1/6/2005 Συνταγματικό Δίκαιο Θέμα: «Το άρθρο 14, παρ. 9 του Συντάγματος» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος Όνομα Μεταπτυχιακού φοιτητή: Λεωνίδας Παυλάκης Το πιο κρίσιμο ίσως από τα επίδικα πολιτικά αντικείμενα του αναθεωρητικού διαβήματος του 2001 ήταν το συνταγματικό πλαίσιο της λειτουργίας των μέσων ενημέρωσης και ιδίως οι εγγυήσεις διαφάνειας που πρέπει να διέπουν τις σχέσεις τους αφενός μεν με τις οικονομικές λειτουργίες του κράτους, αφετέρου δε με το πολιτικό σύστημα της χώρας. Το μέτωπο ανάμεσα στη συνταγματικά τυποποιημένη και δημοκρατικά ελεγχόμενη πολιτική εξουσία και τις ποικίλες άτυπες μορφές επιρροής και τελικά εξουσίας είναι άλλωστε το σταυρικό σημείο στο οποίο δοκιμάζεται η επάρκεια και η αντοχή της σύγχρονης μεταβιομηχανικής δημοκρατίας. Το πρόβλημα που καλούνται να αντιμετωπίσουν όλες οι σύγχρονες δημοκρατίες είναι η αθέμιτη χρήση των μέσων ενημέρωσης προκειμένου να διευκολυνθούν διάφορες επιχειρηματικές δραστηριότητες και ιδίως συναλλαγές με τον ευρύτερο δημόσιο τομέα ή προκειμένου να ασκηθεί ειδική επιρροή στην κοινή γνώμη υπέρ κομμάτων, προσώπων, απόψεων, επιδιώξεων ή καταστάσεων σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Το φαινόμενο αυτό οξύνθηκε κατά τη λεγόμενη τηλεοπτική εποχή, αλλά δεν αφορά μόνο τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης. Αφορούσε πάντοτε και εξακολουθεί να αφορά και τα έντυπα ΜΜΕ, επεκτείνεται δε ήδη με ταχύτατους ρυθμούς στα πεδία της μετατηλεοπτικής εποχής μέσα στο διαρκώς εξελισσόμενο πλαίσιο της κοινωνίας της πληροφορίας, του διαδικτύου και των μορφών ενημέρωσης που αυτό αναδεικνύει ή διευκολύνει. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα αυτό δεν εμφανίζεται μόνο ή κυρίως με τον κλασσικό και «ευθύ» τρόπο της ιδιοκτησίας ή του άμεσου ή έμμεσου ελέγχου επί ορισμένων ΜΜΕ. Μπορεί να εκδηλώνεται με μια απεριόριστη ποικιλία εμμέσων, πλαγίων και αδιαφανών τρόπων, που έχουν ως κοινό παρανομαστή την αθέμιτη χρήση του συστήματος ενημέρωσης προκειμένου να επιτευχθούν οικονομικοί ή πολιτικοί στόχοι. Ένα τόσο διάχυτο και βαθύ πρόβλημα κινείται σε όλα τα πιθανά επίπεδα. Αφορά την λειτουργία του πολιτικού και διοικητικού συστήματος σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό, αλλά και ευρωπαϊκό και 1
