«Κι απ το θάνατο ακόμα πιο πικρή είσαι προσφυγιά» (Μικρά Ασία, Κύπρος, Συρία ) Ο πρόσφυγας κάθε ιστορικής περιόδου, από οποιαδήποτε χώρα κι αν προέρχεται, αντιμετωπίζει πάντα τον ξεριζωμό, την εξαθλίωση, τον πόνο, τις κακουχίες, την περιπλάνηση, την αναζήτηση και την ελπίδα, μ ένα παρόμοιο τρόπο. Περίτρανα παραδείγματα από την πιο πρόσφατη ιστορία μας, είναι οι πρόσφυγες από τη μικρασιατική καταστροφή το 1922, οι πρόσφυγες της Κύπρου το 1974 εξαιτίας της τουρκικής εισβολής και στις μέρες μας οι χιλιάδες πρόσφυγες από τη Συρία και άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής που κατακλύζουν τις χώρες της Ευρώπης και που δυστυχώς εξαιτίας των τελευταίων μέτρων που έχει πάρει η Ευρώπη για το κλείσιμο των συνόρων της, συνωστίζονται στην Ειδομένη, με όλο το συναισθηματικό και οικονομικό βάρος να το επωμίζεται η Ελλάδα. Πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική καταστροφή: Είναι κοινή παραδοχή πως η μικρασιατική καταστροφή επηρέασε σημαντικότατα την πορεία ολόκληρου του ελληνικού έθνους. Όλα ξεκίνησαν με την προσπάθεια υλοποίησης της επονομαζόμενης Μεγάλης Ιδέας, που διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Ιωάννη Κωλέττη και τον Βασιλιά Όθωνα με τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους και είχε μεγάλη απήχηση αργότερα στον ελληνικό λαό κατά την πρωθυπουργία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Η ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία, λόγω λανθασμένων υπολογισμών και χειρισμών, κατέληξε σε αποτυχία. Αποτέλεσμα ήταν το ελληνικό κράτος να αναγκαστεί να συνθηκολογήσει και τελικά να υπογράψει τη Συνθήκη της Λοζάνης, με την οποία συμφωνήθηκε ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας. Με τη συνθήκη αυτή 200.000 Μικρασιάτες μετακινήθηκαν από την πατρίδα τους με προορισμό την Ελλάδα. Ωστόσο, πριν από την υπογραφή της συνθήκης είχαν ήδη ξεριζωθεί περίπου 1.000.000 γηγενείς υπό άθλιες συνθήκες, βιώνοντας την εξαθλίωση, την ένδεια και την απειλή του θανάτου. Στις 24 Ιουλίου 1923 υπεγράφη στη Λοζάνη της Ελβετίας η Συνθήκη Ειρήνης. Η Συνθήκη της Λοζάνης αντικατέστησε τη Συνθήκη των Σεβρών, η οποία καθιστούσε τη χώρα ως την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» σύμφωνα με τον Ελ. Βενιζέλο, την οποία όμως, δεν αναγνώριζε η νέα τουρκική κυβέρνηση υπό τον Μουσταφά Κεμάλ. Με τη νέα συνθήκη, η Ελλάδα έχανε τη ζώνη της Σμύρνης, την Ίμβρο, την Τένεδο και την Ανατολική Θράκη. Η Συνθήκη της Λοζάνης ήταν η ταφόπλακα της Μεγάλης Ιδέας, ήταν όμως και η ταφόπλακα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Δημοκρατία της Τουρκίας αναγνωρίστηκε διεθνώς ως το διάδοχο κράτος της, παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές οθωμανικές περιοχές εκτός των
συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα όσων μειονοτήτων θα απέμεναν στα εδάφη της μετά την ανταλλαγή πληθυσμών με την Ελλάδα. Με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα, οι πρόσφυγες ήρθαν αντιμέτωποι με πολλά προβλήματα κυρίως οικονομικής και κοινωνικής φύσεως. Οι ντόπιοι πληθυσμοί τους συμπεριφέρονταν με καχυποψία, ξενοφοβία και συχνά εκφράζονταν γι αυτούς με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς : «τουρκόσποροι», «ξενομερίτες». Παρείσακτοι και στις δύο «πατρίδες» τους, ένιωθαν να μην ανήκουν πουθενά και έβλεπαν την Ελλάδα αρχικά σαν «μητριά» και όχι σαν «μητέρα». Ο ρατσισμός, ο φανατισμός, ο δογματισμός, ο εθνικισμός διακατείχαν τους Έλληνες και λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην αποκατάσταση της αρμονίας και της τάξης στη χώρα, μετά την έλευση χιλιάδων προσφύγων στην ελληνική επικράτεια καθώς και στην ομαλή αφομοίωση του πληθυσμού των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία. Με τον ερχομό των προσφύγων στην Ελλάδα η ελληνική κυβέρνηση έλαβε, αρχικά, μέτρα που αφορούσαν στην ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη, στην εγκατάσταση και διαμονή τους, στην αποκατάσταση και την ομαλή τους ένταξη στην ελληνική κοινωνία. Οι ανάγκες των προσφύγων υπερέβαιναν όμως τις δυνατότητες του ελληνικού κράτους. Για το λόγο αυτό, επιτεύχθηκε με αρωγό την Κοινωνία των Εθνών (ΚΤΕ), η ίδρυση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), που στόχευε στην παροχή εργασίας και στέγασης. Οι πρώτες προσπάθειες για την υλοποίηση του σχεδίου αυτού έγιναν με την εγκατάσταση των προσφύγων σε σκηνές τοποθετημένες σε ανοικτούς χώρους και σε καταυλισμούς με πρόχειρα καταλύματα, πάντα μακριά από τις πυκνοκατοικημένες περιοχές των μεγάλων πόλεων. Η κυβέρνηση οργάνωνε συνοικισμούς ανάλογα με τον τόπο προέλευσης των προσφύγων. Οι συνοικίες αυτές ονομάζονταν προσφυγικές και σε αυτές οι πρόσφυγες ζούσαν απομονωμένοι, αποξενωμένοι, παραγκωνισμένοι και περιθωριοποιημένοι από την υπόλοιπη ελληνική κοινωνία, που τους αντιμετώπιζε ως παρείσακτους. Ένα από τα επόμενα μέτρα που έλαβε η ελληνική κυβέρνηση, μετά την προσωρινή
διευθέτηση του ζητήματος της στέγασης των προσφύγων, ήταν η παραχώρηση σε αυτούς εθνικών γαιών, αγροτικών εκτάσεων για να καλλιεργούν. Τα κτήματα αυτά ήταν στις περισσότερες των περιπτώσεων άγονα και δεν απέδιδαν τους καρπούς που ανέμεναν οι πρόσφυγες, παρά τη σκληρή τους εργασία σ αυτά. Πολλά ήταν τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες από τη μικρασιατική καταστροφή, όμως άντεξαν υπομένοντας τις πραγματικά αντίξοες συνθήκες και συνέχισαν τη ζωή τους μέσα από τεράστιες δυσκολίες καταφέρνοντας στο τέλος να ενταχθούν στον κοινωνικό ιστό της νέας τους πατρίδας. Τουρκική εισβολή 1974: Παρόμοια προβλήματα προσφυγιάς έζησαν και οι Κύπριοι το 1974 με την τουρκική εισβολή που στιγμάτισε για πάντα τις ψυχές των κατοίκων της Κύπρου. Βίαιος ξεριζωμός, νεκροί, εγκλωβισμός και αγνοούμενοι. Σάββατο 20 Ιουλίου 1974, ώρα 04:35, άρχισαν οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί από τούρκικα αεροσκάφη στις ακτές της Κύπρου και συγκεκριμένα στην βόρεια περιοχή της. Είχε βέβαια, προηγηθεί το πραξικόπημα που διενήργησε η ξενοκίνητη χούντα σε συνεργασία με την ΕΟΚΑ Β. Η τούρκικη εισβολή δημιούργησε χιλιάδες θύματα και αγνοούμενους, ενώ πάνω από 180.000 Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες υποχρεώθηκαν να φύγουν από τις κατεχόμενες από τον Τουρκικό στρατό περιοχές. Εγκλωβισμένοι Κύπριοι και Μαρωνίτες μετά την τούρκικη εισβολή παρέμειναν στα χωριά τους, στα σπίτια τους, είτε επειδή δεν πρόλαβαν να φύγουν είτε με τη σκέψη ότι αν παρέμεναν, μετά την ανακωχή, θα έβρισκαν τον κανονικό ρυθμό της ζωής τους, κάτι που όμως δεν έγινε ποτέ. Οι τούρκοι άρχισαν συστηματικά να εφαρμόζουν την πολιτική καταπίεσης, παραβίασης ανθρώπινων δικαιωμάτων και παρενόχλησης των εγκλωβισμένων για να τους εξαναγκάσουν να φύγουν από τα σπίτια τους. Σε πολλές περιπτώσεις η περιούσια των Κυπρίων κατασχέθηκε και παραχωρήθηκε σε έποικους της Τουρκίας αφού οι Κύπριοι δεν μπορούσαν να αντισταθούν, γιατί θα τους σκότωναν. Οι έποικοι χρησιμοποιούνται σαν μοχλοί πίεσης για να διώξουν τους Ελληνοκύπριους. Συχνά φαινόμενα βίας που χρησιμοποιούν είναι οι φόνοι, οι ληστείες, η κακοποίηση και άλλα βασανιστήρια, με αποτέλεσμα πολλοί εγκλωβισμένοι να πεθαίνουν. Μετά το 1980 επιτρέπεται σε εγκλωβισμένους να περάσουν στις Ελεύθερες περιοχές, για να επισκεφτούν τα παιδιά τους, ενώ τα παιδία των εγκλωβισμένων θα καταφέρουν να περάσουν στα κατεχόμενα, για να επισκεφτούν τους γονείς τους, μόλις το 1996. Αγνοούμενοι Κατά την διάρκεια της τουρκικής εισβολής και αργότερα, χιλιάδες Ελληνοκύπριοι είχαν συλληφθεί και κρατηθεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Κύπρο από τον τουρκικό στρατό. Επίσης, πολλοί Κύπριοι, αιχμάλωτοι πολέμου είχαν μεταφερθεί παράνομα στην Τουρκία και κρατήθηκαν σε τουρκικές φυλακές. Κάποιοι από αυτούς δεν αφέθησαν ελεύθεροι κι εξακολουθούν να αγνοούνται. Εκατοντάδες άλλοι Κύπριοι, τόσο στρατιώτες όσο και πολίτες, παιδία, ηλικιωμένοι και μάνες εξαφανίστηκαν σε περιοχές όπου ήταν υπό
τουρκική κατοχή. 1616 άτομα παραμένουν έως σήμερα αγνοούμενοι. Οι μάνες και οι συγγενείς των αγνοουμένων είναι η πιο τραγική μορφή του δράματος της Κύπρου αφού δεν έχουν μάθει ακόμη τι απέγιναν οι δικοί τους. Οι μάνες των αγνοουμένων της κυπριακής τραγωδίας, συνεχίζουν να ελπίζουν και να περιμένουν την επιστροφή των παιδιών τους. Αμέσως μετά από την τούρκικη εισβολή και το διαχωρισμό της Κύπρου και για πολλά χρόνια αργότερα, στο οδόφραγμα του Λήδρα Πάλας, έβλεπες μαυροντυμένες γυναίκες με μια φωτογραφία στο χέρι να ρωτούν τους περαστικούς και τις αρμόδιες αρχές για τα παιδιά τους. Κανείς δεν μπορεί να νιώσει, να φανταστεί τον πόνο της μοναξιάς που βασανίζει αυτούς τους ανθρώπους για αυτά που πέρασαν. Σήμερα, 42 σχεδόν χρόνια μετά την τούρκικη εισβολή, βλέπεις ανθρώπους που δεν ξεπέρασαν αυτά που έζησαν στην εισβολή και νομίζω κανείς δεν θα το ξεπεράσει. Πρόσφυγες Ο τουρκικός στρατός, μετά την κατοχή περιοχών στην Κύπρο, έδιωξαν με την βία περίπου 200.000 Κύπριους, οι οποίοι εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και καταφύγουν στις ελεύθερες περιοχές. Πρόσφυγες στην ίδια μας την