ÚıÔ ÔÍ ÛÙÔÓ 20fi ÈÒÓ Δ ª Ú Ú Ù μ Û ÏÂÈÔ Ú μ ÏÏÈ Ó ÙÔ ÕÁÁÂÏÔ ÂÛapplefiÙË ˆÙ ÚÈÔ apple Î. ıëáëù È ÏÔÁÔ ÙË ÚıÔ ÔÍ ÌÂ ÛË Î È Ó ÙÔÏ
Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Δημόσιο Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Ο Διάλογος της Ορθοδοξίας με Δύση και Ανατολή Σημείωση Το ΕΑΠ είναι υπεύθυνο για την επιμέλεια έκδοσης και την ανάπτυξη των κειμένων σύμφωνα με τη Μεθοδολογία της εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Για την επιστημονική αρτιότητα και πληρότητα των συγγραμμάτων την αποκλειστική ευθύνη φέρουν οι συγγραφείς, κριτικοί αναγνώστες και ακαδημαϊκοί υπεύθυνοι που ανέλαβαν το έργο αυτό.
Copyright 2008 Για την Ελλάδα και όλο τον κόσμο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Πάροδος Αριστοτέλους 18, 26335, Περιβόλα Πατρών Τηλ.: (2610) 367300 / Φαξ: (2610) 367350 ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ του Τόμου Ο Διάλογος της Ορθοδοξίας με Δύση και Ανατολή Ακαδημαϊκός Υπεύθυνος του Προγράμματος Σπουδών Χρήστος Τερέζης Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Συντονιστής της Θεματικής Ενότητας, Επιστημονικός Επιμελητής Σωτήριος Δεσπότης Επίκ. Καθηγητής ΕΚΠΑ Συγγραφή Σωτήριος Δεσπότης Επίκ. Καθηγητής ΕΚΠΑ Δρ Άγγελος Βαλλιανάτος Δρ Βασίλειος Αδραχτάς Κριτική Ανάγνωση Χρήστος Τερέζης Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Γλωσσική Επιμέλεια Κλεοπάτρα Φάκλαρη Καλλιτεχνική Επιμέλεια/Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση Κ. Πλέτσας Ζ. Κάρδαρη Ο.Ε. Συντονισμός ανάπτυξης εκπαιδευτικού υλικού και γενική επιμέλεια των εκδόσεων ΟΜΑΔΑ ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ ΕΡΓΟΥ ΕΑΠ ISBN: 978-960-538-766-2 Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993, απαγορεύεται η συνολική ή αποσπασματική αναδημοσίευση του βιβλίου αυτού ή η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο, χωρίς την άδεια του εκδότη.
Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η Ορθοδοξία στον 20ό Αιώνα ΤΟΜΟΣ Γ Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΜΕ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΗ ΠΑΤΡΑ 2008
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Ο Βασίλειος Αδραχτάς είναι πτυχιούχος θεολογίας (Τμήμα Θεολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών), κάτοχος ΜΔΕ στη Θρησκειολογία (Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών), διδάκτωρ Κοινωνιολογίας (Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο) και διδάκτωρ Θρησκειολογίας (Studies in Religion, University of Sydney). Έχει εκπονήσει μεταδιδακτορική έρευνα (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο) ως υπότροφος του ΙΚΥ και έχει εργαστεί ως βοηθός ερευνητής στο University of Sydney. Έχει διδάξει στο St Andrew s Greek Orthodox Theological College (Sydney College of Divinity), στο University of Sydney και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Άγγελος Βαλλιανάτος είναι διδάκτωρ Θεολογίας και, από το 2003, Σχολικός Σύμβουλος Θεολόγων στην Αθήνα. Έχει παρακολουθήσει σεμινάρια Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει εισηγηθεί σε διεθνή και ελληνικά εκπαιδευτικά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει κείμενα και θέσεις σχετικά με τον επιστημονικό του τομέα, τη φύση και τη θέση του θρησκευτικού μαθήματος στο ελληνικό σχολείο, τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, τις σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας και τη χρήση των Νέων Τεχνολογιών στην εκπαιδευτική διαδικασία. Από το 2005 είναι μέλος, ως εμπειρογνώμων, της Ειδικής Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη διδασκαλία της κοινωνικής και πολιτιστικής ετερότητας στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών. Ο Επίκουρος Καθηγητής Σωτήριος Σ. Δεσπότης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1968. Πτυχιούχος της Θεολογικής Σχολής Αθηνών έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία (Πανεπιστήμιο Gutenberg του Mainz), στο χώρο της ερμηνείας της Καινής Διαθήκης. Ταυτόχρονα χρημάτισε καθηγητής των Ορθοδόξων Θρησκευτικών σε γερμανικά πολυπολιτισμικά Σχολεία της Φρανκφούρτης ενώ συνέταξε και τα Αναλυτικά Προγράμματα διδασκαλίας του συγκεκριμένου μαθήματος στις δύο βαθμίδες του γερμανικού Γυμνασίου, συμμετέχοντας ενεργά στο διάλογο της Ορθοδοξίας με τις άλλες Ομολογίες στο Κέντρο της Ευρώπης. Είναι Επίκουρος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 2005, Συντονιστής της ΟΡΘ 51 από το 2004 και υπεύθυνος για το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ΕΡΑΣΜΟΣ. Είναι συνεκδότης του Δελτίου Βιβλικών Μελετών και συνδιοργανωτής Διεθνών Συνεδρίων.
