και δράση, η τρομοκρατία, και η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ

1 Μάθημα 9_ Νέες εξελίξεις και φαινόμενα: Η παλαιστινιακή αφύπνιση και δράση, η τρομοκρατία, και η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ α) Η παλαιστινιακή αφύπνιση και ένοπλη δράση: η PLO και οι λοιπές οργανώσεις, και η διεξαγωγή ανορθόδοξου πολέμου Έχουμε ήδη αναφερθεί σε προηγούμενα μαθήματα (σχετικές σημειώσεις γράφονται και θα αναρτηθούν) στη σταδιακή αφύπνιση των Παλαιστινίων από τη δεκαετία του 1950 και εξής, καθώς και στις εξελίξεις που έλαβαν χώρα από τις παραμονές του Πολέμου των Έξι Ημερών έως τον Πόλεμο του Γιόμ Κιππούρ. Εδώ θα κάνουμε μια σύνοψη των γεγονότων έως το 1973 και θα αναφερθούμε σε κάποιες εξελίξεις που έλαβαν χώρα κατά τη δεκαετία του 1970. Έτσι, εισαγωγικά πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι μεταξύ 1949 και του 1967 οι Παλαιστίνιοι, τόσο εντός του Ισραήλ όσο και όσοι είχαν καταφύγει στα γειτονικά αραβικά κράτη, βάσιζαν τις ελπίδες τους για εθνική αποκατάσταση στη συντονισμένη δράση του αραβικού κόσμου, και κυρίως των γειτονικών του Ισραήλ κρατών. Βέβαια, δυνάμεις Παλαιστινίων ατάκτων (οι φενταγίν) είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1954 συστηματικές επιδρομές εναντίον του Ισραήλ. Παράλληλα, μετά τον δεύτερο αραβοϊσραηλινό πόλεμο στα πλαίσια της Κρίσης του Σουέζ το 1956, ιδρύθηκε η οργάνωση Φατάχ, με βασικό ηγετικό στέλεχος τον Γιάσερ Αραφάτ. Η Φατάχ τασσόταν ανοικτά υπέρ της διεξαγωγής ένοπλου αγώνα εναντίον του Ισραήλ, ενώ κατά τα επόμενα έτη οι φενταγίν κλιμάκωσαν τις επιθέσεις τους από τα ορμητήρια τους στις χώρες πέριξ του Ισραήλ. Καθώς το Ισραήλ προέβαινε σε σκληρά στρατιωτικά αντίποινα εναντίον των γειτονικών κρατών που φιλοξενούσαν τους Παλαιστίνιους αντάρτες, οι αραβικές κυβερνήσεις, με πρωτοβουλία της Αιγύπτου, προσπάθησαν να θέσουν το παλαιστινιακό κίνημα υπό τον έλεγχό τους, ιδρύοντας το 1964 την PLO (Palestine Liberation Organization Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης). Ωστόσο, η συντριπτική ήττα της Αιγύπτου, της Ιορδανίας και της Συρίας στον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967 αποτέλεσε σημείο καμπής, αφού φάνηκε η έκδηλη αδυναμία των αραβικών κρατών να επικρατήσουν έναντι του Ισραήλ και να επιβάλουν μια λύση που να ικανοποιεί τα συμφέροντα των Παλαιστινίων. Η ήττα, η απογοήτευση και η δημιουργία ενός νέου τεράστιου προσφυγικού ρεύματος από τα Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 1

