294 O-85 Open air and in caves rock carvings at the gorge of Aggitis at the prefecture of Serres L. I. Chatzilazaridis* Rock carvings have been discovered in four spots at the gorge of Aggitis river (which is a tributary to the Strymon river) The gorge is a natural monument of unparalleled beauty. It holds interesting fields for research for geologists - paleontologists, archeologists, speleologists and other scientists. Ι. The first spot is located near the village Symboli at Serres, at about 200 metres south of the tributary of the Angitis river, the water which drains from the plain of Fillipi and the blue water river. It is an open air marble surface 4 by 3,5 metres on which more than 25 depictions of riders, deer and animal figures can be seen. ΙΙ. The second spot is the floor of a small cave which is the southernmost of a cluster of caves at about 1300 metres to the south of the cave of Alistrati and 100 metres above the riverbed at the east side of the gorge. At about 150 metres to the north of these caves on the same eastern bank of the gorge there is a long natural bridge. The access to the three caves and to the natural bridge is possible from the village of Nea Mpafra and through a shorter way from the village of Krinida in the prefecture of Serres. A part of the floor of the southern cave is like a balcony which overlooks the abyss of the gorge. It consists of an irregular, horizontal surface, ellipsoid in shape. Its largest dimensions are 6m x 3m. On this surface there is a total of 60 depictions of animals and deer carved in a threadlike manner. ΙΙΙ. The third spot is Alistrati 1. It lies about 1000 metres to the southwest of the cave of Alistrati, which can be reached from the village * Ph.D at the Aristotle University of Thessaloniki - Geologist, State School Advisor for Physics
of Alistrati.It is situated towards the downflow of Aggitis on the left of the railway line, at the first level of the edge of the gorge at a height of 90 metres. On the opposite side of the gorge one can see the large impressive natural bridge of Aggitis. This spot is a marble horizontal surface under a towering rock shelter. It is round in shape with a diameter of 3 metres. Around it the soil is dug by gold miners or treasure hunters. On this surface there are about 60 carvings which undoubtedly were carved at different periods. They depict deer and other animals hunters and warriors and other non defined lines. ΙV. The fourth spot is Alistrati 2. It lies on the same side and at the same level as Alistrati 1, around 100 metres before the latter. Individual etchings can be seen but less in number than the ones at Alistrati 2. The dimensions of the etchings vary between 5-40 cms. Carvings and etchings is a characteristic activity of humans, through time. Essentially they are the first tools of expressing human thought and storage of this thought since antiquity. It is suggested that the dating of a considerable part of this rock art should be from the Neolithic age to the Copper age. «Ακιδογραφήματα σε υπαίθριες θέσεις και σε σπήλαια του φαραγγιού Αγγίτη Ν. Σερρών.» Από τον Λάζαρο Ι. Χατζηλαζαρίδη** Εισαγωγή - Περίληψη Σε τέσσερις, κυρίως, θέσεις εκατέρωθεν του φαραγγιού του ποταμού Αγγίτη, που είναι παραπόταμος του Στρυμόνα ποταμού στην Β. Ελλάδα έχουν εντοπιστεί ακιδογραφήματα - βραχογραφήματα. Το φαράγγι του Αγγίτη είναι ένα, απαράμιλλης ομορφιάς, μνημείο της φύσης. Παρουσιάζει πολυποίκιλα ενδιαφέροντα, που αποτελούνε παρθένα πεδία έρευνας για τις επιστήμες της γεωλογίας - παλαιοντολογίας, αρχαιολογίας, σπηλαιολογίας κλπ. I. Η πρώτη θέση βρίσκεται κοντά στο χωριό Συμβολή του Ν. Σερρών. Περί τα 200 μ. νότια της συμβολής των νερών του Αγγίτη με τα νερά που αποστραγγίζουν την πεδιάδα των Φιλίππων καθώς και της συμβολής του Αγγίτη με τα γαλάζια νερά. Πρόκειται για μία υπαίθρια μαρμάρινη επιφάνεια με διαστάσεις 4m Χ 3,5m που στην επιδερμίδα της έχει περισσότερες από 25 παραστάσεις ελαφιών, ζώων, ιππέων κλπ. II. Η δεύτερη θέση είναι το δάπεδο ενός μικρού σπηλαίου, που είναι το νοτιότερο μιας συστάδας τριών σπηλαίων, περί τα 1300μ. νότια του τουριστικά αξιοποιημένου μεγάλου σπηλαίου της Αλιστράτης και 100μ. πάνω από την κοίτη του ποταμού στο ανατολικό χείλος του φαραγγιού. Περί τα 150 μέτρα βορειότερα από τα σπήλαια, βρίσκεται μια μεγάλη και εμφανής φυσική γέφυρα. Η προσέγγιση των τριών σπηλαίων και της φυσικής γέφυρας γίνεται από το χωριό Νέα Μπάφρα και συντομότερα από το χωριό Κρηνίδα του Ν. Σερρών. Ένα τμήμα του δαπέδου της μικρής σπηλιάς με ελλειψοειδές σχήμα και με μεγαλύτερες διαστάσεις 6μ. Χ 3μ. φιλοξενεί περισσότερες από 60 παραστάσεις κυρίως ζώων και ελαφιών, που είναι κυρίως χαραγμένα νηματογραφικά III. Η τρίτη θέση είναι η «Αλιστράτη 1». Βρίσκεται περί τα 1000μ. προς τα νοτιοδυτικά του σπηλαίου της Αλιστράτης, στο οποίο φθάνει κανείς από την πλευρά της ομώνυμης κωμόπολης. Είναι προς τα κατάντη του Αγγίτη, αριστερά από την σιδηροδρομική γραμμή, αμέσως στο πρώτο επίπεδο κάτω από το χείλος του φαραγγιού σε υψόμετρο 90μ. Απέναντι από τη θέση, στην άλλη πλευρά του φαραγγιού, βρίσκεται η μεγάλη εντυπωσιακή φυσική γέφυρα του Αγγίτη. Η θέση είναι μια επιφάνεια μαρμάρινη κάτω από βραχοσκεπή. Η επιφάνεια της θέσης είναι σχεδόν οριζόντια. Έχει κυκλικό σχήμα με διάμετρο περίπου 3μ. Περιφερειακά το έδαφος κατά περιόδους σκάβεται από χρυσοθήρες ή κυνηγούς θησαυρών. Η επιφάνεια φιλοξενεί, στην σκληρή της επιδερμίδα, περισσότερες από 60 παραστάσεις, οι οποίες είναι χωρίς αμφιβολία δημιουργημένες σε διαφορετικές περιόδους που απέχουν μεταξύ τους ίσως και χιλιετίες. Θεματικά απεικονίζονται ελάφια, άλλα ζώα, κυνηγοί, θωρακισμένοι πολεμιστές και άλλες απροσδιόριστες γραμμές. IV. Η τέταρτη θέση είναι η «Αλιστράτη 2». Βρίσκεται στην ίδια πλευρά και στο ίδιο επίπεδο με την θέση «Αλιστράτη 1»,περί τα100μ. πριν από αυτήν και πλησιέστερα προς το αξιοποιημένο σπήλαιο. Απεικονίζονται μεμονωμένα ακιδογραφήματα ανάλογα της θέσης «Αλιστράτη 1» αλλά πολύ λιγότερα σε αριθμό. Οι διαστάσεις των ακιδογραφημάτων είναι μεταξύ 5-40 cm. Η δημιουργία των βραχογραφημάτων - ακιδογραφημάτων είναι ένα διαχρονικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Αποτελούνε στην ουσία τα εναπομείναντα πρώτα εργαλεία σκέψης και αποθήκευσης της γνώσης του παλαιού ανθρώπου. Για ένα σημαντικό σύνολο από τις παραπάνω παραστάσεις, προτείνεται η χρονική τοποθέτησή τους στη νεολιθική εποχή μέχρι την εποχή του χαλκού. (ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. 2000), I. Θέση χωριού Συμβολής και Φαραγγιού Αγγίτη Ν. Σερρών Εικ. 1.Εικονίζεται η επιφάνεια με τα βραχογραφήματα της περιοχής Συμβολής. Σε μικρή απόσταση στο βάθος βρίσκεται το φαράγγι του παραπόταμου Αγγίτη του ποταμού Στρυμόνα. Εικ. 2. Κεντρικό τμήμα της επιφάνειας με τα βραχογραφήματα της Συμβολής. Διακρίνονται γραμμικές παραστάσεις ζώων, ήλιοι κλπ. ** Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. - Γεωλόγος, Σχολικός σύμβουλος Φυσικών Επιστημών Δυτ. Μακεδονίας 14th International Congress of Speleology 295
Εικ. 3. Λαξευμένοι σταυροί ή συμβολισμοί ανθρώπων από επιφάνεια που βρίσκεται περί τα 30 μέτρα ανατολικότερα της κεντρικής επιφάνειας με τα βραχογραφήματα της Συμβολής. 296 Εικ. 4. Απεικονίσεις των παραστάσεων των βραχογραφημάτων από το κεντρικό τμήμα της επιφάνειας της Συμβολής. Χαρακτηριστικά είναι τα ζώα με τους ήλιους στο κεφάλι και οι θωρακισμένοι πολεμιστές.