ΠEPIEXOMENA Πρόλογος 13 Σ. Σ. Δεσπότης KEΦAΛAIO 1 Άγγελος Βαλλιανάτος Η συνοδικότητα της Ορθοδοξίας ως πλαίσιο σύγχρονων θεολογικών διαλόγων 15 Σκοπός...15 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...15 Έννοιες-Κλειδιά...16 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...16 Ενότητα 1.1 Οι πρώτες αλλαγές στο πολιτιστικό περιβάλλον της Πρώτης Εκκλησίας...18 Ενότητα 1.2 Η Πεντηκοστή...22 1.2.1 Η αποστολή των μαθητών του Χριστού...22 1.2.2 Η ετερότητα και η ενότητα των μελών της Εκκλησίας...22 1.2.3 Η επεξήγηση της ελεύσεως του Αγίου Πνεύματος γίνεται στις γλώσσες των παρισταμένων...25 Ενότητα 1.3 Η Αποστολική Σύνοδος...28 7
Ενότητα 1.4 Η ετερότητα από την Αποστολική Σύνοδο μέχρι τις Οικουμενικές Συνόδους...31 Ενότητα 1.5 Η θέση των Συνόδων στη ζωή της Εκκλησίας...33 Ενότητα 1.6 Τα χαρακτηριστικά των Οικουμενικών Συνόδων...35 Ενότητα 1.7 Η συνοδικότητα της Ορθοδοξίας μετά τις Συνόδους...37 Ενότητα 1.8 Η συνοδικότητα ως κριτήριο σχέσης με την πολιτιστική ετερότητα...39 Ενότητα 1.9 Αντί Επιλόγου...50 Σύνοψη...53 Παράρτημα...56 Οι Οικουμενικές Σύνοδοι...59 Κείμενα για τη Δραστηριότητα 2...........................................60 Η εικόνα της Πεντηκοστής................................................60 Κείμενα για τη Δραστηριότητα 3...........................................62 Κείμενα για τη Δραστηριότητα 4...........................................63 Κείμενα για τη Δραστηριότητα 5...........................................64 Βιβλιογραφία...66 KEΦAΛAIO 2 Δεσπότης Σωτήριος Χριστιανισμός της Ανατολής και Χριστιανισμός της Δύσης: από το Σχίσμα στην ενότητα 69 Σκοπός...69 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...69 Έννοιες-Κλειδιά...70 8
Ενότητα 2.1 Εισαγωγικά: περί της επικαιρότητας του διαλόγου...71 Ενότητα 2.2 Ο διάλογος ως «αρχή» του Χριστιανισμού...75 2.2.1 Ο διαχριστιανικός διάλογος στον 20ό αι....75 2.2.2 Ο διάλογος στην Αγία Γραφή...77 2.2.3 Ο διάλογος εν αγάπη και αληθεία...82 Ενότητα 2.3 Τα βαθύτερα αίτια του Σχίσματος Ανατολής και Δύσης...85 2.3.1 Θεολογικά αίτια...86 2.3.2 Πολιτικά αίτια...90 2.3.3 Γλωσσικά αίτια...91 2.3.4 Νοοτροπία...92 2.3.5 Ψυχολογικά αίτια...94 Ενότητα 2.4 Ανατολή και Δύση στον 20ό αι...95 Ενότητα 2.5 Οι προϋποθέσεις του διαλόγου από την πλευρά της Ορθοδοξίας...101 Επίμετρο: Έλληνες και Σλάβοι...107 Σύνοψη: Ο Χριστιανισμός στον 21ο αι....111 Βιβλιογραφία...115 Παράρτημα...116 Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη...119 KEΦAΛAIO 3 Βασίλειος Αδραχτάς Οι επιστημολογικές προκείμενες της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμ 121 Σκοπός...121 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...122 9
Έννοιες-Κλειδιά...122 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...123 Ενότητα 3.1 Η συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως καθημερινή διαθρησκειακή επιτέλεση...125 Σκοπός...125 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...125 Έννοιες-Κλειδιά...126 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...126 3.1.1 Ο καθημερινός βίος ως υποδομή και πεδίο διαθρησκειακότητας...126 3.1.2 Ενδεικτικές περιπτώσεις της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμ στο επίπεδο του καθημερινού βίου...131 3.1.3 Ο καθημερινός βίος και τα όρια της διαθρησκειακότητας στη συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ...141 Ενότητα 3.2 Οι ιστορικές φάσεις της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμ...143 Σκοπός...143 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...143 Έννοιες-Κλειδιά...143 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...144 3.2.1 Η διαθρησκειακότητα Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως ιστορικότητα...144 3.2.2 Εξηγητική και φαινομενολογική θεώρηση των ιστορικών φάσεων της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμ...147 3.2.3 Η συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως προσωποκρατική ιστορικότητα...152 Ενότητα 3.3 Η συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο...157 Σκοπός...157 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...157 Έννοιες-Κλειδιά...157 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...157 3.3.1 Οι κοινωνικές όψεις της διαθρησκειακότητας Ορθοδοξίας και Ισλάμ...158 3.3.2 Οι πολιτισμικές όψεις της διαθρησκειακότητας Ορθοδοξίας και Ισλάμ...160 10
Ενότητα 3.4 Η συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως διαθρησκειακός θεολογικός διάλογος...163 Σκοπός...163 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα...163 Έννοιες-Κλειδιά...163 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...164 3.4.1 Η πολεμική του Ιωάννου Δαμασκηνού...164 3.4.2 Η διαλλακτικότητα του Γρηγορίου Παλαμά...166 3.4.3 Η ανοικτότητα του Αναστασίου Γιαννουλάτου...168 Ενότητα 3.5 Θρησκειολογική ανακεφαλαίωση...171 Γλωσσάρι...173 Βιβλιογραφία...177 11