Η Ελλάδα αντιμέτωπη με τη διεθνή οικονομική συγκυρία

Η Ελλάδα αντιμέτωπη με τη διεθνή οικονομική συγκυρία Τετάρτη, 11 Ιουνίου 2008 Συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αίθουσα «Κωστής Παλαμάς» Γκίκας Α. Χαρδούβελης Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής Παν. Πειραιώς Οικονομικός Σύμβουλος Ομίλου Eurobank EFG 1

ΔΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Ι. Η αρνητική διεθνής συγκυρία καιοιεπιπτώσεις στηνελλάδα 1. Παγκόσμιος πληθωρισμός 2. Χρηματοοικονομική κρίση ΙΙ. Η ελληνική οικονομία το 2008: Υπάρχει αισιόδοξη προοπτική; 2

Ι. Δύσκολα τα έτη 2008, 2009 για τις αναπτυγμένες χώρες.. και στον αντίποδα, γι αυτές που εισάγουν τα βασικά προϊόντα διατροφής 2003 2007: Πενταετία υψηλών ρυθμών ανάπτυξης, ιδίως για τις αναδυόμενες οικονομίες 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 % Ρυθμός Αύξησης Πραγματικού ΑΕΠ 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Παγκόσμιος Αναπτυσσόμενες Οικονομίες 1973-1977: 4,2% 1978-1982: 2,6% 1983-1987: 3,6% 1988-1992: 2,9% 1993-1997: 3,3% 1998-2002: 3,1% 2003-2007: 4,6% Προβλέψεις IMF Ανεπτυγμένες Οικονομίες 3

Ι. Πέφτουν οι ρυθμοί ανάπτυξης το 2008 & 2009 Ρυθμός ανάπτυξης (πραγματικές τιμές) 2007 2008f 2009f Παγκόσμιο ΑΕΠ 4,9 3,7 3,8 ΗΠΑ 2,2 1,0 0,9 Ευρωζώνη 2,6 1,4 1,3 Ιαπωνία 2,1 1,2 1,5 Κίνα 11,9 10,0 9,5 Βραζιλία 5,4 4,6 4,3 Ρωσσία 8,1 7,0 6,5 Ινδία 9,3 7,8 8,0 4

Ι. Ανεβαίνει ο πληθωρισμός το 2008 Πληθωρισμός 2007 2008f 2009f ΗΠΑ 3,0 3,6 3,6 Ευρωζώνη 2,1 3,4 2,4 Ιαπωνία 0,0 1,4 0,9 Κίνα 4,8 6,6 5,0 Βραζιλία 3,7 4,8 4,3 Ρωσσία 9,0 13,5 10,5 Ινδία 6,4 5,6 6,1 Επιτόκιο παρέμβασης 2007 Τρέχον 2008f ΗΠΑ 4,25 2,00 1,75 Ευρωζώνη 4,00 4,00 4,25 Ιαπωνία 0,50 0,50 0,50 5

Ι.1 έχει ήδη αυξηθεί ο πληθωρισμός ΗΠΑ: Μεγαλύτερο πρόβλημα απ ό,τι φαίνεται να θεωρούν οι αγορές Δομικός πληθωρισμός αναμένεται Fed προσπαθεί να αποφύγει την κατάρρευση των αγορών και να προστατεύσει την οικονομία, παραβλέποντας προσωρινά τον πληθωρισμό 13 11 9 7 5 3 1-1 % 13,3 Πρόβλημα σε όλες τις χώρες 7,4 6,7 4 4,5 3,6 2,8 3,12,9 2,5 3 1,9-0,1 7,4 4,8 2007 2008 ΗΠΑ ΕΑ Ην. Βασ. Βραζιλία Ρωσία Ινδία Κίνα Ιαπωνία Πληθωρισμός Μαρτίου-Μαρτίου Fed πιθανόν να αναγκαστεί να αυξήσει επιτόκια το 2009 και, συνεπώς, να διατηρήσει το υποτονικό περιβάλλον ανάπτυξης: Προβλήματα έως και το τέλος του 2009 1,2 Πηγή: ECOWIN 6