πατρίδα, οι περισσότεροι ήταν άστεγοι, αφού έχασαν όλες τις περιούσιες τους, και έμεναν σε αντίσκηνα και σε καταυλισμούς που δημιουργήθηκαν γι αυτό το σκοπό, διαβιώντας σε συνθήκες πόνου και σπαραγμού και ενθυμούμενοι πάντα τα χωριά τους. Η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας μερίμνησε ώστε τα άτομα αυτά, να στεγαστούν προσωρινά σε προσφυγικούς οικισμούς. Προσωρινά, γιατί ο στόχος ήταν να επιστρέψουν όλοι πρόσφυγες στην πατρογονική τους γη. Η Τουρκία όμως, παραβίαζε εξακολουθητικά άρθρα της Ευρωπαϊκής Συνθήκης ανθρώπινων δικαιωμάτων, που αφορούσαν τους πρόσφυγες της Κύπρου να επιστρέψουν στα σπίτια τους και το δικαίωμα τους να έχουν πρόσβαση στις περιουσίες τους. 43 χρόνια αργότερα, οι εγκλωβισμένοι, οι αγνοούμενοι και οι πρόσφυγες αποτελούν τις τραγικές φιγούρες του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής. Αυτοί που έζησαν τις συνθήκες της τουρκικής εισβολής, κανείς δεν θα ξεχάσει τα γεγονότα που έζησαν. Κανείς δεν μπορεί να νιώσει, να φανταστεί τον πόνο της μοναξιάς που βασανίζει αυτούς τους ανθρώπους για αυτά που πέρασαν. Ελπίζω στο μέλλον να βρεθεί μια λύση για το Κυπριακό πρόβλημα για να δούμε ξανά την Κύπρο μας ελεύθερη και ενωμένη. Γιατί όσο ζούμε θα ελπίζουμε.
Πρόσφυγες από την Συρία: Ένα πρόσφατο γεγονός προσφυγιάς είναι αυτό που ζούμε σήμερα με τους πρόσφυγες από τη Συρία. Από το 2011 διεξάγεται στη Συρία εμφύλιος πόλεμος. Ξεκίνησε ως σειρά διαδηλώσεων που μετά τη βίαιη καταστολή τους, εξελίχθηκαν σε ένοπλη εξέγερση. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ πάνω από 100.000 είναι οι νεκροί, μισοί από τους οποίους είναι άμαχος πληθυσμός. Δεκάδες χιλιάδες είναι και οι πρόσφυγες εντός και εκτός της χώρας. Πριν από τέσσερα χρόνια, τα πρώτα κύματα Σύρων διέσχισαν τα σύνορα της εμπόλεμης σήμερα Συρίας και κατέφυγαν σε γειτονικές χώρες για λόγους ασφάλειας και επιβίωσης. Έκτοτε, ο αριθμός των αιτούντων άσυλο, αυξάνεται συνεχώς και έχει φθάσει τα τέσσερα εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά, κυρίως σε τέσσερις χώρες: Τουρκία, Λίβανο, Ιορδανία και Ιράκ. Τα τελευταία τέσσερα χρόνια, ανθρωπιστικές οργανώσεις και κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών χωρών υποδοχής καταβάλλουν προσπάθειες για να καλύψουν τις επείγουσες ανάγκες των προσφύγων και να τους βοηθήσουν να επιλέξουν μία από τις τρεις δυνατές βιώσιμες λύσεις που προσφέρει η Υπάτη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες: εκούσιος επαναπατρισμός, τοπική ένταξη ή επανεγκατάσταση σε τρίτη χώρα, για τα άτομα που δεν μπορούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους ή να παραμείνουν στη χώρα υποδοχής. Χιλιάδες Σύριοι εγκαταλείπουν τη χώρα τους κάθε μέρα. Συχνά αποφασίζουν να διαφύγουν αφού τα σπίτια και οι γειτονιές τους έχουν βομβαρδιστεί ή γιατί μέλη της οικογένειάς τους σκοτώθηκαν. Ο κίνδυνος που ενέχει το ταξίδι μέχρι τα σύνορα μπορεί να είναι τόσο υψηλός όσο και η παραμονή τους στη Συρία: Οικογένειες περπατούν για μίλια μέσα στη νύχτα για να αποφύγουν τα πυρά ελεύθερων σκοπευτών ή για να μην πιαστούν από στρατιώτες, οι οποίοι θα απαγάγουν τους νέους άνδρες και θα τους επιβάλλουν να αγωνιστούν για το καθεστώς. Οι περισσότεροι ταξιδεύουν από τη χώρα τους με ένα ποσό της τάξης των 7.000 12.000 ευρώ. Ένα ποσό, ικανό να καλύψει τις ανάγκες τους έως την Ελλάδα, πιθανότατα έως τη Γερμανία, την Αυστρία ή τη Σουηδία, οι οποίες