2 εδάφη που κατέκτησε το Ισραήλ προκάλεσε μια νέα φάση ριζοσπαστικοποίησης των Παλαιστινίων. Σύντομα η ηγεσία της PLO πέρασε το 1968 στα χέρια του Αραφάτ. Η παλαιστινιακή ηγεσία θεώρησε ότι οι Παλαιστίνιοι έπρεπε να πάρουν πλέον τις τύχες τους στα χέρια τους και να κλιμακώσουν τον αγώνα εναντίον του Ισραήλ. Όμως, το 1970 η PLO και τα παρακλάδια της ήρθε σε ρήξη με τον μονάρχη και την κυβέρνηση της Ιορδανίας. Μέχρι τότε η Ιορδανία όχι μόνο φιλοξενούσε τη μεγάλη πλειοψηφία των Παλαιστίνιων προσφύγων, αλλά προσέφερε και υποστήριξη και αυτονομία στις κινήσεις της οργάνωσης και των παρακλαδιών της, σε βαθμό που είχαν καταστεί κράτος εν κράτει. Όμως, όταν οι παλαιστινιακές ενέργειες απείλησαν τη θέση και τη ζωή του μονάρχη Χουσεΐν και τη σταθερότητα στη χώρα, ο ιορδανικός στρατός επενέβη τον Σεπτέμβριο του 1970 και μετά από αιματηρές μάχες εκδίωξε οριστικά κατά τους επόμενους μήνες την PLO. Τα γεγονότα αυτά έμειναν στην ιστορία ως Μαύρος Σεπτέμβρης. Η PLO και οι άλλες μικρότερες παλαιστινιακές οργανώσεις κατέφυγαν τότε στον Λίβανο, (όπου είχαν ήδη καταφύγει εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι πρόσφυγες το 20% του πληθυσμού), σχημάτισαν ενιαία διοίκηση, ενώ άρχισαν να δημιουργούν θεσμούς και να προσπαθούν να οικοδομήσουν ένα «παράλληλο» κράτος. Στο διπλωματικό επίπεδο η PLO και ο Αραφάτ κέρδισαν διεθνή αναγνώριση, αφού στα τέλη του 1974 προσκλήθηκαν από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ να παρακολουθήσουν ως παρατηρητές τις εργασίες του σώματος. Όμως, στο στρατιωτικό πεδίο, οι Παλαιστίνιοι δεν κατόρθωσαν να σημειώσουν αξιοσημείωτες επιτυχίες εναντίον των Ισραηλινών, παρά τις συνεχείς επιθέσεις και επιδρομές που εξαπέλυαν από τις νέες βάσεις τους στον Λίβανο. Ο Λίβανος, παρότι μέχρι τότε ευημερούσε οικονομικά, ήταν ένα μικρό και ανίσχυρο κράτος και ο στρατός του μικρός και διχασμένος. Έτσι, δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τους Παλαιστίνιους με δυναμικό τρόπο, όπως είχε πράξει η Ιορδανία. Εν τω μεταξύ οι επιθέσεις της PLO εναντίον του Ισραήλ από το λιβανέζικο έδαφος προκάλεσε ισραηλινά αντίποινα στο έδαφος του Λιβάνου. Δεδομένης της μικτής σύνθεσης του πληθυσμού του Λιβάνου (ο πληθυσμός ήταν περίπου ισομερώς μοιρασμένος μεταξύ χριστιανών, σιιτών μουσουλμάνων και σουνιτών μουσουλμάνων, αλλά υπήρχαν και μικρότερες μειονότητες και θρησκευτικές ομάδες) και της εύθραυστης πολιτικής-συνταγματικής ισορροπίας του κράτους εκείνου, η κοινωνία του Λιβάνου δεν άντεξε τις πολλαπλές πιέσεις. Τον Απρίλιο του 1975 ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος. Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 2