Ι.1 Ανοδικές οι τιμές πετρελαίου που θα παραμείνουν σε υψηλά επίπεδα στη διετία 60 50 40 30 20 10 0 2006 2007: Μέση τιμή πετρελαίου (σε ) +1,7% (σε $ +11%), 2007 2008: Aν ισοτιμία$1,37/ $1,55/ και τιμή πετρελαίου: $72,2 $ 110 (+52%), τότε (σε ) η αύξηση θα είναι 35%. Η πτώση του παγκόσμιου ρυθμού ανάπτυξης θα επιφέρει ελαφρά πτώση του ρυθμού αύξησης της ζήτησης, αλλά παραμένουν σημαντικά προβλήματα στη διαδικασία διύλισης. Ιαν-70 Πραγματικές Τιμές Πετρελαίου (WTI spot price, USA CPI, 1982-84) 4/2008: 52,4$ 4/1980: 48,8$ Ιαν-73 Ιαν-76 Ιαν-79 Ιαν-82 Ιαν-85 Ιαν-88 Ιαν-91 Ιαν-94 Ιαν-97 Ιαν-00 Ιαν-03 Ιαν-06 Πηγή: ECOWIN Παγκόσμια Ζήτηση Αναπτυγμ. Οικ. 2000 (εκατ. βαρ. την ημέρα) 76,4 48,1 % Αύξηση 2007 (εκατ. βαρ. την ημέρα) % Συνολικής Αύξησης Κίνα 4,5 66,6% 7,5 32% 23,8 22,7% 29,2 57,5% Άλλες Αναπτυσσ. Οικ. Παγκόσμια Προσφορά 80,2 12,3% 2,1% 9,4% 87,7 85,8 100% 49,1 10,5% 7

Ι.1 Ανοδικέςκαιοιτιμέςτροφίμων την επόμενη διετία αυξάνοντας την πείνα Συντελεστές αύξησης: Αύξηση της ζήτησης από Κίνα και άλλες αναπτυσσόμενες οικονομίες Αύξηση στη ζήτηση για την παραγωγή βιοκαυσίμων Αύξηση του ενεργειακού κόστους στην παραγωγή, επεξεργασία και διακίνηση των τροφίμων. Η κερδοσκοπία δεν αποτελεί παράγοντα αύξησης των τιμών, καθώς τα αποθέματα συρρικνώνονται 190 170 150 130 110 90 70 50 Βασικά Αγροτικά Προϊόντα 230 210 190 170 150 130 110 90 70 50 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Αποθέματα Βασικών Αγροτικών Προϊόντων (σιτάρι κτλ. - ημέρες κατανάλωσης) - αριστερός άξονας Δείκτης Τιμών Βασικών Αγροτικών Προϊόντων (2005=100) - δεξιός άξονας 8

Ι.1 Επιπτώσεις στην Ελλάδα: Πληθωρισμός > 4% ΟΟΣΑ για Ελλάδα: HICP (2008) 4,2% Οι απαισιόδοξοι βλέπουν ακόμα και 4,5%, τονίζοντας ότι η ενεργειακή ένταση οικονομίας πολύ μεγαλύτερη από αυτή της Ευρωζώνης Εμπορεύματα, παλαιές αυξήσεις σημερινή άνοδος τιμών εισαγόμενων προϊόντων 5 4 3 2 1 0 Πληθωρισμός Ελλάδας & Ευρωζώνης % 5/2008: 4,9% Ιαν-00 Απρ-00 Ιουλ-00 Οκτ-00 Ιαν-01 Απρ-01 Ιουλ-01 Οκτ-01 Ιαν-02 Απρ-02 Ιουλ-02 Οκτ-02 Ιαν-03 Απρ-03 Ιουλ-03 Οκτ-03 Ιαν-04 Απρ-04 Ιουλ-04 Οκτ-04 Ιαν-05 Απρ-05 Ιουλ-05 Οκτ-05 Ιαν-06 Απρ-06 Ιουλ-06 Οκτ-06 Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ελλάδα Ευρωζώνη 3,6% Πηγή: ECOWIN Ενεργειακή ένταση της οικονομίας (σταθερές τιμές 1995, κατανάλωση kg ισοδύναμα πετρελαίου ανά 1000 ΑΕΠ) ΕΕ-13 Ελλάδα 1995 196,3 268,5 2005 183,4 236,5 9

