τα μέτρα εμπιστοσύνης του κοινού σχετικά με τη νομιμότητα και ασφάλεια του δικτύου κινητής τηλεφωνίας Η κατάργηση σε βάθος τριετίας του ειδικού τέλους στα συνδυαστικά πακέτα φωνής και δεδομένων

Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Σενάρια ανάπτυξης για το μέλλον 49 Με την υιοθέτηση των προτάσεων του κλάδου, η συνεισφορά του κλάδου στο συνολικό ΑΕΠ της Ελλάδας αυξάνεται κατά 420 εκ., τα δημόσια έσοδα κατά 170 εκ. και η απασχόληση κατά 8 χιλ. άτομα Η εκτίμηση των μελλοντικών προοπτικών του κλάδου και της συνεισφοράς του στην οικονομία βασίστηκε : Σενάριο Α: συνέχιση της υφιστάμενης κατάστασης στους παραπάνω άξονες Σενάριο Β: υλοποίηση των προτάσεων του κλάδου για αναπτυξιακή ώθηση Τα σενάρια επηρεάζουν κυρίως το βαθμό σύγκλισης με την Ευρώπη στη διείσδυση των δεδομένων και νέων υπηρεσιών και δευτερευόντως τη ζήτηση των παραδοσιακών υπηρεσιών φωνής στα συνδυαστικά πακέτα. Πηγή: Ιστορικά στοιχεία από εταιρείες κινητής και European Telecoms Matrix, Q2 2012, Merrill Lynch & Bank of America, μελλοντικά σενάρια από ICAP Group

Περιεχόμενα 50 Επιτελική σύνοψη Οικονομικό περιβάλλον Αποτελέσματα και δείκτες κλάδου Διεθνείς τάσεις στις κινητές επικοινωνίες Αποτύπωμα κλάδου στην οικονομία Επίδραση φορολογικής & κανονιστικής πολιτικής στον κλάδο

Θεσμικό-Κανονιστικό πλαίσιο αδειοδότησης σταθμών βάσης Χρόνος και προϋποθέσεις αδειοδοτήσεων 51 Οι επενδύσεις στον τομέα της κινητής τηλεφωνίας προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός σταθερού και αποτελεσματικού θεσμικού πλαισίου. Ανάγκη άμεσης εφαρμογής των νέων νόμων 4053/2012 και 4070 / 2012 Με το νέο νόμο, η διάρκεια της διαδικασίας αδειοδότησης μπορεί να μειωθεί από 40 σε 4 μήνες. Ωστόσο υπάρχει καθυστέρηση εφαρμογής του νέου νομικού πλαισίου, η οποία οφείλεται κυρίως στη χαμηλή ικανότητα παραγωγής δευτερογενούς δικαίου. Από >40 μήνες οι διαδικασίες θα μειωθούν σε 4 με το onestop shop της ΕΕΤΤ Οι επενδύσεις το 2012 έχουν παγώσει λόγω της καθυστέρησης στην εφαρμογή της νομοθεσίας Πηγή: GSMA 2010

Επίδραση φορολογικής πολιτικής - Οι μεταβολές του ειδικού τέλους, δημόσια έσοδα και ύφεση 52 Η επίδραση της αύξησης του ειδικού τέλους και της οικονομικής κρίσης μειώνει τα δημόσια έσοδα και τη χρήση κινητής τηλεφωνίας Οι προβλέψεις δείχνουν ότι το Β τρίμηνο 2013 τα έσοδα του δημοσίου θα είναι μικρότερα από την προ ειδικού τέλους (2009) εποχή. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ μειώνεται συνεχώς λόγω της οικονομικής κρίσης Πηγή: Ανάλυση στοιχείων Τράπεζας της Ελλάδος

Επίδραση φορολογικής πολιτικής - Οικονομετρικό μοντέλο 53 Το οικονομετρικό μοντέλο επικαιροποιήθηκε μέχρι το A τρίμηνο του 2012 λαμβάνοντας υπόψη μεγάλες αλλαγές που επηρεάζουν τις ελαστικότητες όπως το μνημόνιο και η ταυτοποίηση Μεγάλες αλλαγές που λαμβάνονται υπόψη: το Μνημόνιο ΕΕ&ΔΝΤ επηρρεάζει την οικονομική ευρωστία των συνδρομητών Η ταυτοποίηση περιόρισε τον αριθμό των προπληρωμένων καρτών Τα αποτελέσματα δείχνουν μια οριακή αύξηση της ελαστικότητας εισοδήματος (~0.6%) στο 1,22 και αντίστοιχη μείωση της ελαστικότητας τιμών (~0.9%) στο -1,63 Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής είναι δημοσιευμένα και στο Telecommunications Policy Journal, July 2011 αναγνωρίζοντας την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων

Επίδραση φορολογικής πολιτικής - Ανάλυση ευαισθησίας δημοσίων εσόδων σε αλλαγές στο ειδικό τέλος 54 Μείωση του ειδικού τέλους κατά 50% θα οδηγήσει σε αύξηση των συνολικών δημοσίων εσόδων κατά 29 εκ. λαμβάνοντας υπόψη και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην ευρύτερη οικονομία Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ, Προβλέψεις ΔΝΤ

Επίδραση φορολογικής πολιτικής - Μείωση ΦΠΑ 55 Ενδεχόμενη μείωση του ΦΠΑ από 23% σε 20% θα αυξήσει τα δημόσια έσοδα κατά 4 εκ., λαμβάνοντας υπόψη και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην υπόλοιπη οικονομία εκ ευρώ σε δημόσια έσοδα 40 20 0-20 -40-60 Μεταβολή δημοσίων εσόδων από μείωση ΦΠΑ από 23% σε 20% 24 13 13 2 6 0,4-11 15 4-80 -69 Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ

Επίδραση φορολογικής πολιτικής Κατάργηση ΦΠΑ στο ειδικό τέλος 56 Ενδεχόμενη κατάργηση του ΦΠΑ στο ειδικό τέλος θα αυξήσει τα δημόσια έσοδα κατά 17 εκ., λαμβάνοντας υπόψη και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην υπόλοιπη οικονομία 30 Επίδραση στα δημόσια έσοδα της κατάργησης του ΦΠΑ στο ειδικό τέλος εκ ευρώ σε δημόσια έσοδα 20 10 0-10 -20-30 -40 10 1 5 10 19 0,3 0,4 16 17-50 -45

Επίδραση φορολογικής πολιτικής - Εξαίρεση συνδυαστικών πακέτων από το ειδικό τέλος 57 Εξαίρεση από το ειδικό τέλος, των συνδέσεων που προσφέρουν φωνή και όγκο δεδομένων ασύρματης πρόσβασης στο διαδίκτυο τουλάχιστον 50Mb θα ωφελήσει την διείσδυση ευρυζωνικών δικτύων, την ανάπτυξη και τα δημόσια έσοδα κατά 168 εκ. 200 150 100 50 0-50 -100 Αποτέλεσμα στα δημόσια έσοδα σε εκ. ευρώ από την κατάργηση του ειδικού τέλους στα προγράμματα που προσφέρουν τουλάχιστον 50 Mb σε όγκο δεδομένων -42 Ειδικό τέλος Σύνολο Άμεσο αποτέλεσμα Έμμεσο αποτέλεσμα -10 ΦΠΑ στο ειδικό τέλος 49 48 74 24 10 15 ΦΠΑ στους λογαριασμούς Φόρος εισοδήματος εταιρειών και φυσικών προσώπων Ασφαλιστικές εισφορές 168 Σύνολο Εξαίρεση από το ειδικό τέλος των εν λόγω συνδέσεων θα έχει ως αποτέλεσμα: Τα δημόσια έσοδα από τα συνδυαστικά πακέτα αυξάνονται από 141 εκ. το 2011 σε 224 εκ. τα 2014 Λαμβάνοντας υπόψη και τις επιδράσεις στην ανάπτυξη από την αυξημένη διείσδυση ευρυζωνικών δικτύων : Το ΑΕΠ αυξάνεται κατά 612 εκ. τα δημόσια έσοδα αυξάνονται επιπρόσθετα κατά 168 εκ. Πηγή: Ανάλυση στοιχείων εταιρειών, ΕΛΣΤΑΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, Τράπεζα της Ελλάδος

Ο Κλάδος της Κινητής Τηλεφωνίας στις νέες συνθήκες ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Σεπτέμβριος 2012