3 Κύριες αντιμαχόμενες πλευρές ήταν από τη μια οι πιο «συντηρητικοί» Χριστιανοί Μαρωνίτες με τους σουνίτες, και από την άλλη οι πιο «ριζοσπάστες» σιίτες με την PLO. Όταν η πλάστιγγα έδειξε να γέρνει προς το μέρος των δεύτερων, επενέβη ο Άσαντ στέλνοντας ισχυρές συριακές δυνάμεις. Στα τέλη του 1976, μεγάλο μέρος του Λιβάνου ουσιαστικά ελεγχόταν από τη Συρία. Βέβαια, δεν αποκαταστάθηκε η ομαλότητα, και οι επιθέσεις της PLO εναντίον του Ισραήλ προκάλεσαν την ένοπλη επέμβαση του Ισραήλ στον νότιο Λίβανο το 1978. Αυτή η επέμβαση ήταν προοίμιο της ισραηλινής εισβολής στο Λίβανο το 1982. Ήδη λοιπόν ο Λίβανος είχε καταστεί «αποτυχημένο κράτος» ( failed state ). β) Η τρομοκρατία Τουλάχιστον αρχικά, η ηγεσία της PLO και ο προσωπικά ο Αραφάτ είχαν ταχθεί υπέρ μιας στρατηγικής φθοράς και διεξαγωγής ανορθόδοξου πολέμου με αποκλειστικό στόχο το Ισραήλ. Όμως, άλλες, μικρότερες αλλά ιδιαίτερα εξτρεμιστικές παλαιστινιακές οργανώσεις, τάχθηκαν υπέρ της εξαπόλυσης πληγμάτων και στο εξωτερικό (κυρίως στη Δύση), ώστε να διεθνοποιήσουν το παλαιστινιακό πρόβλημα, να τραβήξουν την προσοχή της διεθνούς κοινής γνώμης και κοινότητας, αλλά να ασκήσουν πίεση στη Δύση ώστε να υιοθετήσει στάση πιο φιλική έναντι της παλαιστινιακής υπόθεσης. Αρχικά (ήδη από το 1968) οι στόχοι στο εξωτερικό ήταν ισραηλινών συμφερόντων πχ πρεσβείες ή επιβατηγά αεροσκάφη των ισραηλινών αερογραμμών αλλά από το 1970 οι τρομοκρατικές ενέργειες επεκτάθηκαν και σε μη ισραηλινούς στόχους στη Δυτική Ευρώπη. Έξαρση γνώρισαν ιδίως οι αεροπειρατείες. Επίσης, τον Σεπτέμβριο του 1972 μια παλαιστινιακή οργάνωση εισέβαλε στις αθλητικές εγκαταστάσεις του Μονάχου κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων και συνέλαβαν ως ομήρους την ισραηλινή αθλητική αποστολή. Η ενέργεια εκείνη και η αντιτρομοκρατική επιχείρηση των Δυτικογερμανών κόστισε τη ζωή έντεκα Ισραηλινών αθλητών. Κατά τη διάρκεια των επόμενων ετών, οι τρομοκρατικές ενέργειες των Παλαιστινίων συνεχίστηκαν, πολλές φορές με την υποστήριξη και του Καντάφι. Βέβαια συνεχίστηκαν και οι επιχειρήσεις ανορθόδοξου πολέμου εναντίον στόχων στο ίδιο το Ισραήλ. Πάγια τακτική του Ισραήλ ήταν να μην υποκύπτει στις απαιτήσεις των Παλαιστινίων μαχητών (πχ όταν οι τελευταίοι συλλάμβαναν ομήρους) αλλά να προχωρούν σε επιχειρήσεις απελευθέρωσης τυχόν ομήρων, και στην εξαπόλυση αντιποίνων εναντίον παλαιστινιακών στόχων, ιδίως στο Λίβανο. Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 3

4 Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στο εξωτερικό και η κλιμάκωσή τους από το 1970 και εξής κατόρθωσαν να τραβήξουν το ενδιαφέρον της δυτικής ιδίως κοινής γνώμης για το παλαιστινιακό πρόβλημα, τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης στους προσφυγικούς καταυλισμούς, τις γενεσιουργές αιτίες του φαινομένου της τρομοκρατίας. Από την άλλη, τα τυφλά χτυπήματα αποδείχθηκαν αντιπαραγωγικά, αφού προκάλεσαν και μεγάλη αρνητική δημοσιότητα και τον αποτροπιασμό της Δύσης, που σε γενικές γραμμές θεωρούσε την PLO και το σύνολο των παλαιστινιακών οργανώσεων ως «τρομοκρατικές». Αντίθετα, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980 τα σκληρά ισραηλινά αντίποινα λάμβαναν πολύ μικρότερη δημοσιότητα. γ) Το πολιτικό/ριζοσπαστικό Ισλάμ (ισλαμικός φονταμενταλισμός): οι ορισμοί των εννοιών Εισαγωγικά, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το πολιτικό Ισλάμ ή ισλαμικός φονταμενταλισμός (συχνά αναφέρεται και ως «ριζοσπαστικό Ισλάμ) ως πολιτική κίνηση και ιδεολογία είναι φαινόμενο του εικοστού αιώνα. Η αναζήτηση για τη συγκρότηση κράτους βασισμένου στις διδαχές του Κορανίου και της σαρία (ισλαμικού νόμου) έχει τις ρίζες του στην οριστική κατάργηση του Χαλιφάτου μετά τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Κεμάλ στις αρχές της δεκαετίας του 1920 (μέχρι τότε ο Οθωμανός σουλτάνος ήταν από τις αρχές του 16 ου αιώνα και χαλίφης των απανταχού μουσουλμάνων). Πρώτη σχετική πρωτοβουλία υπήρξε η ίδρυση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας (ή Αδερφών Μουσουλμάνων) στην Αίγυπτο το 1928. Αλλά στο σημείο αυτό ας δώσουμε μερικούς ορισμούς αυτών των εννοιών. Πολιτικό Ισλάμ είναι η πολιτική εκείνη κίνηση και ιδεολογία που πρεσβεύει ότι το Ισλάμ αποτελεί τη λύση για όλα τα προβλήματα και τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Συνεπώς, όλοι οι μουσουλμάνοι οφείλουν να επιστρέψουν στις ισλαμικές αξίες και παραδόσεις. Αντίστοιχα, στον μουσουλμανικό κόσμο τα κοσμικά καθεστώτα πρέπει να αντικατασταθούν από ισλαμικά καθεστώτα, όπου το Κοράνι (το ιερό βιβλίο του Ισλάμ), καθώς και ο ισλαμικός νόμος (η σαρία) θα αντικαταστήσουν τους κοσμικούς νόμους. Άλλωστε, η σαρία καθορίζει όλο το φάσμα της ζωής, όχι μόνο τις θρησκευτικές πρακτικές. Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 4

5 Ο όρος ισλαμικός φονταμενταλισμός προέρχεται από τα αγγλικά (Islamic fundamentalism), επειδή οι υποστηρικτές του πολιτικού/ριζοσπαστικού Ισλάμ πρεσβεύουν, όπως είδαμε, ότι το κράτος πρέπει να βασίζεται θεμελιωδώς (fundamentally) στον ισλαμικό νόμο. Τζιχάντ (Jihad) στα αραβικά σημαίνει «αγώνας», που σημαίνει τόσο τον εσωτερικό ατομικό αγώνα εναντίον της αμαρτίας, των κακών συνηθειών κλπ ώστε ο μουσουλμάνος να καταστεί καλύτερος πιστός, όσο και τον αγώνα εναντίον της αμαρτίας στο εσωτερικό της ισλαμικής κοινότητας. Σημαίνει όμως και τον φυσικό αγώνα για την υπεράσπιση της μουσουλμανικής επικράτειας εναντίον των απίστων. Οι οργανώσεις που ανήκουν στον χώρο του ισλαμικού φονταμενταλισμού μπορούν σε γενικές γραμμές να διακριθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: α) στους ισλαμιστές που προκρίνουν την πολιτική δράση, στοχεύοντας στην επιβολή ισλαμικών καθεστώτων μέσω λίγο-πολύ «παραδοσιακής» πολιτικής δραστηριοποίησης. Οι μέθοδοί τους περιλαμβάνουν τη χρήση ποικίλων πολιτικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών