Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Για δημοσίευση στα Πρακτικά του 10 ου Πανελλήνιου Συνέδριου της ΟΜΕΡ, 2015 ΜΕΛΕΤΗ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΟΥ ΤΕΣΤ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (ΤΕΑ), ΕΝΟΣ ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (7-30 ΜΗΝΩΝ) Αλεξάνδρα Καρούσου 1 & Κωνσταντίνος Πετρογιάννης 2 1 Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία, ΔΠΘ. akarouso@psed.duth.gr 2 Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. kpetrogiannis@eap.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση των βασικών ψυχομετρικών χαρακτηριστικών του ΤΕΑ, ενός νέου ερωτηματολογίου γονέων για την πρώιμη εκτίμηση της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης ελληνόφωνων παιδιών, το οποίο σταθμίστηκε στη χώρα μας. Παρουσιάζονται αποτελέσματα, βάσει ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος 1391 παιδιών ηλικίας 7-30 μηνών, σχετικά με την ευαισθησία του εργαλείου στις αναπτυξιακές αλλαγές, την εσωτερική αξιοπιστία, και την συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα των δύο βασικών κλιμάκων του ΤΕΑ ( Προλεκτικές συμπεριφορές και Λεκτικές συμπεριφορές ) και των αντίστοιχων υποκλιμάκων τους (φωνητική και μη φωνητική προλεκτική, γλωσσική κατανόηση, εκφραστικό λεξιλόγιο, μορφολογία και σύνταξη). Τα αποτελέσματα επίσης αναδεικνύουν την αναπτυξιακή πορεία των διαφόρων διαστάσεων επικοινωνιακής/γλωσσικής ανάπτυξης που αξιολογούνται, καθώς και τις σημαντικές μεταξύ τους διασυσχετίσεις. Τα ευρήματα στο σύνολό τους προσφέρουν σημαντικές ενδείξεις για την λειτουργικότητα, την εγκυρότητα και την αξιοπιστία του νέου αυτού ψυχομετρικού εργαλείου ως μέσου για την πρώιμη εκτίμηση του επικοινωνιακού/γλωσσικού επιπέδου μικρών παιδιών, για κλινικούς, εκπαιδευτικούς ή ερευνητικούς σκοπούς. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Επικοινωνιακή και γλωσσική ανάπτυξη, πρώιμη εκτίμηση, ψυχομετρικό εργαλείο, ελληνική γλώσσα, βρεφική, νηπιακή ηλικία Η πρώιμη εκτίμηση της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης των παιδιών αποτελεί σημαντική ανάγκη τόσο της εκπαιδευτικής όσο και της κλινικής πρακτικής. Η ανάγκη αυτή στηρίζεται από πολλές μελέτες οι οποίες έχουν καταδείξει τα σημαντικά οφέλη των προγραμμάτων πρώιμης παρέμβασης σε παιδιά που παρουσιάζουν καθυστέρηση στον εκφραστικό λόγο ή/και διαταραχές της ς (π.χ., Girolametto, Pearce, & Weitzman, 1996, 1997 Whitehurst, Smith, Fischel, Arnold, & Lonigan, 1991). Τέτοιου είδους παρεμβάσεις, όταν ξεκινούν νωρίς (πριν τα 2,5 έτη) και όταν εφαρμόζονται συστηματικά μπορούν να μειώσουν σημαντικά τόσο τις βραχυπρόθεσμες, όσο και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των γλωσσικών ή/και αναπτυξιακών διαταραχών στη σχολική επίδοση των παιδιών, αλλά και ευρύτερα στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη (Paul, 2000 Rogers, 1998 Snowling, Adams, Bishop, & Stothard, 2001 Snowling, Bishop, Stothard, Chipchase & Kaplan, 2006). Η εκτίμηση της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης σε τόσο μικρές ηλικίες με στόχο την πρώιμη ανίχνευση πιθανής καθυστέρησης ή παθολογίας ενέχει, ωστόσο, αρκετές δυσκολίες. Κατά κύριο λόγο αυτές πηγάζουν, αφενός, από τις μεγάλες ατομικές διαφορές και χρονικές αποκλίσεις στην ανάδυση συγκεκριμένων δεξιοτήτων που καταγράφονται ακόμα και στα πλαίσια της φυσιολογικής ανάπτυξης (Bates, Bretherton, & Snyder, 1988 Dale & Goodman, 2005 Fenson et al., 1994 Fenson, Bates et al., 2000) και, αφετέρου, από τις