II. Θέση Κρηνίδας - Νέας Μπάφρας - Αγγίτη Ν. Σερρών Εικ.5 Άποψη από την δυτική (περιοχή Αλιστράτης ) προς την ανατολική πλευρά του φαραγγιού του Αγγίτη ποταμού. Διακρίνονται (κέντρο δεξιά) οι τρεις είσοδοι των σπηλαίων. Αυτό με την τριγωνική σκούρα εμφάνιση είναι το σπήλαιο με τα βραχογραφήματα (ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. 2003). 297 Εικ.6 Εικ. 7 Εικ.6, Εικ.7. Κεντρικό δεξιό τμήμα της κύριας επιφάνειας. Στο κέντρο της κάθε εικόνας εντοπίζονται γραμμικές παραστάσεις ελαφιών και άλλα ζώα. Εικ. 8. Τμήμα από το αριστερό μέρος της επιφάνειας του σπηλαίου Κρηνίδας. Διακρίνεται πριονωτή απόδοση των περιγραμμάτων των ζώων. Είναι η μικρή αγέλη. Εικ. 9. Γραμμική απεικόνιση των παραστάσεων της εικόνας 9, της μικρής αγέλης. 14th International Congress of Speleology
298 Εικ. 10. Γραμμική απεικόνιση των χαραγμάτων του κεντροδεξιού τμήματος της επιφάνειας του δαπέδου τους σπηλαίου Κρηνίδας - Νέας Μπάφρας Ν. Σερρών. Παριστάνονται ελάφια και άλλα ζώα. Οι έντονες σκούρες απεικονίσεις με την μορφή του γράμματος Θ, ή του ψαροκόκαλου είναι κατά πολύ νεότερες και δημιουργήθηκαν με κρούση της επιφάνειας με πέτρα ή σφυρί.
III. Θέση Αλιστράτη 1 Ν. Σερρών. Εικ.11. Είναι η θέση Αλιστράτη 1, όπως φαίνεται από την απέναντι (ανατολική) πλευρά του φαραγγιού Αγγίτη, από την πλευρά της μεγάλης φυσικής γέφυρας. Η προσέγγισή της γίνεται από την πλευρά του σπηλαίου της Αλιστράτης. Στο κέντρο κάτω από βραχοσκεπή είναι η κύρια επιφάνεια των βραχογραφημάτων. 299 Εικ.12. Οι χαρακτηριστικότερες παραστάσεις ελαφιών από την επιφάνεια Αλιστράτη 1, που ίσως έχουν ακόντια στα πλευρά τους. Κατά θέσεις στην επιφάνεια υπάρχουν εσκεμμένες κρούσεις για καταστροφή των παραστάσεων. 14th International Congress of Speleology
300 Εικ. 13. Τμήμα της επιφάνειας με τα βραχογραφήματα από την θέση Αλιστράτη 1. Διακρίνονται κάτω δύο αντιμέτωποι ιππείς πολεμιστές (MAIS, K.- SEEMAN, R.- ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ, Ν. 1978). Στο κέντρο απεικονίζεται ένα ελάφι, ίσως, τραυματισμένο. Κάποια βραχογραφήματα είναι καλυμμένα μερικά με ασβεστοαργιλικά ιζήματα. Μια μελλοντική ραδιοχρονολόγησή τους θα αποδώσει τεκμήρια για την ηλικία των παραστάσεων. Εικ. 14. Γραμμικές απεικονίσεις των ελαφιών που φαίνονται στις εικόνες 12 και 13.
