Υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία και σε τι συνίσταται; Ελευθερία δεν σημαίνει να κάνουμε ό,τι μας κατεβαίνει στο κεφάλι, ούτε, όπως νόμιζαν ορισμένοι φιλόσοφοι, να δρούμε χωρίς κίνητρα. Ελευθερία σημαίνει κατ αρχάς να έχουμε διαύγεια απέναντι σ αυτό που σκεφτόμαστε και σ αυτό που κάνουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ελεύθεροι, όταν ζούμε σε μια κοινωνία και κάτω από τον κοινωνικό νόμο; Θα διατυπώσω την απάντηση ως εξής: Μπορώ να είμαι ελεύθερος, εφόσον συμμετέχω στη διαμόρφωση αυτού του νόμου, εφόσον αποφασίζω ισότιμα μαζί με τους άλλους για τη δημιουργία αυτού του νόμου και, τέλος, εφόσον είμαι σύμφωνος με τον τρόπο που ο νόμος αυτός θεσπίστηκε. Για πολύ μεγάλο διάστημα οι ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι τους νόμους και τους θεσμούς τους δεν τους είχαν δημιουργήσει οι ίδιες. Αλλά τότε ποιος; Οι θεοί, ο Θεός, οι πρόγονοι. Σε τέτοιες συνθήκες, αυτοί οι νόμοι και οι θεσμοί προφανώς θεωρούνται ιεροί. Αδύνατον να τους αμφισβητήσει κανείς. Πώς είναι δυνατόν να πω ότι ο νόμος που τον έχει δώσει ο Θεός (αν ο Θεός είναι η πηγή κάθε δικαίου) είναι άδικος; Σε μιαν τέτοια κοινωνία, που θα την αποκαλέσουμε ετερόνομη -επειδή είναι υπόδουλη στους δικούς της θεσμούς- τα ίδια τα άτομα είναι ετερόνομα. Δεν μπορούν να σκεφτούν μόνα τους, εκτός από τελείως τετριμμένα και δευτερεύοντα θέματα. Δεν μπορούν να ελέγξουν κριτικά τη συμπεριφορά τους. Δεν μπορούν να κρίνουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι είναι αληθές και τι ψευδές. Αυτή ήταν η μοίρα της κοινωνίας επί χιλιετίες. Κάποια στιγμή όμως έγινε μια ιστορική ρήξη, η οποία άλλαξε την κατάσταση των πραγμάτων. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξαναξεκίνησε για δεύτερη φορά στη Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα -με το πρόταγμα της αυτονομίας- δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία, στην οποία ζούμε. Όμως το πρόταγμα της αυτονομίας, το οποίο έφθασε στο κορύφωμα του ανάμεσα στο 1750 και το 1950, επί του παρόντος μοιάζει να είναι εξουδετερωμένο. Σήμερα ζούμε σε μια κοινωνία, στην οποία η απάθεια, ο κυνισμός και η ανευθυνότητα ολοένα επεκτείνονται. Το κίνημα της αυτονομίας πρέπει να ξαναξεκινήσει και να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει μιαν αληθινή δημοκρατία. Μια δημοκρατία όπου όλοι θα συμμετέχουν στη ρύθμιση και τον καθορισμό των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Και αυτό
είναι το μόνο πολιτικό πρόταγμα, για το οποίο αξίζει τον κόπο να εργαστούμε και να αγωνιστούμε. Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας, Εκδόσεις Πόλις, Κορνήλιος Καστοριάδης ΘΕΜΑΤΑ Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου σε 110 περίπου λέξεις. Να υποθέσετε ότι το κείμενο σας θα το παρουσιάσετε στην τάξη σας (μονάδες 25) Β1. «Ελευθερία σημαίνει κατ αρχάς να έχουμε διαύγεια απέναντι σ αυτό που σκεφτόμαστε και σ αυτό που κάνουμε». Να αναλύσετε τη φράση σε μια παράγραφο 90 περίπου λέξεων. (μονάδες 10) Β2. Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας στην τρίτη παράγραφο του κειμένου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας (με αναφορά στη θεωρία και το κείμενο) (μονάδες 6) Β3. Αναφέρετε τρία χαρακτηριστικά του κειμένου που το εντάσσουν στο δοκιμιακό είδος (μονάδες 5) Β4. Για ποιους λόγους ο δοκιμιογράφος χρησιμοποιεί το α πληθυντικό πρόσωπο γραφής στο κείμενο του; (Να λάβετε υπόψη σας ότι το κείμενο είναι δοκίμιο) (μονάδες 4) Β5. Δημοκρατία, συμμετέχουν, καθορισμό, αποκαλέσουμε: να γράψετε τα συνθετικά των λέξεων και στη συνέχεια από το δεύτερο συνθετικό να γράψετε ένα νέο σύνθετο επίθετο ή ουσιαστικό (μονάδες 10) Γ. Σε ένα κείμενο 500 λέξεων το οποίο θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας να αναφερθείτε στους λόγους για τους οποίους ο άνθρωπος είναι σήμερα ανελεύθερος καθώς και στους τρόπους και τα μέσα που μπορεί να μεταχειρισθεί προκειμένου να διαφυλάξει την ελευθερία του. (μονάδες 40)
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Φίλοι συμμαθητές, Το κείμενο εξετάζει το θέμα της ελευθερίας και συγκεκριμένα τη σχέση της με τους νόμους και τη δημοκρατία. Αρχικά ο συγγραφέας ορίζει την έννοια της ελευθερίας. Δεν είναι αυθαιρεσία αλλά η συμμόρφωση σε νόμους που οι ίδιοι οι άνθρωποι συν-διαμόρφωσαν. Ωστόσο σε παλαιότερες εποχές οι άνθρωποι πίστευαν πως οι νόμοι ήταν δημιουργήματα του θεού. Επομένως ήταν ετερόνομοι, εφόσον υπάκουαν σε κανόνες θεσπισμένους από το θεό και δεν έκριναν οι ίδιοι το δίκαιο και το άδικο. Στην αρχαία Ελλάδα όμως και αργότερα στην Αναγέννηση, οι κοινωνίες απαίτησαν την αυτονομία. Αυτό το πρόταγμα είναι επίκαιρο και σήμερα, καθώς τα άτομα είναι ευθυνόφοβα και κυνικά. Επιβάλλεται λοιπόν, να διαμορφωθεί μια νέα συμμετοχική δημοκρατία. Β1. Ελευθερία σημαίνει κυρίως καθαρότητα σκέψης και δράσης. Πράγματι εκείνος που αποκτά τη γνώση με μελέτη και διάλογο και προσωπικά βιώματα, δεν χειραγωγείται αλλά είναι αυτόβουλος. Έχει πνευματικά και ηθικά εφόδια να επιχειρηματολογεί και να επεξεργάζεται ο ίδιος τα ζητήματα που τον απασχολούν. Η σκέψη του επομένως είναι διαυγής και δεν επηρεάζεται από ιδεοληψίες, στερεότυπα ή φόβους. Η ορθή σκέψη και η συνείδηση του υπαγορεύει και τις πράξεις του, οπότε είναι αυτόνομος. Γιατί ελευθερία σημαίνει να ζει ο άνθρωπος σύμφωνα με τις ιδέες του. Β2. Η συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο συγγραφέας είναι η παραγωγική. Ξεκινά από ένα ορισμό η ετερόνομη κοινωνία έχει ετερόνομα άτομα που υπακούν σε θεσμούς ορισμένους από ανώτερους- και καταλήγει σε ειδικά συμπεράσματα για τις συμπεριφορές των ετερόνομων ανθρώπων-δεν έχουν κριτική σκέψη ούτε συνεπή δράση. Β3. Χαρακτηριστικά δομής (αυστηρότητα οργάνωσης), ύφους (προσωπικό ύφος) και σκοπού (διδακτικός και διαχρονικός τόνος) κατατάσσουν το κείμενο του Κ. Καστοριάδη στο δοκίμιο.