διεθνές επίπεδο. Αφορά τα πολιτικά όργανα του κράτους, τα κόμματα, τα κεντρικά και περιφερειακά όργανα, την τοπική αυτοδιοίκηση, τις ανεξάρτητες αρχές, τη δικαιοσύνη σε όλους τους βαθμούς της, τον ίσο και θεμιτό ανταγωνισμό σε όλους τους τομείς της αγοράς κ.ο.κ. Η συζήτηση των θεμάτων αυτών στην Επιτροπή Αναθεώρησης και στην ολομέλεια της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής έγινε με έντονη και δεδηλωμένη την αίσθηση όλων των κομμάτων και όλων των βουλευτών πως το πρόβλημα της διαφάνειας εστιάζεται στο χώρο των ΜΜΕ. Εξίσου βαθιά, προφανής και δεδηλωμένη ήταν η πεποίθηση των κομμάτων και των βουλευτών ότι οι αναγκαίες θεσμικές εγγυήσεις πρέπει να τεθούν εκ του Συντάγματος με όσο γίνεται πληρέστερο και λεπτομερέστερο τρόπο. Αυτή η σχεδόν καθολική αναγωγή στο Σύνταγμα είναι φαινόμενο ομόλογο της έκπτωσης του κοινού νόμου, δηλαδή της αδυναμίας όχι να θεσπιστεί, αλλά να εφαρμοστεί ο νόμος με πλήρη και αποτελεσματικό τρόπο και ανεξάρτητα από τις διακυμάνσεις και τις ανάγκες της πολιτικής συγκυρίας. Βέβαια, και η έκπτωση του νόμου και η αναγωγή στο Σύνταγμα είναι όπως είδαμε εκδήλωση βαθύτατης πολιτικής και κοινωνικής δυσπιστίας προς το ίδιο το πολιτικό σύστημα και τις εκάστοτε κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες. Άλλωστε οι συνταγματικές ρυθμίσεις που περιορίζουν την διακριτική ευχέρεια του κοινού νομοθέτη δείχνουν έλλειψη εμπιστοσύνης προς τα πολιτικά όργανα του κράτους και όχι προς όσους επιλέγουν να ασκήσουν διάφορες αθέμιτες επιρροές προς ίδιον οικονομικό ή πολιτικό όφελος. Από την άλλη όμως πλευρά, η αναγωγή στο Σύνταγμα, με την επιδίωξη και την προσδοκία μίας πλήρους και άμεσα εφαρμόσιμης ρύθμισης, υποδηλώνει και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό: την ανάγκη και τη βούληση του πολιτικού συστήματος να μοιραστεί την ευθύνη αντιμετώπισης του προβλήματος με όλους τους άλλους παράγοντες του δημόσιου βίου. Καταρχάς η συνταγματική ρύθμιση των θεμάτων αυτών και μάλιστα με ευρεία πλειοψηφία ευρύτερη της τυπικά αναγκαίας συμβολίζει την κοινή στάση των βασικών πολιτικών δυνάμεων της χώρας, ανεξάρτητα από τη θεσμική θέση (Κυβέρνηση αντιπολίτευση) στην οποία βρίσκονται τη στιγμή της ψήφισης του αναθεωρημένου Συντάγματος. κυρίως όμως υποδηλώνει και συνεπάγεται την ανάληψη ενός σημαντικού τμήματος της όλης ευθύνης από την αρμόδια ανεξάρτητη αρχή, το ΕΡΣ (που συγκροτείται κατά τα προβλεπόμενα στο άρθρο 101Α και είναι εξοπλισμένο με τις αρμοδιότητες που προβλέπει το άρθρο 15 2) και εντέλει από τη δικαστική εξουσία, που δεν έχει καμία 2
πολιτική ή συγκυριακή δικαιολογία: είναι υποχρεωμένη να εφαρμόσει άμεσα το Σύνταγμα της χώρας. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα και με δεδομένο πάντοτε ότι η αναθεώρηση του Συντάγματος είναι πολιτικό και όχι εργαστηριακό προϊόν, που προκύπτει μέσα από την κοινοβουλευτική επεξεργασία των διατάξεων και την αποδοχή τους από τον κατά το Σύνταγμα αναγκαίο αριθμό ψήφων, η νομο-τεχνική κατάστρωση του άρθρου 14 9 κατέστη πεδίο μίας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας πολιτικής διεργασίας. Η υπερψήφιση των αναθεωρημένων διατάξεων με ευρύτατη πλειοψηφία, η οποία υπερέβη κατά πολύ κα την αναγκαία απόλυτη πλειοψηφία και την αυξημένη πλειοψηφία των 3/5 του όλου αριθμού των βουλευτών, βεβαιώνει του λόγου το ασφαλές 1. Κορμός των νέων συνταγματικών ρυθμίσεων είναι όμως η παράγραφος 9 του άρθρου 14, η οποία ισχύει για όλο το φάσμα των ΜΜΕ, εντύπων και ηλεκτρονικών, κάθε μορφής. Η βασική αυτή διάταξη της αναθεωρημένης παραγράφου 9 του άρθρου 14 εισάγει τέσσερεις καίριες ρυθμίσεις: Πρώτον, τη θεσμική εγγύηση της υποχρέωσης των ΜΜΕ να τηρούν ειδικές προϋποθέσεις διαφάνειας ως προς την οικονομική τους κατάσταση (εδάφια α και β ). Δεύτερον, τη θεσμική εγγύηση της πολυφωνίας και ιδίως της απαγόρευσης συγκέντρωσης του ελέγχου περισσότερων ΜΜΕ (εδάφια β, γ και δ ). Τρίτον, τη συνταγματική απαγόρευση της συρροής ορισμένων ιδιοτήτων στο ίδιο πρόσωπο, όταν το πρόσωπο αυτό δραστηριοποιείται τόσο στο χώρο των ΜΜΕ, όσο και στο χώρο των οικονομικών συναλλαγών με το Δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα (εδάφιο ε ). Τέταρτον, την πρόσθετη και επικουρική θεσμική εγγύηση της απαγόρευσης κάθε πιθανής καταστρατήγησης των προηγούμενων θεσμικών εγγυήσεων και απαγορεύσεων ιδίως με τη χρήση παρένθετων φυσικών ή νομικών προσώπων (εδάφιο στ ). Είναι προφανές ότι αυτό το πλέγμα συνταγματικών ρυθμίσεων είναι σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένο από την ισχύουσα κοινή νομοθεσία και αποτυπώνει τη σαφή συνταγματική απόφαση της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής να προσδώσει τη μέγιστη δυνατή νομική ισχύ στο πλέγμα των σχετικών ρυθμίσεων, αλλά και να «πιέσει» για την πλήρη και αποτελεσματική εφαρμογή των σχετικών διατάξεων. 1 Βλ. Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΡΝΕ [6.4.2001], σελ. 6785. 3
Η συνταγματική αυτή απόφαση έπρεπε όμως να διατυπωθεί νομοτεχνικά, έπρεπε να ενταχθεί μέσα στο σύστημα των υπολοίπων συνταγματικών διατάξεων, έπρεπε να σεβαστεί την οικονομία του συνταγματικού κειμένου, έπρεπε να περιορίζει τις ευχέρειες του κοινού νομοθέτη και ταυτόχρονα να του αφήνει επαρκή περιθώρια κίνησης, έπρεπε δηλαδή να διαθέτει κανονιστική πληρότητα αλλά και επαρκή ευρυχωρία, καθώς στο χώρο αυτό οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες και ευρηματικές, τα επιχειρηματικά σχήματα ευφάνταστα, ενώ τα φαινόμενα αυτά έχουν σχεδόν πάντοτε διεθνή χαρακτήρα. Ο μεγαλύτερος συνεπώς κίνδυνος τον οποίο έπρεπε να αποφύγει η νομοτεχνική κατάστρωση των κρίσιμων διατάξεων ήταν ο «συνταγματικός επαρχιωτισμός» που θα μείωνε την κανονιστική εμβέλεια και εφαρμοσιμότητά τους μέσα από τη μάταιη επιδίωξη της πλήρους «σύλληψης» φαινομένων τα οποία είναι εξόχως δυναμικά. Όλα δε αυτά έπρεπε να καταλήξουν σε ένα νομοτεχνικά καταστρωμένο κείμενο ικανό να συγκεντρώσει όχι μόνο την ελάχιστη αναγκαία πλειοψηφία, αλλά την ευρύτερη δυνατή πολιτική συναίνεση και μάλιστα σε μία Αναθεωρητική Βουλή, η οποία ειδικά στο ζήτημα αυτό λειτούργησε όχι μόνον ως Βουλή των κομμάτων, αλλά ως Βουλή των Βουλευτών. Η επιθυμητή αυτή συναίνεση αποτυπώθηκε εν τέλει και διαδικαστικά και στον τρόπο διεξαγωγής της ψηφοφορίας κατά το άρθρο 110 5 του Συντάγματος και 119 του Κανονισμού της Βουλής. Ο κορμός της διάταξης θεωρήθηκε πρόταση κοινής αποδοχής και έγινε δεκτή ως εγγύτερη πρόταση με τεράστια πλειοψηφία, ενώ η άρνηση της προσθήκης του όρου «βασικός» πριν από τον όρο μέτοχος ως απώτερη πρόταση με τη μορφή της εμπρόθεσμης τροπολογίας της αξιωματικής αντιπολίτευσης και δεν έγινε δεκτή. Ως προς τις επιμέρους ρυθμίσεις και προβλέψεις του άρθρου 14 9 του Συντάγματος παρατηρητέα είναι τα εξής: 1. Η θεσμική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο της ενημέρωσης (άρθρο 14, παρ. 9, εδαφ. α και β ). Η θεσμική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο των ΜΜΕ προσλαμβάνει καταρχάς τη μορφή της υποχρέωσης γνωστοποίησης του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, της οικονομικής κατάστασης, καθώς και των μέσων χρηματοδότησης των ΜΜΕ, δηλαδή των αντίστοιχων επιχειρήσεων. Το εδάφιο α της παραγράφου 9 του άρθρου 14 επιφυλάσσεται υπέρ του νόμου, ακόμη όμως και αν δεν εκδοθεί ο σχετικός εκτελεστικός νόμος ή αν αυτός παραλείψει να ρυθμίσει κάποια θέματα, η συνταγματική διάταξη επιβάλλει απευθείας τη σύμφωνη με αυτήν ερμηνεία και 4
εφαρμογή όλου του πλέγματος των συναφών ρυθμίσεων της κοινής νομοθεσίας, που πρέπει να εφαρμόζεται και δικαστικά και διοικητικά αναλόγως. Είναι πάντως προφανές ότι όταν το Σύνταγμα αναφέρεται στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ, περιλαμβάνει όχι μόνο τις επιχειρήσεις ή φυσικά ή άλλα νομικά πρόσωπα που ασκούν άμεσα ή έμμεσα τον έλεγχό τους, τις διοικούν ή τις διαχειρίζονται. Η αναφορά στην οικονομική κατάσταση και τα μέσα χρηματοδότησης είναι επίσης προφανές ότι αφορά όχι μόνον όσους κατέχουν την τυπική ιδιοκτησία και ασκούν τη διαχείριση, αλλά και όλους εκείνους που καθ οιονδήποτε τρόπο ελέγχουν ΜΜΕ. Η υποχρέωση να καθίστανται γνωστά η οικονομική κατάσταση και τα μέσα χρηματοδότησης των ΜΜΕ είναι ουσιαστική και δεν πρέπει να καταστρατηγείται. Δεν πρόκειται συνεπώς για μία τυπική υποχρέωση δημοσίευσης των ισολογισμών ή των εξαμηνιαίων λογιστικών καταστάσεων, όπως συμβαίνει με όλες τις ανώνυμες εταιρείες και, ακόμη αυστηρότερα, με τις εισηγμένες στο χρηματιστήριο επιχειρήσεις, ούτε αρκεί η δημοσιότητα του μετοχολογίου κ.