Ι.2 Το ξεκίνημα της κρίσης 2007-8 Η σημερινή κρίση ξεκίνησε από τη συνύπαρξη τριών παραγόντων: 1) Φούσκα στα ακίνητα σε πολλές περιοχές των ΗΠΑ και υπέρ-κατανάλωση (mortgage equity withdrawal) 2) Ραγδαία εξάπλωση στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου (subprime) 3) Μεταφορά ρίσκου από τους ισολογισμούς των τραπεζών στους επενδυτές μέσω τιτλοποιήσεων Σημερινή κρίση ιδιαίτερα προβληματική, αφού ξεκίνησε στη χώρα που παράγει το 25% τουπαγκόσμιουαεπ(2007) Η κρίση ξεκίνησε στον χρηματοοικονομικό χώρο και επεκτάθηκε διότι η αγορά συνδέεται παγκοσμίως Η αβεβαιότητα και τα υψηλά ποσοστά μόχλευσης των ΧΙ συμπεριφορά στην κόψη του ξυραφιού - τη μεγάλωσαν 10

Ι.2 Κρίση συνεχίζεται όσο οι τιμές των ακινήτων στις ΗΠΑ μειώνονται και συνεχίζεται η από-μόχλευση 220 200 180 160 140 120 100 Σπανίως οι ονομαστικές τιμές υποχωρούν στην αγορά ακινήτων Σήμερα, όμως, συνολική αναμενόμενη πτώση έως 25% ΗΠΑ: Δείκτης ονομαστικών τιμών κατοικιών Ιαν-00 Ιαν-01 Ιαν-02 Ιαν-03 Ιαν-04 Ιαν-05 Ιαν-06 Ιαν-07 Ιαν-08 Άνοδος 107% Πτώση 17% Πρόβλεψη S&P/Case-Shiller Composite-20 Home Price Index Όσο οι τιμές πέφτουν, η κρίση θα συνεχίζεται: 50 εκατ. νοικοκυριά με στεγαστικά δάνεια, 18% από τα οποία έχουν δάνειο αξίας μεγαλύτερης του σπιτιού τους σήμερα, περίπου $1,9 τρις δανείων στο κόκκινο Όσο διαρκεί η απόμόχλευση, η πίεση στη διατραπεζική θα συνεχίζεται (Εκτιμώμενη Μείωση Ενεργητικού ~$1τρις) Αυξήσεις κεφαλαίου: Έως 3/6: $ 283 δις Απώλειες: Έως 3/6: $387 δις Εκτίμηση συνολικών απωλειών (ΔΝΤ): $945 δις 11

Ι.2 Πιστωτική κρίση, η αντίδρασητηςfed και η αύξηση του πιστωτικού κινδύνου ΗΠΑ: Fed ακολούθησε επιθετική πολιτική μείωσης Ευρωζώνη: ΕΚΤ δίνει βάρος στον πληθωρισμό Περιθώριο ακάλυπτου/ καλυμμένου δανεισμού στη διατραπεζική: 3m LIBOR/EURIBOR-OIS 7 6 5 4 3 2 1 0 Επιτόκιο παρέμβασης 120 100 80 60 40 20 0 3 Ιουνίου: 79 μ.β. 4/1/99 4/7/99 4/1/00 4/7/00 4/1/01 4/7/01 4/1/02 4/7/02 4/1/03 4/7/03 4/1/04 4/7/04 4/1/05 4/7/05 4/1/06 4/7/06 4/1/07 4/7/07 4/1/08 29-Ιο υν-07 29-Ιο υλ-07 29-Αυγ-07 29-Σεπ-07 29-Οκτ-07 29-Νοε-07 29-Δεκ-07 29-Ιαν-08 29-Φεβ-08 29-Μαρ-08 29-Απρ-08 29-Μαϊ-08 Ευρωζώνη ΗΠΑ ΗΠΑ Ευρωζώνη Πηγή: Ecowin, Bloomberg 12

Ι.2 Η αγορά κατοικίας μεγαλύτερο πρόβλημα σε χώρες της Ευρώπης απ ό,τι στις ΗΠΑ Οι τιμές των κατοικιών πέφτουν πέραν των ΗΠΑ, στην Ιρλανδία, Ισπανία, Αγγλία, κ.α. Μη δικαιολογημένες αυξήσεις τιμών κατοικιών, 1997 2007 35 30 25 20 15 10 5 0-5 -10 Ιρλανδία Πηγή: IMF Ολλανδία Ην. Βασ. Αυστραλία Γαλλία Νορβηγία Δανία Βελγίο Ισπανία Σουηδία Ιταλία Ιαπωνία ΗΠΑ Φινλανδία Γερμανία Καναδάς Αυστρία 13