σημαντικές μεθοδολογικές δυσκολίες που ενέχει η συλλογή αντιπροσωπευτικών, έγκυρων και αξιόπιστων γλωσσικών δεδομένων από παιδιά πολύ μικρής ηλικίας, καθώς επίσης και η ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων αυτών η οποία απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και εμπειρία. Τα σταθμισμένα ερωτηματολόγια γονέων (parent reports) έχουν αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια ως ένας αξιόπιστος και παράλληλα πρακτικός τρόπος άντλησης έγκυρων πληροφοριών σχετικά με τις επικοινωνιακές δεξιότητες των πολύ μικρών παιδιών ( για μια συζήτηση σχετικά με τα πλεονεκτήματα των ερωτηματολογίων γονέων βλ. Καρούσου & Πετρογιάννης, 2014). Πρόκειται για σταθμισμένα ψυχομετρικά εργαλεία τα οποία περιλαμβάνουν προσεκτικά δομημένες και διατυπωμένες ερωτήσεις προς τους γονείς σχετικά με διάφορες επικοινωνιακές και γλωσσικές συμπεριφορές που, σύμφωνα με την ψυχογλωσσολογική έρευνα, αποτελούν δείκτες της επικοινωνιακής ανάπτυξης των μικρών παιδιών. Έτσι, ερωτηματολόγια γονέων όπως τα MacArthur-Bates Communicative Development Inventories (MCDIs) (Fenson et al., 1993 Fenson, et al., 2007), το Communication and Symbolic Behavior Scales Developmental Profile (CSBS DP) (Wetherby & Prizant, 2002) ή το Language Development Survey (Rescorla, 1989), έχουν δώσει πολύ καλά αποτελέσματα σχετικά με την εγκυρότητά τους και χρησιμοποιούνται πλέον συστηματικά διεθνώς από παιδιάτρους, λογοθεραπευτές και εκπαιδευτικούς (π.χ. Bleses et al., 2008). Γενικός στόχος της έρευνας που παρουσιάζουμε ήταν η δημιουργία και η στάθμιση ενός νέου ψυχομετρικού εργαλείου, του ΤΕΑ, το οποίο (α) να καθιστά εφικτή την πρώιμη εκτίμηση (screening) του επικοινωνιακού και γλωσσικού επιπέδου πολύ μικρών παιδιών (7-30 μηνών) που μεγαλώνουν σε ελληνόφωνο οικογενειακό περιβάλλον, (β) να συμπληρώνεται από τους γονείς των παιδιών ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου, (γ) να διαθέτει υψηλή εγκυρότητα και αξιοπιστία, (δ) να καλύπτει βασικούς και κρίσιμους τομείς επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης, και (ε) να ανταποκρίνεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται αποτελέσματα από τη μελέτη στάθμισης του Τεστ Επικοινωνιακής Ανάπτυξης (ΤΕΑ). Πιο συγκεκριμένα, μελετάται η λειτουργικότητα και τα βασικά ψυχομετρικά χαρακτηριστικά του ΤΕΑ με διερεύνηση της λειτουργικότητας, της αξιοπιστίας, καθώς και της συγκλίνουσας και διακρίνουσας εγκυρότητας για καθεμία από τις κλίμακες και υποκλίμακες από τις οποίες συγκροτείται. Μέθοδος Συμμετέχοντες Το ΤΕΑ συμπληρώθηκε από τους γονείς 1391 παιδιών που κάλυπταν όλο το ηλικιακό φάσμα των 7 έως 30 μηνών (μ.ό. 19,45, τ.α. 6,91 μήνες) και αποτέλεσαν το δείγμα στάθμισης. Ως προς το φύλο τους, 50,8% ήταν αγόρια και 49,2% κορίτσια. Βασικό κριτήριο για τη συμμετοχή στην έρευνα ήταν να ομιλείται η ελληνική γλώσσα στο σπίτι των παιδιών. Με βάση τις σχετικές απαντήσεις των γονέων τους όλα τα παιδιά ήταν απολύτως υγιή, χωρίς διαγνωσμένη φυσική, αισθητηριακή ή νοητική αναπηρία. Επιπλέον, σε κανένα από τα παιδιά δεν συνέτρεχε κάποιος παράγοντας κινδύνου για γλωσσική καθυστέρηση (προωρότητα, χαμηλό βάρος γέννησης, επαναλαμβανόμενες ωτίτιδες). Από τις οικογένειες που συμμετείχαν στη μελέτη, 53% κατοικούσαν σε μεγάλες πόλεις (>40.000 κατοίκους), 14,9% σε μικρές πόλεις (10.000-40.000 κατ.), 17,6% σε κωμοπόλεις (2.000-10.000 κατ.) και 14,6% σε χωριά (<2.000 κατ.). Τα περισσότερα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τη μητέρα των παιδιών (86.6%), ενώ τα υπόλοιπα συμπληρώθηκαν είτε από τον πατέρα (7.8%) ή τους δύο γονείς μαζί (2%) είτε από τη γιαγιά τους (1.7%). Ως προς το μορφωτικό επίπεδο των μητέρων, το οποίο εκλαμβάνεται ως δείκτης του κοινωνικο-