ο.κ. Πρόκειται για συνταγματική υποχρέωση με ουσιαστικό περιεχόμενο, που πρέπει να εξειδικευτεί από τον σχετικό εκτελεστικό νόμο ή μέσα από τον τρόπο με τον οποίο η διοίκηση και η δικαιοσύνη θα εφαρμόσουν το πλέγμα των συναφών αυτών ρυθμίσεων 2. Απολύτως συναφής είναι και ο επόμενος κανόνας, που εισάγεται με το εδάφιο β της παραγράφου 9 του άρθρου 14: «Νόμος προβλέπει τα μέτρα και τους περιορισμούς όπου είναι αναγκαίοι για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενημέρωση». Η διαφάνεια, η οποία πρέπει να διασφαλίζεται πλήρως είναι καταρχάς η ιδιοκτησιακή, η οικονομική και η διαχειριστική. Περιλαμβάνει όμως και όλες τις άλλες κρίσιμες όψεις, ιδίως την πολιτική και δημοσιογραφική της διάσταση, στο πλαίσιο φυσικά των συναφών εγγυήσεων του άρθρου 15 2 για τα ηλεκτρονικά μέσα και των παραγράφων 1-8 του άρθρου 14, άλλες από τις οποίες ισχύουν μόνο για έντυπα (παρ. 1,2,3,4,6), ενώ οι άλλες και για ηλεκτρονικά μέσα (παρ. 5,7,8). 2. Η πολυφωνία στο χώρο της ενημέρωσης (άρθρο 14, παρ. 9, εδ. γ και δ ). Η πολυφωνία στην ενημέρωση ως θεσμική εγγύηση απόλυτα συνυφασμένη με το δικαίωμα στην πληροφόρηση (άρθρο 5Α) εξειδικεύεται στα επόμενα (γ και δ ) εδάφια της παρ. 9 του άρθρου 14. Με το εδάφιο γ απαγορεύεται ρητά και εκ του Συντάγματος η συγκέντρωση του ελέγχου περισσότερων ΜΜΕ της αυτής (οριζόντια 2 Βλ. ΕΥ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ, Μέσα Ενημέρωσης, ό.π., σελ. 78 επ. 5
συγκέντρωση) ή άλλης (κάθετη συγκέντρωση) μορφής. Τα όρια της επιτρεπόμενης συγκέντρωσης είναι προφανές ότι θα καθοριστούν από τον νομοθέτη, κάτι που έχει ούτως ή άλλως ήδη γίνει με το νόμο 2328/1995, με τον οποίο τίθενται τα όρια τόσο στην οριζόντια όσο και στην κάθετη συγκέντρωση ΜΜΕ και έντυπης και ραδιοτηλεοπτικής μορφής. Οι ρυθμίσεις αυτές που επεκτάθηκαν και στο πεδίο της ψηφιακής τηλεόρασης με το νόμο 2644/1998 αποκτούν τώρα ρητό και ειδικό συνταγματικό έρεισμα, ο δε μεταγενέστερος νομοθέτης μπορεί να τροποποιήσει ή να συμπληρώσει, αλλά όχι να καταργήσει τις νομοθετικές αυτές εγγυήσεις της πολυφωνίας. Με το εδάφιο δ η συνταγματική απαγόρευση συγκέντρωσης περισσότερων ΜΜΕ εξειδικεύεται και συγκεκριμενοποιείται ποσοτικά ως προς τις επιμέρους κατηγορίες των ηλεκτρονικών ΜΜΕ. Απαγορεύεται έτσι ρητά εκ του Συντάγματος η συγκέντρωση περισσότερων του ενός ηλεκτρονικών ΜΜΕ της αυτής μορφής (π.