μέσων για την επίτευξη του στόχου τους. Ενδεικτικά, αναφέρουμε την κομματική δράση και τη συμμετοχή στα κοινοβούλια, την άσκηση πολιτικής πίεσης για την υιοθέτηση ισλαμικών παραδόσεων και πτυχών (ή και του συνόλου) του ισλαμικού νόμου στην κρατική νομοθεσία, την αύξηση της επιρροής τους στην κοινωνία με την ίδρυση και λειτουργία θρησκευτικών σχολείων, εκδοτικών οίκων, κλινικών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, ακόμα και τραπεζών. Από την άλλη, βρίσκονται όσοι β) προκρίνουν τη στρατιωτική δράση για την επιβολή του ισλαμικού νόμου, οι οποίοι απορρίπτουν σε γενικές γραμμές την πολιτική δράση εντός του υφιστάμενου συστήματος, το οποίο θεωρούν απόλυτα διεφθαρμένο, και προκρίνουν ως κύριο αγώνα ανατροπής την τζιχάντ, τον ιερό αγώνα/πόλεμο. δ) Οι ρίζες του πολιτικού Ισλάμ, τα βαθύτερα και πιο άμεσα αίτια ανάπτυξής του Πολλά ήταν τα γενικότερα αίτια που προκάλεσαν ή οδήγησαν στη γιγάντωση του φαινομένου του πολιτικού Ισλάμ, μερικά εκ των οποίων είναι: τα τραύματα που προκλήθηκαν από τον δυτικό ιμπεριαλισμό, η αποτυχία των κοσμικών συντηρητικών ή ριζοσπαστικών καθεστώτων στα πεδία της εξωτερικής πολιτικής και του οικονομικού εκσυγχρονισμού και γενικότερα η ανικανότητα να αντιμετωπίσουν τις πολλαπλές προκλήσεις της νεωτερικής εποχής και να καλύψουν την απόσταση από Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 5

6 τον ανεπτυγμένο κόσμο επίσης, η διαιώνιση του Παλαιστινιακού ζητήματος, η παρεμβατική δυτική κυρίως αμερικανική πολιτική στα ζητήματα της Μέσης Ανατολής (και η υποστήριξη που οι ΗΠΑ παρείχαν όχι μόνο στο Ισραήλ, αλλά και σε πολλά φιλοδυτικά καθεστώτα μουσουλμανικών κρατών, που όμως θεωρήθηκε ως φθοροποιός), η θεωρούμενη ως ηθική παρακμή της Δύσης, και η απειλή της «παγκοσμιοποίησης» για τα ισλαμικά ήθη. Επίσης, η ιδεολογία αυτή αντιμάχεται τις πολιτικές ιδεολογίες και τα οικονομικά συστήματα που εκπορεύονται από τη Δύση (δηλαδή, λόγου χάρη, εξίσου τον πολιτικό και οικονομικό φιλελευθερισμό, τον μαρξισμό και τον σοσιαλισμό, τον εθνικισμό), την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση κλπ. Το πολιτικό Ισλάμ κήρυττε την ανάγκη για επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης μέσω της θρησκευτικής πίστης και ηθικής, προκειμένου να εξαλειφθούν φαινόμενα σήψης και παρακμής που διαπερνούσαν τις αραβικές και άλλες ισλαμικές κυβερνήσεις και κοινωνίες. Ένας άλλος λόγος που το πολιτικό Ισλάμ σταδιακά αύξησε την επιρροή του από τη δεκαετία του 1970 και εξής ήταν το γεγονός ότι στο σύνολο σχεδόν της μουσουλμανικής Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής κυριαρχούσαν λίγοπολύ αυταρχικά καθεστώτα και σχεδόν απουσίαζε η οργανωμένη νόμιμη αντιπολίτευση. Έτσι, οι ιεροί χώροι (τζαμιά, ιεροδιδασκαλεία κλπ) ήταν ίσως τα μόνα μέρη όπου ήταν δυνατό να συγχρωτιστεί πλήθος ανθρώπων χωρίς την πλήρη επίβλεψη των δυνάμεων ασφαλείας του εκάστοτε καθεστώτος. Εκεί οι επικρίσεις εναντίον της κυβερνητικής πολιτικής ήταν δυνατό να εκφραστούν αλλά και να βρουν ευήκοα ώτα μεταξύ των πιστών. Σύμφωνα με τις διδαχές και την προπαγάνδα του ισλαμικού φονταμενταλισμού, οποιαδήποτε επιρροή (ιδεολογική, οικονομική, τεχνολογική, πολιτιστική κλπ) προερχόμενη από τον μη ισλαμικό κόσμο και ιδίως από τη Δύση είναι καταδικαστέα και εξοβελιστέα από την ισλαμική κοινότητα: μόνο μέσω της πιστής εφαρμογής του ισλαμικού νόμου και των παραδόσεων είναι δυνατή η ενίσχυση του μουσουλμανικού κόσμου ώστε να αντιμετωπίσει επιτυχώς τη Δύση, το Ισραήλ, και τις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Βεβαίως, αυτό είναι σε επίπεδο προπαγάνδας. Διότι στην πράξη, τόσο κατά την υπό εξέταση περίοδο, όσο και μεταγενέστερα και μέχρι τις μέρες μας, οι φονταμενταλιστές κάνουν χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας (πχ ΜΜΕ, τηλεφωνία, βίντεο, ίντερνετ, και βέβαια οπλικά συστήματα). Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 6

7 Ωστόσο, πέρα από τις ρίζες και τα πιο γενικά αίτια της ανάπτυξης του φαινομένου της ριζοσπαστικοποίησης του Ισλάμ και πολλών μουσουλμάνων, υπήρχαν και τα πιο συγκεκριμένα αίτια. Όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενα μαθήματα, το πολιτικό Ισλάμ έλαβε τεράστια ώθηση μετά τις ήττες των Αράβων στο Πόλεμο των Έξι Ημερών (1967) και στον πόλεμο του Γιόμ Κιππούρ (1973). Οι ήττες εκέινες (ιδίως το 1967) αποτέλεσαν συντριπτικό πλήγμα για την κυρίαρχη μέχρι τότε ιδεολογία του Αραβικού Εθνικισμού, αλλά και του νασερικού Παναραβισμού. Τότε διατυπώθηκαν επικρίσεις για την ανεπάρκεια και αδυναμία της κοσμικής αραβικής ιδεολογίας αλλά και κατηγορίες ότι το κοσμικό κράτος και ο εθνικισμός ήταν απλές αντιγραφές ξένων (δυτικών) ιδεολογιών, αταίριαστων στον μουσουλμανικό κόσμο. Επίσης, τα αραβικά κοσμικά καθεστώτα λοιδορήθηκαν ως διεφθαρμένα και ανίκανα να αντιμετωπίσουν το Ισραήλ, ενώ οι ήττες αποδόθηκαν και σε θεία τιμωρία και δοκιμασία, λόγω της «παρέκκλισης» από τον «ορθό δρόμο» του Ισλάμ. Παράλληλα, η απήχηση των κοσμικών καθεστώτων πολλών μη πετρελαιοπαραγωγών αραβικών κρατών υπονομεύθηκε περεταίρω εξαιτίας και της αποτυχίας των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών που είχαν ασκηθεί. Τα προγράμματα εκβιομηχάνισης και οικονομικής ανάπτυξης απέτυχαν και οι προσδοκίες για κοινωνική δικαιοσύνη και βελτίωση του βιοτικού επιπέδου εν πολλοίς διαψευστήκαν, αφού οι προκλήσεις της ανεργίας (ιδίως των νέων), της αύξησης των τιμών βασικών αγαθών (ακόμα και του ψωμιού) και της ραγδαίας πληθυσμιακής αύξησης ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αντιμετωπιστούν επιτυχώς. Ακόμη, νέες ηγεσίες ευνόησαν άμεσα ή έμμεσα την ανάπτυξη του πολιτικού Ισλάμ. Στην Αίγυπτο, τη μεγαλύτερη αραβική χώρα, όπου η Μουσουλμανική Αδελφότητα είχε υποστεί συστηματικές διώξεις από τον Νάσερ, η κατάσταση άλλαξε δραματικά μετά τον θάνατο του τελευταίου το 1970. Αφενός απεβίωσε το σύμβολο και κυριότερος εκφραστής και θιασώτης του Αραβικού εθνικισμού, του Παναραβισμού, και του ιδιότυπου αραβικού σοσιαλισμού αφετέρου, ο νέος Αιγύπτιος ηγέτης, Ανουάρ Σαντάτ, χαλάρωσε την πολιτική καταπίεσης των ισλαμιστών, σε μια προσπάθεια να τους κατευνάσει, να διευρύνει τη βάση υποστήριξής του και να πάρει αποστάσεις από τις πολιτικές του προκατόχου του. Ένας άλλος Άραβας ηγέτης με συχνά εξτρεμιστικές θέσεις ήταν ο συνταγματάρχης Μουαμάρ Καντάφι, ηγέτης της Λιβύης από το φθινόπωρο του 1969. Εκείνος υιοθέτησε ένα ιδιότυπο μίγμα παναραβισμού, ισλαμικού φονταμενταλισμού και μαρξιστικής ιδεολογίας (τον «ισλαμικό Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 7

8 σοσιαλισμό» και συχνά ευνόησε την ανάπτυξη του ριζοσπαστικού Ισλάμ. Επίσης, ο Καντάφι ευνόησε και χρηματοδότησε διάφορες τρομοκρατικές και αντάρτικες οργανώσεις (όχι αποκλειστικά μουσουλμανικές) ανά την υφήλιο. Αντίστροφα, η αύξηση της επιρροής του ριζοσπαστικού Ισλάμ στους πληθυσμούς ορισμένων πετρελαιοπαραγωγών κρατών του Περσικού Κόλπου μετά το 1973 οφειλόταν στις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που προκλήθηκαν από την κατακόρυφη και απότομη αύξηση των εσόδων από το πετρέλαιο μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση. Λόγχου χάρη, ο ραγδαίος πλουτισμός, η αστικοποίηση, η αύξηση του καταναλωτισμού προκάλεσαν την έντονη αντίδραση συντηρητικών πιστών μουσουλμάνων και ιεροδιδασκάλων και ουλεμάδων. Έτσι, στον Περσικό κόλπο αλλά και στο σύνολο του μουσουλμανικού κόσμου παρατηρήθηκε κατά τη δεκαετία του 1970 μια δραματική αύξηση στην κατασκευή τζαμιών και ιεροδιδασκαλείων, μια έκρηξη στην έκδοση θρησκευτικών βιβλίων καθώς και στην ίδρυση πληθώρας ισλαμικών πολιτικών και πολιτιστικών οργανισμών και ιδρυμάτων. Τελικά, ο πολιτικό Ισλάμ έλαβε μεγάλη ώθηση και αύξησε σημαντικά την επιρροή του από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και εξής μετά την έκρηξη και επικράτηση της ιρανικής επανάστασης και της μετατροπής του Ιράν σε Ισλαμική Δημοκρατία, καθώς και μετά τη σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν, που καταδικάστηκε μαζικά από τις αραβικές και γενικά τις μουσουλμανικές χώρες. Αυτές οι εξελίξεις, που αποτέλεσαν σημεία καμπής, θα αναλυθούν διεξοδικά σε επόμενο μάθημα. Διονύσης Χουρχούλης ΙΙ85 Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου ΙΙ - Σημειώσεις Σελίδα 8