ΚΛΙΜΑΚΑ ΙΙ Λεκτικές Συμπεριφορές ΚΛΙΜΑΚΑ Ι Μη λεκτικές συμπεριφορές οικονομικού επιπέδου της οικογένειας (π.χ. Heilmann, Ellis Weismer, Evans, & Hollar, 2005), σε ποσοστό 35,7% ήταν πτυχιούχοι Πανεπιστημίου, 29,7% απόφοιτες Τεχνικών Σχολών, 29,3% απόφοιτες Λυκείου, 5,1% απόφοιτες Γυμνασίου, ενώ 1% είχαν ολοκληρώσει μόνο την Α'βαθμια εκπαίδευση. Η επαφή με τις οικογένειες πραγματοποιήθηκε είτε μέσω του παιδαγωγικού προσωπικού παιδικών σταθμών και παιδιάτρων, είτε μέσω επαφών που είχαν οι ερευνητές και φοιτητές του Τμήματος Επιστημών της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Αφού οι κηδεμόνες ενημερώθηκαν σχετικά με τον σκοπό, τη διαδικασία και τον ανώνυμο χαρακτήρα της έρευνας και εξασφαλίσθηκε η συναίνεσή τους για συμμετοχή στην έρευνα, τους χορηγήθηκαν τα ερωτηματολόγια μαζί με οδηγίες σχετικά με τη συμπλήρωση τους. Ψυχομετρικό εργαλείο Το Τεστ Επικοινωνιακής Ανάπτυξης (ΤΕΑ) είναι ένα δομημένο ερωτηματολόγιο γονέων για την εκτίμηση του επικοινωνιακού/γλωσσικού επιπέδου παιδιών ηλικίας 7 έως 30 μηνών. Αποτελείται από δύο κύριες κλίμακες και πέντε υποκλίμακες, μέσω των οποίων καθίσταται εφικτή η εκτίμηση συγκεκριμένων διαστάσεων της επικοινωνιακής/γλωσσικής ανάπτυξης των παιδιών (βλ. Πίνακα 1). Όλες οι ερωτήσεις που περιλαμβάνει το ΤΕΑ είναι κλειστού τύπου. Οι γονείς καλούνται να αναγνωρίσουν τις τρέχουσες ή αναδυόμενες επικοινωνιακές συμπεριφορές των παιδιών τους. Οι ερωτήσεις συνοδεύονται πάντα από συγκεκριμένα παραδείγματα ή αναφέρονται σε συγκεκριμένα καθημερινά επικοινωνιακά πλαίσια μέσα στα οποία είναι πιθανόν να εμφανίζονται οι υπό διερεύνηση συμπεριφορές. Ιδιαίτερη προσοχή έχει, επίσης, δοθεί στον τρόπο με τον οποίο ερωτούνται οι γονείς, στις οδηγίες συμπλήρωσης που τους δίδονται για κάθε υποκλίμακα, καθώς και στη διατύπωση των ερωτήσεων, ώστε να γίνονται κατανοητές από τους γονείς ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου. Πίνακας 1. Κλίμακες και υποκλίμακες του ΤΕΑ: επικοινωνιακές συμπεριφορές και βασικοί αναπτυξιακοί δείκτες Προλεκτική (18)* Κατανόηση της γλώσσας (4) Εκφραστικό Λεξιλόγιο (23) Μορφολογία (6) Σύνταξη (10) Μη φωνητική προλεκτική (8) Φωνητική προλεκτική (10) Βλεμματική επαφή, χειρονομίες, πράξεις, παιχνίδια και ρουτίνες Διάφορα είδη φωνοποιήσεων, φωνητικές μιμήσεις, ιδιωτικά/μη επικοινωνιακά εκφωνήματα Επικοινωνιακά πλαίσια εντός των οποίων γίνεται αντιληπτή η κατανόηση λέξεων ή εκφράσεων της μητρικής γλώσσας. Μέγεθος λεξιλογίου και σημασιολογικές κατηγορίες των λέξεων που περιλαμβάνει. Βασικές μορφολογικές διαφοροποιήσεις αριθμού, γένους, προσώπου, ρηματικών χρόνων. Μορφοσυντακτική πολυπλοκότητα προτάσεων * Σε παρένθεση εμφανίζεται ο αριθμός των ερωτήσεων ανά υποκλίμακα. Κλίμακα Ι Μη λεκτικές συμπεριφορές. Η πρώτη κλίμακα του ΤΕΑ αξιολογεί επικοινωνιακές συμπεριφορές οι οποίες δεν απαιτούν την ικανότητα για λεκτική / παραγωγή λέξεων εκ μέρους των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει δύο υποκλίμακες σχετικές με (α) τα προλεκτικά/προγλωσσικά μέσα (φωνητικά και μη φωνητικά) που χρησιμοποιούν τα

μικρά παιδιά για να επικοινωνήσουν με τους οικείους τους πριν αναπτύξουν ένα επαρκές γλωσσικό σύστημα ς (υποκλίμακα: Προλεκτική ), και (β) καθημερινές περιστάσεις ή επικοινωνιακά πλαίσια εντός των οποίων οι γονείς μπορούν να καταλάβουν ότι το παιδί τους κατανοεί τη σημασία λέξεων ή εκφράσεων της μητρικής του γλώσσας (υποκλίμακα: Κατανόηση γλώσσας). Κλίμακα ΙΙ Λεκτικές συμπεριφορές. Η δεύτερη κλίμακα του ΤΕΑ αξιολογεί επικοινωνιακές συμπεριφορές οι οποίες προϋποθέτουν την ικανότητα για λεκτική / παραγωγή λέξεων. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τρεις υποκλίμακες σχετικές με την εκτίμηση (α) του μεγέθους του λεξιλογίου των παιδιών και των σημασιολογικών κατηγοριών από τις οποίες αποτελείται (υποκλίμακα: Εκφραστικό Λεξιλόγιο), (β) των μορφολογικών διαφοροποιήσεων (αριθμού, γένους, πτώσης, προσώπου και τριών απλών ρηματικών χρόνων) που καταγράφονται στον λόγο τους (υποκλίμακα: Μορφολογία), καθώς και (γ) της μορφοσυντακτικής πολυπλοκότητας των προτάσεων που παράγουν (υποκλίμακα: Σύνταξη) (για μια αναλυτική παρουσίαση των κλιμάκων και υποκλιμάκων του ΤΕΑ και για παραδείγματα ερωτήσεων, βλ. Καρούσου & Πετρογιάννης, 2014 Karousou & Petrogiannis, in press). Οι ψυχομετρικές ιδιότητες του ΤΕΑ έχουν ελεγχθεί μέσω μιας σειράς προκαταρκτικών και συμπληρωματικών μελετών οι οποίες συνοψίζονται στον Πίνακα 2. Πίνακας 2 Προκαταρκτικές μελέτες, έλεγχοι εγκυρότητας - αξιοπιστίας και στάθμιση του ΤΕΑ Μελέτη Δείγμα Αποτελέσματα Προπιλοτική μελέτη Ι Ν=42 (8-30 μηνών), γονείς διαφορετικών μορφωτικών επιπέδων Εντοπισμός δυσκολιών στην κατανόηση των ερωτήσεων Αναδιατύπωση, εμπλουτισμός με παραδείγματα. Προπιλοτική μελέτη ΙΙ Πιλοτική μελέτη Μελέτη στάθμισης Μελέτη συγχρονικής εγκυρότητας Μελέτη επαναχορήγησης (testretest) Μελέτη προβλεπτικής εγκυρότητας Ν=148 (8-30 μηνών), γονείς διαφορετικών μορφωτικών επιπέδων Ν=354, (7-30 μηνών), πανελλαδικό αντιπροσωπευτικό δείγμα (βλ. Καρούσου & Πετρογιάννης, 2014) Ν=1391 (7-30 μηνών), πανελλαδικό αντιπροσωπευτικό δείγμα (βλ. Karousou & Petrogiannis, υπό δημοσίευση) N=54 άμεση παρατήρηση (βιντεοσκόπηση) + συμπλήρωση ΤΕΑ την ίδια ημέρα. Άμεση αξιολόγηση του επικοινωνιακού / γλωσσικού επιπέδου κάθε παιδιού και συσχέτιση με αποτελέσματα ΤΕΑ για κάθε κλίμακα και υποκλίμακα. (βλ. Καρούσου & Νικολαΐδου, 2015) Ν=45 (7-28 μηνών), επαναχορήγηση του ΤΕΑ μετά από 2 μήνες. Συσχετίσεις μεταξύ των δύο βαθμολογιών. Σε εξέλιξη, Ν=65. Διαχρονική παρακολούθηση της ανάπτυξης των παιδιών μέχρι και δύο έτη μετά την αρχική χορήγηση του ΤΕΑ. Τροποποίηση των υποκλιμάκων Κατανόηση της γλώσσας και Εκφραστικό Λεξιλόγιο. Κατάργηση 9 ερωτήσεων που δεν επέδειξαν αναπτυξιακή ευαισθησία ή για τις οποίες καταγράφηκε από νωρίς «φαινόμενο οροφής». Διεύρυνση του κατώτερου ηλικιακού ορίου χορήγησης κατά 1 μήνα (μέχρι τους 7 μήνες). Βλ. ενότητα Αποτελέσματα του παρόντος άρθρου Κλίμακα Προλεκτικής Επικοινωνίας: r(54)=0,88, p<0,001 Κλίμακα Λεκτικής Επικοινωνίας: r(54)=0,88, p<0,001 Κλίμακα Προλεκτικής Επικοινωνίας: r(54)=0,79, p<0,001 Κλίμακα Λεκτικής Επικοινωνίας: r(54)=0,82, p<0,001

Αποτελέσματα Στόχος των αναλύσεων που παρουσιάζονται εδώ ήταν ο έλεγχος της λειτουργικότητας των κλιμάκων και υποκλιμάκων του ΤΕΑ σε τρία επίπεδα: (α) σε επίπεδο αναπτυξιακής ευαισθησίας (σταδιακή διάκριση των επιτευγμάτων των παιδιών ανά ηλικιακή ομάδα), (β) σε επίπεδο εσωτερικής συνοχής των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε υποκλίμακα, και (γ) σε επίπεδο συγκλίνουσας και διακρίνουσας εγκυρότητας των κλιμάκων και υποκλιμάκων. Επίσης, διεξήχθη έλεγχος των διασυναφειών μεταξύ των κύριων κλιμάκων/υποκλιμάκων. (a) Αναπτυξιακή ευαισθησία Με βάση τις μέσες τιμές των υποκλιμάκων ανά ηλικιακή ομάδα που εμφανίζονται στους Πίνακες 3 και 4, διαπιστώνεται μια αναπτυξιακή ακολουθία των διαφόρων διαστάσεων της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης, στοιχείο που τεκμηριώνεται και από τους σχετικούς ελέγχους διακύμανσης και ελέγχους post-hoc με την μέθοδο Bonferroni μεταξύ των ηλικιακών ομάδων για κάθε υποκλίμακα. Τα ευρήματα αυτά υποδηλώνουν ότι το ΤΕΑ μπορεί να προσφέρει έγκυρες εκτιμήσεις της επικοινωνιακής/γλωσσικής συμπεριφοράς των μικρών παιδιών αφού είναι σε θέση να αποτυπώσει το αναπτυξιακά διαφοροποιημένο επίπεδο τους (sensitivity to change) ως προς τις επιμέρους υποκλίμακες που αντανακλούν διακριτούς τομείς της επικοινωνιακής/γλωσσικής συμπεριφοράς. Αναλυτικότερα, οι ερωτήσεις που περιλαμβάνονται στο ΤΕΑ ανακλούν σημαντικές αναπτυξιακές αλλαγές, τόσο εντός της κλίμακας των Μη λεκτικών Συμπεριφορών (F (11, 1390) = 236.18, p <.001), όσο