χ. ραδιόφωνο ή τηλεόραση ή ηλεκτρονική εφημερίδα 3 ). Είναι προφανές ότι οι απαγορεύσεις αυτές θεσπίζονται με βάση ουσιαστικά κριτήρια. Το Σύνταγμα εισάγει έτσι ρητά και ευθέως το κριτήριο του ελέγχου και της ιδιοκτησίας. Συνεπώς, ο έλεγχος μπορεί να είναι είτε άμεσος είτε έμμεσος, σε κάθε δε περίπτωση ισχύει ο επικουρικός κανόνας του εδαφίου ζ για την απαγόρευση των καταστρατηγήσεων. Η απαγόρευση συγκέντρωσης (του ελέγχου) περισσότερων του ενός ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης δεν καταλαμβάνει τα ηλεκτρονικά μέσα ψυχαγωγίας (π.χ. δέσμη ψηφιακών τηλεοπτικών προγραμμάτων χωρίς δελτία ειδήσεων και ενημερωτικές εκπομπές λόγου) ή τα ηλεκτρονικά μέσα αποθήκευσης πληροφοριών (όπως π.χ. οι διάφοροι κόμβοι και οι σελίδες του διαδικτύου). Χαρακτηριστικό στοιχείο του μέσου ενημέρωσης είναι να απευθύνεται σε περισσότερους αποδέκτες και να έχει ύλη ή πρόγραμμα ενημερωτικού χαρακτήρα. Σε κάθε πάντως περίπτωση, οι έννοιες του «μέσου ενημέρωσης» κ.ο.κ. ως συνταγματικές έννοιες είναι ανοιχτές στην ερμηνεία ενόψει των πραγματικών κάθε φορά περιστασιακών, που θα μεταβάλλονται διαρκώς μέσα από την πρόοδο της τεχνολογίας. 3. Οι ασυμβίβαστες ιδιότητες (άρθρο 14, παρ. 9, εδ. ε και στ ) Ειδικότερη εγγύηση της διαφάνειας, αλλά και της πολυφωνίας στο πεδίο των μέσων ενημέρωσης είναι ο συνταγματικός κανόνας (άρθρο 14, 9, εδ. ε ) που 3 Βλ. ΕΥ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ, Η ραδιοτηλεοπτική έκρηξη. Συνταγματικά πλαίσια και νομοθετικές επιταγές, 1989, σελ. 155 επ. 6
θεσπίζει το ασυμβίβαστο ανάμεσα στις ιδιότητες του ιδιοκτήτη (επί ατομικών επιχειρήσεων), των εταίρων (επί προσωπικών εταρειών), του βασικού μετόχου (επί ανωνύμων εταιρειών) ή του διευθυντικού στελέχους (όπως αυτό ορίζεται κατά βάση από την κοινή νομοθεσία στο πεδίο του Εργατικού Δικαίου, αλλά και όπως προκύπτει μέσα από τις συγκεκριμένες πραγματικές συνθήκες) επιχείρησης μέσου ενημέρωσης και της ίδιας ιδιότητας (όχι μόνον ευθύγραμμα αλλά και χιαστί) σε επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν έναντι του Δημοσίου ή νομικών προσώπων του ευρύτερου δημόσιου τομέα την εκτέλεση έργων, προμηθειών, ή την παροχή υπηρεσιών. Είναι προφανές ότι το Σύνταγμα επιχειρεί να ελέγξει με τις νομικές αυτές έννοιες που χρησιμοποιεί μια πληθώρα δυναμικών και πολύπλοκων φαινομένων που εξελίσσονται με ταχύτητα και ευρηματικότητα μέσα στη ζωντανή πραγματικότητα της αγοράς. Για το λόγο αυτό η έννοια της «επιχείρησης μέσων ενημέρωσης» καταλαμβάνει όχι μόνο την επιχείρηση που έχει την ιδιοκτησία ή την ευθύνη έκδοσης ή την κατοχή της άδειας λειτουργίας μέσου ενημέρωσης, αλλά και κάθε επιχείρηση που έχει τον άμεσο ή έμμεσο έλεγχο μέσου ενημέρωσης. Όλο αυτό το σύστημα νομικών εννοιών και κριτηρίων διασφαλίζεται με τα δύο επόμενα εδάφια (στ και ζ ), τα οποία καταλαμβάνουν κάθε πιθανή μορφή καταστρατήγησης, ιδίως με την χρήση παρένθετων προσώπων (με την έννοια που έχει καταρχάς