Ι.2 Κανάλια επίδρασης στην ελληνική οικονομία Ρυθμός ανάπτυξης 3,4%: Επιτεύξιμος αλλά αισιόδοξος για το 2008, αφού σημαίνει πτώση μόνον 0,6 π.μ., όταν σε ΗΠΑ & Ευρωζώνη 1,2 π.μ. 1) Μείωση ανάπτυξης στο εξωτερικό Εξαγωγές, τουριστικό συνάλλαγμα 2) Αύξηση επιτοκίων: - σε τόκους Δημόσιου Χρέους - σε τόκους Νοικοκυριών & Επιχειρήσεων 3) Πτώση οικοδομικής δραστηριότητας 4) Μικρότερη κερδοφορία από δραστηριότητες στο εξωτερικό 5) Ομαλοποίηση ναύλων στη ναυτιλία Ελληνικές Εξαγωγές, 2007 ΜικρήηεξάρτησηαπότιςΗΠΑ Υπόλοιπος Κόσμος 15,0% Κίνα & Ν.Α.Ασία 2,0% Μ.Ανατολή & Β.Αφρική 6,2% Ανατολική Ευρώπη 29,9% ΕΕ-15 42,8% * Βαλκάνια, Κεντρική Ευρώπη, ΚΑΚ Ελάχιστη η επίδραση στην κατανάλωση από τη μικρή μείωση του πλούτου των νοικοκυριών στην Ελλάδα, αφού το χρηματιστήριο αποτελεί μόνον το 6% του πλούτου τους ΗΠΑ 4,2% Πηγή: IMF, DOTS 14

ΙΙ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑΣ 1. Το αισιόδοξο σενάριο του 2008 2. Μικράτασημερινάπροβλήματασεσχέσημετο παρελθόν 3. Πιθανή η ανώδυνη μακροοικονομική προσαρμογή με ελαφρά πτώση ρυθμού κατανάλωσης μέσω μείωσης εισαγόμενων προϊόντων και με συνεχιζόμενες τις επενδύσεις 4. Αύξηση εξαγωγών και κερδοφορίας μέσω διόδου Ανατολικής Ευρώπης, που συγκλίνει προς την ΕΑ 5. Απαιτείται αισιοδοξία 15

ΙΙ.1 Η Ελλάδα μπορεί και το 2008 ; Ελλάδα 2006 2007 2008f Ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης ΑΕΠ (πραγματικές τιμές) 4,3 4,0 3,4 Ιδιωτική κατανάλωση 4,2 3,2 2,8 Δημόσια κατανάλωση -0,7 10,3 4,0 Συνολικές επενδύσεις 12,9 4,5 5,0 Εξαγωγές αγαθών & υπηρεσιών 5,1 5,9 5,5 Εισαγωγές αγαθών & υπηρεσιών 8,7 7,0 5,0 Πληθωρισμός (μέσος όρος) 3,3 2,9 4,2 Έλλειμμα προϋπολογισμού (% ΑΕΠ) 2,5 2,8 2,0 Δημόσιο χρέος (% ΑΕΠ) 95,3 94,5 92,0 Ρυθμός ανεργίας 9,3 8,3 7,9 Πηγή: ΕΣΥΕ, ΥΠΕΘΟ, προβλέψεις 2008 EFG Eurobank 16

ΙΙ.2 Ας μην ξεχνάμε τι έχουμε πετύχει: 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 π.μ. Σεπ-92 Περιθώριο ελληνικών γερμανικών ομολόγων Σεπ-94 Σεπ-96 Σεπ-98 Σεπ-00 Σεπ-02 4/2008: 0,5 π.μ. Σεπ-04 Σεπ-06 Ποια κρίση; Ελάχιστη η επιπλέον απαιτούμενη απόδοση στα ομόλογα του ελληνικού δημοσίου σε σχέση με το παρελθόν % 19,6 20 15 10 5 15,9 14,5 10,9 9,0 8,2 5,5 4,8 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή 2,6 3,1 3,4 3,6 3,5 2,9 3,5 3,2 2,9 Ποιος πληθωρισμός; Μικρές οι σημερινές διαφορές σε σχέση με τιςδιαφορέςστο παρελθόν 0 4,3 3,8 3,4 2,8 2,6 2,3 2,1 2,4 2,3 2,1 2,1 2,2 2,2 2,1 1,7 1,2 1,1 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Ελλάδα* 1999 2000 2001 2002 ΕΕ-12 2003 2004 2005 2006 2007 Πηγή: Eurostat 17