και σε αυτή των Λεκτικών Συμπεριφορών (F (11, 1390) = 251.64, p <.001). Πίνακας 3 Μέση βαθμολογία των υποκλιμάκων της Κλίμακας Ι: «Μη Λεκτικές Συμπεριφορές»* Ηλικιακή ομάδα Μη-φωνητική προλεκτική (Max.score = 16) Φωνητική προλεκτική (Max. score = 20) Κατανόηση της γλώσσας (Max. score = 8) ΚΛΙΜΑΚΑ I: ΜΗ-ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ (Max. score = 44) M SD M SD M SD M SD 07-08 42.88 21.34 32.38 18.49 38.74 24.91 37.35 16.78 09-10 55.38 20.01 41.11 19.12 42.71 24.18 46.59 16.36 11-12 72.77 19.16 52.64 20.30 68.97 27.42 62.93 17.08 13-14 83.07 22.36 63.72 25.02 79.65 27.12 73.65 21.19 15-16 87.80 15.61 70.10 22.47 85.70 18.22 79.37 16.52 17-18 91.15 10.95 77.72 21.94 89.80 17.63 84.80 15.03 19-20 93.55 10.93 84.68 15.03 94.56 10.96 89.70 10.32 21-22 94.55 8.68 88.03 14.22 95.64 11.71 91.78 9.85 23-24 93.54 9.89 90.68 16.93 97.17 7.45 92.90 11.01 25-26 95.31 9.56 91.67 12.44 97.08 8.84 93.98 8.91 27-28 94.22 9.66 91.50 12.11 96.24 9.61 93.35 9.00 29-30 95.65 7.31 93.28 12.50 96.88 11.47 94.79 8.28 *Οι βαθμολογίες εκφράζονται ως ποσοστιαία αναλογία επί της μέγιστης βαθμολογίας κάθε κλίμακας και υποκλίμακας. Οι Μη λεκτικές συμπεριφορές, ως αναμενόμενο, αναδύονται και αναπτύσσονται πιο πρώιμα: ήδη από τους 8-9 μήνες η μέση βαθμολογία της κλίμακας κυμαίνεται στο 40% της μέγιστης βαθμολογίας, ενώ η πιο σημαντική πρόοδος εντοπίζεται μεταξύ των 8 και των 15 μηνών, όπου καταγράφονται στατιστικά σημαντικές αλλαγές στους ελέγχους post-hoc (Bonferroni). Στη συνέχεια, οι βαθμολογίες ακολουθούν μία αργά ανοδική πορεία, για να

φτάσουν στους 30 μήνες σχεδόν στο 95% της μέγιστης βαθμολογίας. Αξίζει να σημειωθεί πως η ηλικία των παιδιών ασκεί σημαντική επίδραση σε όλες τις υποκλίμακες από τις οποίες αποτελείται η κλίμακα αυτή (Μη φωνητική προλεκτική F (11, 1390) = 168.36, p <.001, Φωνητική F (11, 1390) = 162.00, p <.001 και Κατανόηση της γλώσσας F (11, 1390) = 166.70, p <.001). Πίνακας 4 Μέση βαθμολογία των υποκλιμάκων της Κλίμακας ΙΙ: «Λεκτικές Συμπεριφορές»* Ηλικιακή ομάδα Εκφραστικό Λεξιλόγιο (Max. score = 69) Μορφολογία (Max. score = 12) Σύνταξη (Max. score = 30) ΚΛΙΜΑΚΑ ΙΙ: ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ (Max. score = 111) M SD M SD M SD M SD 07-08 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 09-10 0.60 2.74 0.00 0.00 0.31 3.21 0.46 1.93 11-12 2.18 6.30 0.29 1.99 0.92 5.79 1.64 5.40 13-14 7.40 15.98 2.23 11.53 2.95 12.21 5.64 13.72 15-16 14.76 20.36 5.53 16.49 6.09 14.68 11.42 16.97 17-18 28.45 27.48 12.93 26.06 13.36 20.06 22.70 23.46 19-20 35.32 24.99 12.50 23.80 18.90 21.92 28.41 22.24 21-22 49.01 28.39 27.75 35.34 24.59 27.71 40.11 26.92 23-24 57.48 25.76 38.81 35.28 37.72 24.91 50.12 24.46 25-26 70.79 19.68 52.29 33.09 52.00 22.61 63.71 19.78 27-28 74.39 23.88 63.10 31.20 58.50 25.21 68.56 22.94 29-30 80.35 20.33 72.13 29.54 68.90 23.93 76.36 19.98 *Οι βαθμολογίες εκφράζονται ως ποσοστιαία αναλογία επί της μέγιστης βαθμολογίας κάθε κλίμακας και υποκλίμακας. Αντιθέτως, η μέση βαθμολογία στις Λεκτικές συμπεριφορές κατά τους πρώτους μήνες της μελέτης (7-12 μήνες) πρακτικά τείνει στο μηδέν. Στη συνέχεια, τα παιδιά αρχίζουν σταδιακά να χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερα λεκτικά μέσα για να επικοινωνήσουν, ενώ η σημαντικότερη πρόοδος καταγράφεται από τους 17-18 μήνες μέχρι τους 30 μήνες όπου η μέση βαθμολογία φτάνει το 76,36% της μέγιστης βαθμολογίας. Η επίδραση της ηλικίας των παιδιών είναι σημαντική και στις τρεις υποκλίμακες από τις οποίες αποτελείται η κλίμακα των Λεκτικών συμπεριφορών (Εκφραστικό λεξιλόγιο F (11, 1390) = 243.27, p<.001, Μορφολογία F (11, 1390) = 131.21, p <.001 και Σύνταξη F (11, 1390) = 187.13, p <.001). (β) Συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα του ΤΕΑ Η συγκλίνουσα εγκυρότητα (convergent validity) των ερωτήσεων του ΤΕΑ ελέγχθηκε με τον υπολογισμό των συντελεστών συσχέτισης Pearson r μεταξύ κάθε ερώτησης και της συνολικής βαθμολογίας της υποκλίμακας στην οποία ανήκε (βλ. Πίνακα 5). Οι τιμές ήταν πολύ υψηλότερες του 0,40, επίπεδο το οποίο θεωρείται ως η ελάχιστη επαρκής τιμή που σηματοδοτεί την σύγκλιση της κάθε ερώτησης ενός εργαλείου με την διάσταση την οποία θεωρείται ότι εκφράζει (McHorney & Ware, 1994 Ware, Snow, Kosinski, & Gandek, 1993). Όσον αφορά την διακρίνουσα εγκυρότητα των ερωτήσεων, το σύνολο των συντελεστών συσχέτισης μεταξύ κάθε ερώτησης προς την συνολική τιμή της υποκλίμακας στην οποία ανήκει ήταν υψηλότερος έναντι όλων των υπόλοιπων συντελεστών των ερωτήσεων προς τη συνολική τιμή των άλλων υποκλιμάκων (βλ. Πίνακα 6). Επίσης, η διακρίνουσα εγκυρότητα σε συνολικό επίπεδο του ΤΕΑ ελέγχθηκε μέσω της σύγκρισης των μέσων τιμών των βασικών κλιμάκων (Μη-λεκτικές και Λεκτικές Συμπεριφορές) κατά μήκος των ηλικιακών ομάδων. Από τους ελέγχους που διενεργήθηκαν με τη χρήση του στατιστικού κριτηρίου t-test για δείγματα κατά ζεύγη (paired-samples t-test)

διαπιστώθηκε ότι οι μέσες βαθμολογίες των δύο κλιμάκων παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές καθ όλο το υπό μελέτη αναπτυξιακό φάσμα (σε επίπεδο p< 0,001 σε όλες τις ηλικιακές ομάδες). Πίνακας 5 Συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα Κλίμακες Υποκλίμακες Ανάλυση ερωτήσεων Συγκλίνουσα εγκυρότητα Εύρος συσχετίσεων a Ανάλυση κλιμάκων Διακρίνουσα εγκυρότητα Επιτυχία Επιτυχία Εύρος (%) b (%) c συσχετίσεων d Εσωτερική συνοχή Cronbach α ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙ- ΦΟΡΕΣ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙ- ΦΟΡΕΣ Προλεκτική 0,47 0,81 100 100 0,25 0,71 0.93 Κατανόηση γλώσσας 0,47 0,67 100 100 0,41 0,75 0.82 Εκφραστικό λεξιλόγιο 0,60 0,92 100 100 0,45 0,89 0.98 Μορφολογία 0,74 0,90 100 100 0,74 0,83 0.96 Σύνταξη 0,85 0,93 100 100 0,73 0,87 0.98 0.95 0.99 a Συντελεστής συσχέτισης μέσης τιμής ερώτησης προς συνολική τιμή υποκλίμακας στην οποία ανήκει. b Ποσοστό συντελεστών συσχέτισης μέσης τιμής ερώτησης προς συνολική τιμή υποκλίμακας στην οποία ανήκει με τιμή >.40 (κατώτατο αποδεκτό όριο ένδειξης συγκλίνουσας εγκυρότητας). c. Ποσοστό ερωτήσεων που συσχετίζονταν υψηλότερα με την συνολική τιμή της υποκλίμακας στην οποία ανήκαν παρά με οποιαδήποτε άλλη υποκλίμακα του εργαλείου. d Συντελεστές συσχέτισης μεταξύ των ερωτήσεων της ίδιας υποκλίμακας. (γ) Αξιοπιστία εσωτερικής συνοχής Οι έλεγχοι της εσωτερικής συνέπειας διενεργήθηκαν με υπολογισμό του συντελεστή Cronbach α. Οι αναλύσεις έδειξαν ότι τόσο οι δύο βασικές κλίμακές του ΤΕΑ (Μη λεκτικές και Λεκτικές συμπεριφορές), όσο και όλες οι επιμέρους υποκλίμακες διαθέτουν εξαιρετικά υψηλή εσωτερική συνοχή (βλ. Πίνακα 5). Συνοπτικά, για την κλίμακα των Μη λεκτικών συμπεριφορών ο δείκτης Cronbach α ανέρχεται στο.95, ενώ για τις Λεκτικές συμπεριφορές στο.99. δ) Διασυσχετίσεις μεταξύ των κύριων κλιμάκων και υποκλιμάκων του ΤΕΑ Οι διασυσχετίσεις μεταξύ των δύο κύριων κλιμάκων του ΤΕΑ και των υποκλιμάκων που τις συγκροτούν, ανεξαρτήτως της ηλικιακής ομάδας των συμμετεχόντων παιδιών, εμφανίζονται στον Πίνακα 6. Η συνάφεια μεταξύ των δύο κλιμάκων είναι ισχυρή και κυμαίνεται σε μέτρια επίπεδα (r=.60, p<.001). Τόσο οι συσχετίσεις μεταξύ των υποκλιμάκων που ανήκουν στην ίδια κυρία κλίμακα, όσο και οι συσχετίσεις μεταξύ των υποκλιμάκων και της συνολικής βαθμολογίας της κλίμακας στην οποία ανήκουν, εξήγαγαν συντελεστές που κυμαίνονταν σε πολύ υψηλά επίπεδα στοιχείο που αποτελεί ισχυρή ένδειξη της εγκυρότητας εννοιολογικής κατασκευής (construct validity).