IV. Θέση Αλιστράτη 2, Ν. Σερρών. 301 Εικ.15. Επιφάνεια από τη θέση Αλιστράτη 2. Στις θέσεις που είναι βρεγμένη η επιφάνεια οι χαραγές γίνονται ευδιάκριτες, διαφορετικά ο εντοπισμός των παραστάσεων δεν είναι εύκολος. Οι απεικονίσεις δεν χαρακτηρίζονται από την αντίστοιχη πλαστικότητα των παραστάσεων από άλλες θέσεις. Εικ. 16. Θέση Αλιστράτη 2. Μάλλον απεικονίζεται μία αλεπού. Εικ. 17. Θέση Αλιστράτη 2. Οι χαραγμένες παραστάσεις ίσως απεικονίζουν λαγούς. 14th International Congress of Speleology
302 Συμπεράσματα Κάθε «πρωτόγονη» ανθρώπινη ομάδα επινοεί τους δικούς της τρόπους επαφής και συνύπαρξης με το φυσικό περιβάλλον. Έτσι ένα σύνολο αντικειμένων, ενεργειών, σχέσεων, συμβόλων και αξιών τροφοδοτούν την έμπνευση του πρωτόγονου χαράκτη, ο οποίος αναπαριστά στα βραχογραφήματα στοιχεία της ατομικής ή της συλλογικής εμπειρίας. Πρόκειται για μαρκάρισμα τόπων, για μέσο απομνημόνευσης και μεταφοράς τεχνικών γνώσεων, για κώδικα επικοινωνίας, για τελετουργικές πράξεις μαγείας και λατρείας ή ακόμα για την πρώτη έκφραση της καλλιτεχνικότητας και της αισθητικής αναζήτησης. Τα βραχογραφήματα αποτελούν βασική μαρτυρία της ιστορίας του νοήμονος ανθρώπου. Είναι η απαρχή της εικαστικής σημειολογίας, καθώς ο άνθρωπος για κάθε ζώο, πρόσωπο ή αντικείμενο, σχέση ή ιδέα, χρησιμοποίησε τη ζωγραφική ή τη χαρακτική για να τα απεικονίσει. Έτσι αποτελούν τα πρώτα δείγματα εικαστικών τεχνών, ένα επίπεδο νοητικής αφαίρεσης που διαφοροποιεί την ανθρώπινη ομάδα από τα υπόλοιπα έμβια όντα, που εξαντλούν τη δράση τους για την ικανοποίηση μόνο των αναγκών της βιολογικής επιβίωσης. Επομένως τα προϊστορικά βραχογραφήματα είναι μια ειδική, χωρίς ήχο, φωνή της επιδερμίδας των βράχων της γης, που φωτίζει το άγνωστο παρελθόν των νοημόνων προγόνων μας (ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. 2004). Ο «πρωτόγονος» άνθρωπος παράγει τα βραχογραφήματα ως μια σύνθετη εκδήλωση της εσωτερικότητάς του αλλά και ως αποτύπωση κοινωνικών σχέσεων, επιδιώξεων και εμπειριών (ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. - ΒΟΝΤΣΑ, Β. 2005). Η μελέτη τους μας παραπέμπει στον ιδιαίτερο τρόπο ζωής μιας «πρωτόγονης» ανθρώπινης ομάδας, η οποία ξεπερνά τα όρια της αναγκαίας βιολογικής επιβίωσης και συγκροτεί έμφρονες δραστηριότητες, όπως η τελετουργική μαγεία, η μνημονική αποτύπωση και κυρίως η καλλιτεχνική έκφραση και η εικαστική δημιουργία. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ANATI, E. (1994), «World Rock Art. The primordial language», Valcamonica, Italy. AUERNHEIMER, G. (1992), «Ethnizitaet und Modernitaet», στο Institut fuer Migration und Raumforschung, Racismus und Migration in Europa, Hamburg, Argument.ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Δ. (1967): Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας,(Έκδοση της Φιλάρχαιου Εταιρείας Βόλου, Θεσσαλικά μελετήματα, αριθμ. 