IΙ.3 Μακροπρόθεσμα, πιθανή και η ανώδυνη προσαρμογή στο έλλειμμα τρεχ. συναλλαγών; % ΑΕΠ 14 Υπέρ-κατανάλωση & Υπό-παραγωγή 9 9 4 4-1 -3,9-1 -3,8-2,8-7,8-7,3-6,8-6 -6,6-5,8-6 -7,4-11 -11,1-11 -16-14,1-16 -21-21 -26-26 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Εισοδήματα Αγαθά Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών 2003 2004 2005 Υπηρεσίες Μεταβιβάσεις 2006 2007 % ΑΕΠ 14 Θα πρέπει να μειωθεί η κατανάλωση εισαγομένων αγαθών και υπηρεσιών, δηλαδή να υπάρξει μεταστροφή της δαπάνηςπροςτα ελληνικής προέλευσης προϊόντα και υπηρεσίες Στοιχεία της ΕΣΥΕ για το 1ο τρίμηνο του 2008 δείχνουν μείωση στο ρυθμό αύξησης της κατανάλωσης: 2,3%. Η επιβράδυνση αυτή πιθανόν να οφείλεται στην άνοδο των τιμών ή και στην άνοδο των επιτοκίων Η ΕΣΥΕ παραθέτει, επίσης, κάμψη των εισαγωγών στο 1ο τρίμηνοτου2008 κατά 7,8%, μια πορεία συνεπή με το παραπάνω σενάριο της ανώδυνης προσαρμογής. Ηκάμψηαυτή, όμως, δεν τεκμηριώνεται από τα αναλυτικά στοιχεία της ΤτΕ. 18

ΙΙ.4 35 30 25 20 15 10 5 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 8 Επέκταση στη Νέα Ευρώπη, που συγκλίνει 26,9% 27,6% 26,3% 27,0% 28,3% 25,5% 22,9% 22,0% 26,9% 19,9% Εξαγωγές 16,0% 21,6% 14,9% 15,4%15,8% 13,5% 15,3% 13,0%13,0% 8,1% 10,6% Εισαγωγές 7,3% 7,3% 7,2%7,2% 1995 Εμπόριο με Α. Ευρώπη (% συνολικών εξαγωγών και εισαγωγών) 1997 9 1999 2001 Βιοτικό επίπεδο (% Eυρωζώνης) 8 7 2003 Bουλγαρία Πολωνία Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ουκρανία 2002 2007 9 2005 6 29,9% 2007 Πηγή: IMF DOTS Η εξωστρέφεια. συστατικό αισιοδοξίας 30% των εξαγωγών προς Νέα Ευρώπη Συνολικές ελληνικές Άμεσες Επενδύσεις φτάνουν τα 12 δις (Α εξάμηνο 2007) περίπου το 9% των συνολικών FDI στην περιοχή Νο. 2 επενδυτής σε Αλβανία, Βουλγαρία, FYROM και Σερβία 19

ΙΙ.5 Όχι, όχι ποτέ οι Έλληνες δεν θα γίνουν και πάλι μετανάστες Μπορεί οι δείκτες ανταγωνιστικότητας να μην βελτιώνονται Μπορεί η αγορά να μην τιμωρεί την υπέρκατανάλωση και υπόπαραγωγή και να ευδαιμονούμε Μπορεί οι FT και οι γελοιογράφοι να αστειεύονται Με αφορμή δημοσίευμα στους FT: 7/5/2008 Όμως, εμείς αισιοδοξούμε Διότι φαίνεται να γνωρίζουμε το πρόβλημά μας συνεπώς ωριμάζουμε και θα εργαστούμε προς τη σωστή κατεύθυνση ΣΩΣΤΑ; 20