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ Μη φωνητική προλεκτική Φωνητική προλεκτική Κατανόηση γλώσσας Εκφραστικό λεξιλόγιο Μορφολογία Πίνακας 6 Διασυσχετίσεις μεταξύ των βασικών κλιμάκων και των υποκλιμάκων του ΤΕΑ ** ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ 0.60 Μη φωνητική προλεκτική επικοιν. 0.91 0.47 Φωνητική προλεκτική επικοιν. 0.95 0.63 0.76 Κατανόηση γλώσσας 0.88 0.51 0.80 0.75 Εκφραστικό λεξιλόγιο 0.64 0.99 0.50 0.66 0.54 Μορφολογία 0.46 0.89 0.35 0.49 0.39 0.85 Σύνταξη 0.49 0.94 0.38 0.52 0.42 0.87 0.88 ** p <.001 σε όλες τις περιπτώσεις Συζήτηση - Συμπεράσματα Το ΤΕΑ, ως ένα νέο ψυχομετρικό εργαλείο για την πρώιμη εκτίμηση της επικοινωνιακής ανάπτυξης ελληνόφωνων παιδιών 7-30 μηνών, αναπτύχθηκε με πρωταρχικό σκοπό να καλύψει σημαντικές ανάγκες της κλινικής και εκπαιδευτικής πρακτικής στη χώρα μας να χρησιμοποιηθεί ως ένα αξιόπιστο και έγκυρο κριτήριο για τον πρώιμο εντοπισμό τυχόν επικοινωνιακών ή/και γλωσσικών διαταραχών ή καθυστέρησης και, κατ αυτόν τον τρόπο, να οδηγήσει στην έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπισή τους, και τελικά στην πρόληψη των δυσμενών συνεπειών που αυτές μπορεί να έχουν στην γενικότερη ανάπτυξη των παιδιών (π.χ., Girolametto et al., 1996, 1997 Guralnick, 1998 Snowling et al., 2001, 2006). Λόγω της κλινικής διάστασης που ενέχει η χρήση του ΤΕΑ, βασική προϋπόθεση για την ορθή και κατάλληλη χρήση του ήταν να αποδειχθεί πως πληροί τις ψυχομετρικές προδιαγραφές που θα διασφαλίσουν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των μετρήσεων με άλλα λόγια, πως η χρήση του θα οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με την ανάγκη παραπομπής των παιδιών σε ειδικούς για περαιτέρω διερεύνηση της εκάστοτε καθυστέρησης. Στη μελέτη αυτή παρουσιάστηκαν στοιχεία σχετικά με τις βασικές ψυχομετρικές ιδιότητες του ΤΕΑ όπως προέκυψαν από τη μελέτη της στάθμισής του με βάση ένα ευρύ και αντιπροσωπευτικό δείγμα παιδιών αυτού του ηλικιακού φάσματος (Ν=1391). Αρχικά, διερευνήθηκε η ευαισθησία των κλιμάκων και υποκλιμάκων του ΤΕΑ στις αναπτυξιακές αλλαγές που αναμένονται μεταξύ των ηλικιακών ομάδων. Διαπιστώθηκε σε όλες τις περιπτώσεις μία σαφής αναπτυξιακή ακολουθία ανά ηλικιακή ομάδα, εύρημα το οποίο υποδηλώνει ότι το ΤΕΑ είναι σε θέση να αποτυπώσει το αναπτυξιακά διαφοροποιημένο επίπεδο των παιδιών ως προς το σύνολο των διαστάσεων της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης που διερευνά. Σε γενικές γραμμές η αναπτυξιακή πορεία όλων των διαστάσεων της επικοινωνιακής/γλωσσικής ανάπτυξης των παιδιών όπως αποτυπώθηκε μέσω του ΤΕΑ, συνάδει με τα πορίσματα της ψυχογλωσσολογικής έρευνας σχετικά με την ανάπτυξη των συγκεκριμένων επικοινωνιακών και γλωσσικών συμπεριφορών (βλ. Καρούσου & Πετρογιάννης, 2014). Τα ευρήματα αυτά, συνεπώς, αποτελούν μία πρώτη ένδειξη για την εγκυρότητα εννοιολογικής κατασκευής του ΤΕΑ.

Σε μία επιπρόσθετη σειρά αναλύσεων, διερευνήθηκε η λειτουργικότητα του ΤΕΑ σε επίπεδο συγκλίνουσας και αποκλίνουσας εγκυρότητας των βασικών του κλιμάκων και των επιμέρους υποκλιμάκων. Στο σύνολό τους οι αναλύσεις έδειξαν πολύ ικανοποιητικά ευρήματα ενισχύοντας έτσι τις ψυχομετρικές ιδιότητες του ΤΕΑ. Αναλύσεις αξιοπιστίας εσωτερικής συνάφειας κατέδειξαν, επίσης, πως τόσο οι δύο βασικές κλίμακές του ΤΕΑ (Μη-λεκτικές και Λεκτικές Συμπεριφορές), όσο και όλες οι επιμέρους υποκλίμακες παρουσιάζουν εξαιρετικά υψηλή εσωτερική συνέπεια. Τέλος, συμπληρωματικά στοιχεία για την λειτουργικότητα του ΤΕΑ, προέκυψαν από διασυσχετίσεις μεταξύ των κύριων κλιμάκων και των επιμέρους υποκλιμάκων του ΤΕΑ. Συνοπτικά, η συσχέτιση μεταξύ των δύο βασικών κλιμάκων (Μη Λεκτικές και Λεκτικές Συμπεριφορές), αν και εξαιρετικά ισχυρή, κυμαινόταν σε μέτρια επίπεδα, αποτέλεσμα απολύτως αναμενόμενο δεδομένου του ότι οι δύο αυτές κλίμακες εξαρχής δομήθηκαν ώστε να περιλαμβάνουν συμπεριφορές που αναδύονται και αναπτύσσονται σε διαφορετική αναπτυξιακή φάση (πριν και μετά την ανάδυση των λέξεων, αντίστοιχα). Το πιο ενδιαφέρον εύρημα, ωστόσο, είναι οι εξαιρετικά υψηλές συσχετίσεις (α) κάθε υποκλίμακας με την κλίμακα στην οποία ανήκει, και (β) μεταξύ των υποκλιμάκων που ανήκουν στην ίδια βασική κλίμακα. Τα πολύ υψηλά επίπεδα αυτών των συσχετίσεων επιβεβαιώνουν με έναν ακόμα τρόπο την συνοχή των κλιμάκων και υποκλιμάκων του ΤΕΑ. Το σύνολο των αποτελεσμάτων που παρουσιάστηκαν με βάση το δείγμα της στάθμισης του ΤΕΑ, προσφέρουν ισχυρές ενδείξεις σχετικά με την λειτουργικότητα του νέου αυτού ψυχομετρικού εργαλείου, την ικανότητά του να μετρά αναπτυξιακές αλλαγές σε πολλά επίπεδα της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία, καθώς και να παρέχει ακριβή και αξιόπιστα στοιχεία σχετικά με το αναπτυξιακό επίπεδο κάθε παιδιού σε κάθε ένα από τα επίπεδα αυτά. Με βάση τις εμπειρικές ενδείξεις από την παρούσα μελέτη, θεωρούμε πως το ΤΕΑ μπορεί να αποτελέσει ένα εύχρηστο ψυχομετρικό εργαλείο για την έγκυρη και έγκαιρη εκτίμηση της επικοινωνιακής και πρώιμης γλωσσικής ανάπτυξης ελληνόφωνων παιδιών ηλικίας 7 έως 30 μηνών, καλύπτοντας τις σημαντικές ανάγκες τόσο της κλινικής όσο και της εκπαιδευτικής πρακτικής στη χώρα μας. Βιβλιογραφικές αναφορές Bates, E., Bretherton, I., & Snyder, L. (1988). From first words to grammar: individual differences and dissociable mechanisms. New York: Cambridge University Press. Bleses, D., Vach, W., Slott, M., Wehberg, S., Thomsen, P., Mandsen, T., & Basboll, H. (2008). The Danish Communicative Development Inventories: Validity and main developmental trends. Journal of Child Language, 35, 651-669. http://dx.doi.org/10.1017/s0305000907008574 Dale, P., & Goodman, J.C. (2005). Commonality and individual differences in vocabulary growth. In M. Tomasello & D.I. Slobin (Eds.), Beyond nature nurture. Essays in honor of Elizabeth Bates (pp. 41 78). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Fenson, L., Bates, E., Dale, P., Goodman, J., Reznick, J.S., & Thal, D. (2000). Measuring variability in early child language: Don't shoot the messenger. Comment on Feldman et al. Child Development, 71(2), 323-328. http://dx.doi.org/10.1111/1467-8624.00147 Fenson, L., Marchman, V.A., Thal, D., Dale, P.S., Reznick, J.S., & Bates, E. (2007). MacArthur-Bates Communicative Development Inventories: User s guide and technical manual (2 nd ed.). Baltimore: Paul H. Brookes. Fenson, L., Dale, P.S., Reznick, J.S., Bates, E., Thal, D., & Pethick, S. (1994). Variability in early communicative development. Monographs of the Society for Research in Child Development, 59, 5. http://dx.doi.org/10.2307/1166093 Fenson, L., Dale, P.S., Reznick, J.S., Thal, D., Bates, E., Hartung, J.P., Pethick, S., & Reilly, J.S. (1993). The MacArthur Communicative Development Inventories: User s Guide and Technical Manual. Baltimore: Paul H. Brokes Publishing Co.

Girolametto, L., Pearce, P., & Weitzman, E. (1996). Interactive focused stimulation for toddlers with expressive vocabulary delays. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 39, 1274-1283. http://dx.doi.org/10.1044/jshr.3906.1274 Girolametto, L., Pearce, P., & Weitzman, E. (1997). Effects of lexical intervention on the phonology of late talkers. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 40, 338-348. http://dx.doi.org/10.1044/jslhr.4002.338 Heilmann, J., Ellis Weismer, S., Evans, J., & Hollar, C. (2005). Utility of the MacArthur Communicative Development Inventory in identifying children's language level. American Journal of Speech-Language Pathology, 14, 40-51. http://dx.doi.org/10.1044/1058-0360%282005/006%29 Καρούσου, A., & Νικολαΐδου, K. (2015). Οι γονείς ως πηγή πληροφοριών για την επικοινωνιακή και γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών τους: μελέτη συγχρονικής εγκυρότητας του Τεστ Επικοινωνιακής Ανάπτυξης (ΤΕΑ). Έρευνα στην Εκπαίδευση, 4, 30-52. Καρούσου, A. & Πετρογιάννης, K. (2014). Τεστ Επικοινωνιακής Ανάπτυξης (ΤΕΑ) Κλίμακες για την πρώιμη εκτίμηση της επικοινωνιακής και γλωσσικής ανάπτυξης παιδιών ηλικίας 8-30 μηνών: Πιλοτικά δεδομένα και βασικές ψυχομετρικές ιδιότητες. Προσχολική και Σχολική Εκπαίδευση, 2, 83-114. http://dx.doi.org/10.12681/ppej.47 Karousou, A. & Petrogiannis, K. (in press). Communication Development Report [CDR]: A parent report instrument for the early screening of communication and language development in Greek-speaking infants and toddlers. Ψυχολογία. Paul, R. (2000). Predicting outcomes of early expressive language delay: Ethical implications. In D. Bishop & L. Leonard (Eds.), Speech and language impairments in children: Causes, characteristics, intervention and outcome (pp. 195-210). Philadelphia: Taylor & Francis. Rescorla, L. (1989) The Language Development Survey: a screening tool for delayed language in toddlers. Journal of Speech and Hearing Disorders, 54, 587-599. Rogers, S.J. (1998). Neuropsychology of autism in young children and its implications for early intervention. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 4, 104 112. http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1098-2779(1998)4:2<104::aid- MRDD7>3.0.CO;2-P Snowling, M.J., Adams, J.W., Bishop, D.V.M., & Stothard, S.E. (2001). Educational attainments of school leavers with a preschool history of speech-language impairments. International Journal of Language and Communication Disorders, 36(2), 173-183. http://dx.doi.org/10.1080/13682820010019892 Snowling, M.J., Bishop, D.V.M., Stothard, S.E., Chipchase, B., & Kaplan, C. (2006) Psycho-social outcomes at 15 years of children with a pre-school history of speechlanguage impairment. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 47, 759-765. http://dx.doi.org/10.1111/j.1469-7610.2006.01631.x Ware, J E.J., Snow, K.K., Kosinski, M., & Gandek, B. (1993). SF-36 Health Survey Manual and Interpretation Guide. Boston: New England Medical Center. Wetherby, A., & Prizant, B. (2002). Communication and Symbolic Behavior Scales Developmental Profile First Normed Edition. Baltimore: Brookes. Whitehurst, G.J., Smith, M., Fischel, J.F., Arnold, D.S., & Lonigan, C.J. (1991). The continuity of babble and speech in children with specific expressive language delay. Journal of Speech and Hearing Research, 34, 1121 1129. http://dx.doi.org/10.1044/jshr.3405.1121