αποτελούν συνήθως τις χώρες τελικού προορισμού τους. Ταξιδεύουν μέσα σε μια βάρκα με άθλιες συνθήκες, είναι όλοι στριμωγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο και έχουν ως στόχο τους να βρουν ένα καλύτερο μέρος για να ζήσουν. Οι πρόσφυγες χρειάζονται τρόφιμα, ρούχα, και βασικά είδη υγιεινής. Χρειάζονται προμήθειες καθαρού νερού, καθώς και εγκαταστάσεις υγιεινής. Τα παιδιά χρειάζονται ένα ασφαλές, προστατευμένο περιβάλλον και την ευκαιρία να παίξουν και να πάνε στο σχολείο. Οι ενήλικες πρέπει να έχουν επιλογές απασχόλησης σε περίπτωση μακροχρόνιας μετατόπισης. Περισσότεροι από 1,1 εκατομμύρια είναι οι πρόσφυγες στο Λίβανο. Πολλοί έχουν εγκατασταθεί εκεί σε εγκαταλελειμμένα κτίρια κοινοτήτων, υπόστεγα, δωμάτια, γκαράζ, και σε σκηνές που έχουν στήσει στη γη. Οι συνθήκες είναι πολύ συχνά κάκιστες. Ακόμα κι έτσι, οι οικογένειες αγωνίζονται να πληρώσουν ενοίκιο για αυτούς τους χώρους. Η Τουρκία φιλοξενεί περισσότερους από 1 εκατομμύριο πρόσφυγες από τη Συρία. Το Ιράκ, που αντιμετωπίζει τις δικές του ένοπλες συγκρούσεις, φιλοξενεί περίπου 220.000 Σύριους. Περισσότεροι από 610.000 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Ιορδανία, ως επί το πλείστον σε οικογένειες υποδοχής ή σε ενοικιαζόμενα καταλύματα. Περίπου 80.000 ζουν σε ένα στρατόπεδο κοντά στα βόρεια σύνορα με τη Συρία, και περίπου 12.400 ζουν σε ένα στρατόπεδο που άνοιξε στα τέλη του Απριλίου. Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στον υποσιτισμό και τις ασθένειες που σχετίζονται με την κακή υγιεινή. Πολλά υποφέρουν από διαρροϊκές ασθένειες και αφυδάτωση. Λόγω της καταστροφής του συστήματος υγείας της Συρίας και της έλλειψης επαρκούς εμβολιασμού, υπήρξαν κρούσματα ιλαράς και πολιομυελίτιδας, ακόμη και στα παιδιά των προσφύγων της Συρίας. Τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα στη σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση ειδικά σε συνθήκες συνωστισμού. Χωρίς επαρκές εισόδημα για να στηρίξουν τις οικογένειές τους και φοβούμενοι ότι οι κόρες τους μπορεί να κακοποιηθούν σεξουαλικά, γονείς παντρεύουν τα κορίτσια από την ηλικία των 13 ετών. Τέσσερα εκατομμύρια Σύριοι πρόσφυγες έχουν καταγραφεί ή αναμένουν την εγγραφή τους, ως πρόσφυγες. «Η Συρία έχει αναχθεί στη μέγιστη τραγωδία αυτού του αιώνα - σε μια επαίσχυντη ανθρωπιστική καταστροφή, που έχει προκαλέσει πρωτοφανή πόνο και εκτοπισμό στην πρόσφατη ιστορία», δήλωσε ο Antonio Guterres, Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. «Η μόνη παρηγοριά είναι η ανθρωπιά που δείχνουν οι γειτονικές χώρες, καθώς υποδέχονται και σώζουν τις ζωές τόσο πολλών προσφύγων».