ο όρος στο Εμπορικό Δίκαιο 4 ). Τέτοια παρένθετα πρόσωπα θεωρεί ο αναθεωρητικός νομοθέτης ότι μπορεί να είναι είτε εταιρείες (αλλοδαπές, κοινοτικές, ή ημεδαπές, χαρτοφυλακίου ή με πραγματική παραγωγική δραστηριότητα), είτε φυσικά πρόσωπα, όπως σύζυγοι, συγγενείς ή νομικά ή οικονομικά εξαρτώμενα πρόσωπα. Οι τρεις αυτές κατηγορίες μουσικών προσώπων που ορίζονται επίσης νομοθετικά, εμπίπτουν στη συνταγματική απαγόρευση, εφόσον είναι παρένθετα πρόσωπα, καθώς συνιστούν ενδεικτική αναφορά στις όψεις που μπορεί να έχει ένα παρένθετο πρόσωπο. Βέβαια, εφόσον υπάρχουν στοιχεία που θεμελιώνουν την οικονομική αυτοτέλεια και την αποφυγή πρόθεσης καταστρατήγησης, δεν συντρέχει η σχετική απαγόρευση. 4 Βλ. Ξ. ΚΟΝΤΙΑΔΗ, Η οριοθέτηση της σχέσης πολιτικής εξουσίας και μέσων ενημέρωσης, ό.π., σελ. 299 επ. 7
4. Επιφύλαξη υπέρ του νόμου και απαγόρευση καταστρατηγήσεων (άρθρο 14, 9, εδ. ζ ) Με το τελευταίο εδάφιο (ζ) της παρ. 9 του άρθρου 14, το Σύνταγμα εξουσιοδοτεί τον κοινό νομοθέτη, υπέρ του οποίου επιφυλάσσεται, να θεσπίσει τις ειδικότερες ρυθμίσεις, τις κυρώσεις (για τις οποίες, όπως είδαμε, αναφέρεται ρητά και για λόγους έμφασης ότι μπορεί να φθάσουν μέχρι την ανάκληση της άδειας ή την ακύρωση της σχετική σύμβασης έργου ή προμήθειας ή παροχής υπηρεσιών προς το Δημόσιο ή νομικό πρόσωπο του ευρύτερου δημόσιου τομέα), καθώς και τον τρόπο ελέγχου και τις εγγυήσεις αποτροπής των καταστρατηγήσεων των προηγούμενων εδαφίων. Με τη διάταξη αυτή το Σύνταγμα επιτρέπει και διαφυλάσσει τη διαρκή εξειδίκευση, επικαιροποίηση και εφαρμογή των θεσμικών εγγυήσεων με τις οποίες περιβάλλει τη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης. Ο αναθεωρητικός νομοθέτης δείχνει έτσι ότι έχει συνείδηση της δυναμικής που διέπει το χώρο ενημέρωσης. Με τον τρόπο αυτό, η ρήτρα της αποτροπής των καταστρατηγήσεων διατηρεί υπέρ του Συντάγματος όλα τα πλεονεκτήματα της γενικής, αφηρημένης και λιτής διατύπωσης των συνταγματικών διατάξεων, ενώ όλες οι ειδικότερες αναφορές λειτουργούν ως νομικές και πολιτικές δεσμεύσεις του κοινού νομοθέτη, της διοίκησης και του δικαστή. 8
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Χ. ΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ, Ραδιοτηλεόραση και συνταγματική αναθεώρηση. ΕΥ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ, Μέσα ενημέρωσης, δημοκρατία και εξωτερική πολιτική. Το τρίγωνο της έντασης, Νέα Σύνορα, 1996. ΕΥ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ, Η ραδιοτηλεοπτική έκρηξη. Συνταγματικά πλαίσια και νομοθετικές επιλογές. Ξ. ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ, Η οριοθέτηση της σχέσης πολιτικής εξουσίας και μέσων μαζικής ενημέρωσης. 9