1.), σ.44-61, εικ.10, πιν. 7, Βόλος. ΙΩΑΝΝΟΥ, Ι.(1963): Σπήλαια και πελεκημένες πέτρες στη Νάξο, περ. Ελλάδα, τ.2, Μάιος 1963, σ.12-15. LUHMANN, N. (1995), «Gesellschaftsstructur und Semantik. Stuchien zur Nissensoziologie der modernen Gesellschaft», Frankfurt/M, Suhrkamp (τομ. 4) ΜΠΑΚΑΛΑΚΗΣ, Γ. (1940): «Θρακικά χαράγματα. Εκ του παρά την Αμφίπολιν φράγματος του Στρυμόνος» ΘΡΑΚΙΚΑ 13,σ.5-32. Αναδημοσίευση από ΑΠΘ, ΟΙΝΟΣ ΙΣΜΑΡΙΚΟΣ τιμητικός τόμος για Γ. Μπακαλάκη. Θεσσαλονίκη,1990 MAIS, K.- SEEMAN, R.- ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ, Ν. (1978): Βραχογραφίες σε σπήλαια της περιοχής Αλιστράτης Σερρών. Δελτ. Ελλ. Σπηλ.Εταιρίας XV - 1, σ. 71-77, Αθήνα. MΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. (1995), «Νεολιθικό ακιδογράφημα στις όχθες της Χειμαδίτιδας λίμνης και το δίδυμο μενχίρ του Πελεκάνου», Αρχαιολογία, τ. 56, Σεπτέμβριος 1995, σελ.: 39-45 ΝΤΟΥΜΑΣ, Χ.(1966) : Κορφή τ Αρωνιού, Μικρά ανασκαφική έρευνα εν Νάξω, Αρχαιολογικό Δελτίο, τ.20 (1965), σ.41-64, πιν.26-41, σχ.1-13. Αθήναι. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Σ. (2004), «555 Γραμμένες πέτρες». σελ.120, Λάρισα, ΕΛΛΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, Δ. (1973): Μεγαλιθικά μνημεία (Dolmen) και βραχογραφίαι εις την Δυτικήν Θράκην, «Αρχαιολογικά ανάλεκτα εξ Αθηνών» τομ. 6, τεύχ. 2, σ. 241-255, εικ. 1-20, σχ. 1. Αθήνα. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. (1981) : Βραχογραφίες Κρυονερίου Καβάλας (προκαταρκτική ανακοίνωση) στο 1ο Πανελλήνιο Σπηλαιολογικό Συμπόσιο, Δεκ. 1981. Δελτίο Ελλην. Σπηλαιολ. Εταιρείας, τ.18, τ.1-2, σ. 346-366, Αθήνα. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Ι. Λ. (1988) : Βραχογραφίες- ακιδογραφήματα Αν. Μακεδονίας, σ.85-88,σχ.14, Περιοδ. «Ανθρωπολογικά Ανάλεκτα» τομ.49, τευχ. 1, Αθήνα. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, I.Λ. (2000) : «Προϊστορικά βραχογραφήματα στη Β. Ελλάδα», τ.ι σ.1-250, τ.ιι 24 σχεδιασμένες επιφάνειες. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. (2003), «Βραχογραφήματα σπηλαίου Κρηνίδας - Ν. Μπάφρας φαραγγιού Αγγίτη Ν. Σερρών», σελ. 9, πρακτικά 3ου Συμποσίου. Ε.Σ.Ε. τ. ΧΧΙΙΙ Αθήνα. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. (2004), «Προϊστορικά Βραχογραφήματα στη Β. Ελλάδα», σελ. 290, Εκδόσεις : Νέα Θέσις. Αθήνα, ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Λ. - ΒΟΝΤΣΑ, Β. (2005), «Προϊστορικά Βραχογραφήματα, Πρώτες καλλιτεχνικές εκφράσεις του έμφρονος ανθρώπου. Πρακτικά συνεδρίου ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΗ της Ε.Ε.Φ. σ. 6, 4ος τ. (υπό έκδοση). Αθήνα. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ, Γ. (1985): Η τελευταία λέξη για τα βραχογραφήματα δεν έχει ειπωθεί ακόμη συνέντευξή στην εφ/δα «Πανεπιστημιακά Νέα», φύλλο 29, Μάϊος 1985, σ.11 και σ.14, Θεσσαλονίκη.