Καταστροφή πολιτιστική κληρονομιάς Η Κύπρος είναι μια χώρα με μοναδική ιστορία και αρχαίο πολιτισμό που χρονολογείται από το 9,000 π.χ. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Κύπρος ασπάστηκε από πολύ νωρίς τον Χριστιανισμό και σαν αποτέλεσμα έχει μια από τις σπουδαιότερες συλλογές Βυζαντινής τέχνης στον κόσμο. Σημαντικός αριθμός εκκλησιών, παρεκκλησιών και μοναστηριών είναι διακοσμημένες με παλαιοχριστιανικά και μεσαιωνικά ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και εικόνες ανεκτίμητης αξίας. Μια από τις πιο θλιβερές συνέπειες της τουρκικής εισβολής του 1974 και της παράνομης κατοχής του 36.2% του κυπριακού εδάφους, είναι η βίαιη και συστηματική καταστροφή της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς στα κατεχόμενα. Εκατοντάδες ιστορικά και λατρευτικά μνημεία σε διάφορα σημεία των κατεχομένων περιοχών έχουν καταστραφεί, λεηλατηθεί και υποστεί βανδαλισμούς. Έχουν επίσης πραγματοποιηθεί παράνομες ανασκαφές και πολιτιστικοί θησαυροί έχουν κλαπεί από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές στα κατεχόμενα και έχουν πωληθεί στο εξωτερικό. Κάτι εξίσου τραγικό αντιμετωπίζει σήμερα και η Συρία. Εκτός από το τραγικό κόστος σε ανθρώπινες ζωές, ο πόλεμος στη Συρία απειλεί να αφανίσει μια ανεκτίμητη ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά. Εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν νωχελικές λεωφόροι όπου ζούσαν και εργάζονταν άνθρωποι, παλιές αγορές και περιστόλιστα πανάρχαια τεμένη, τώρα υπάρχουν μόνο συντρίμμια ενός πολέμου, ο οποίος όχι μόνο παίρνει της ζωές Σύρων κάθε ηλικίας αλλά και αφανίζει τα πάντα γύρω τους, ακόμα και τόπους που υπήρχαν εκεί από τότε που υπάρχει πολιτισμός. Απ άκρη σ άκρη της Συρίας, μια κληρονομιά 5.000 ετών θάβεται συστηματικά κάτω από πέτρες. Περίπου 290 χώροι ή μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς στη Συρία έχουν καταστραφεί από τον συνεχιζόμενο εμφύλιο πόλεμο. Συμπέρασμα: Κοινό γνώρισμα όλων των πιο πάνω ιστορικών γεγονότων είναι η τραγωδία με την οποία έχει συνδεθεί η μοίρα των ανθρώπων που υφίστανται τον πόλεμο και συνάμα η πολιτιστική καταστροφή, λεηλασία και βανδαλισμός χιλιάδων ιστορικών μνημείων. Μαρία Χρίστου, Γ6