Αρχικά η δομή του είναι αυστηρή, όπως ταιριάζει στο επιστημονικό δοκίμιο: προσδιορίζεται το θέμα στην προλογική παράγραφο (δίνεται το περιεχόμενο της έννοιας ελευθερία), ακολουθεί η επιχειρηματολογία σχετικά με τη σχέση της ελευθερίας με το νόμο και στον επίλογο εξάγεται το συμπέρασμα πως η σχέση αυτή πρέπει να αποκατασταθεί σήμερα από αυτόνομα άτομα. Το ύφος είναι προσωπικό («ό,τι μας κατεβαίνει στο κεφάλι»), άμεσο με προσεγμένη σύνταξη αλλά όχι επιτηδευμένη. Τέλος έχει έντονο διαχρονικό χαρακτήρα (από την αρχαιότητα φτάνει στις μέρες μας) και πρόθεση του είναι να προβληματίσει και να διδάξει (Το κίνημα της αυτονομίας πρέπει να ξαναξεκινήσει και να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει μιαν αληθινή δημοκρατία.) Β4. Ο συγγραφέας κάνει χρήση α πληθυντικού προσώπου αρχικά για να υπογραμμίσει την αντίληψη του ότι και ο ίδιος συμμετέχει στα προβλήματα και τις δυνατότητες του καιρού του. Άρα συμμετέχει στις αγωνίες και ελπίδες του ανθρώπου. Υποδηλώνει επίσης την πρόθεση του να συνομιλήσει με τον αναγνώστη του. Ακόμη καταργεί την απόσταση ανάμεσα στον ίδιο και το δέκτη και προσδίδει αμεσότητα στο κείμενο του. Β5. Δημοκρατία: δήμος (λαός) + κρατώ (εξουσιάζω)/ τρομοκράτης Συμμετέχουν: συν + μετά + έχω/ εξοχικός Καθορισμό: κατά + ορισμός/ περιοριστικός Αποκαλέσουμε: από + καλώ/ πρόσκληση Γ. Τίτλος Αφόρμηση από την επικαιρότητα Τα αίτια που απειλούν την ελευθερία σήμερα: Η άγνοια του ατόμου σχετικά με τα δικαιώματα που μπορεί να απολαμβάνει ως συνέπεια της ανθρώπινης ιδιότητας του. Κάποιες φορές, ενώ γνωρίζει τα δικαιώματα του, ολιγωρεί, οπότε οι ελευθερίες του γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης και συχνά απαλείφονται.
Η ηθική ατέλεια που αφορά κυρίως την σύγχρονη καταναλωτική νοοτροπία και τα φαινόμενα φανατισμού και μαζοποίησης. Οι φόβοι και τα πάθη καταδυναστεύουν συχνά τα άτομα και δεν τους επιτρέπουν να σκεφτούν και να δράσουν ορθά. Τα προβλήματα κοινωνικά και οικονομικά (ρατσισμός, εγκληματικότητα, οικολογική κρίση, ανεργία, η παγκοσμιοποίηση με τα οικονομικά αδιέξοδα που προκαλεί) προκαλούν άγχος και φόβους και δυσχεραίνουν, όταν δεν αναστέλλουν, την ψύχραιμη σκέψη και ενέργεια. Το άτομο τότε είναι δυνατόν να γίνει ενεργούμενο και να απολέσει την ατομική του βούληση. Η κρίση του δημοκρατικού θεσμού και η προπαγάνδα ακυρώνει τις ελευθερίες του ανθρώπου, εφόσον η δημοκρατία αποτελεί εγγύηση για τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επομένως και των ελευθεριών του. Η απειλή που στρέφεται ενάντια στην παγκόσμια ειρήνη. Αυτό το ενδεχόμενο ακυρώνει το δικαίωμα του ανθρώπου να ζει χωρίς φόβο σχεδιάζοντας ο ίδιος το μέλλον του. Επίσης απειλείται ή ακυρώνεται το αγαθό της εθνικής ελευθερίας. Συνέπειες από την καταστρατήγηση των ελευθεριών: Δυστυχία ατομική: εκείνος που ετεροκατευθύνεται δεν θα μπορέσει να ανακαλύψει τις κλίσεις του, τις πραγματικές του ανάγκες και θα βιώνει το αίσθημα του ανικανοποίητου. Όξυνση κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων ενώ προκαλούνται και πολιτικά αδιέξοδα. Τα πρόσωπα ή οι ομάδες προσώπων με πολιτική, οικονομική και κοινωνική ισχύ επιβάλλουν τις θελήσεις τους και εκμεταλλεύονται ανθρώπους και λαούς. Κυριαρχεί η βία και η αδικία. Διαμάχες και πόλεμοι. Οι κοινωνικές εντάσεις αλλά και οι εμπόλεμες συρράξεις προκαλούνται κυρίως από την επαπειλούμενη) στέρηση ελευθεριών Στασιμότητα πνευματική, επιστημονική, καλλιτεχνική εφόσον υπάρξει φραγμός στη δυνατότητα, ελευθερία έκφρασης και σκέψης. Προτάσεις για τη διασφάλιση της ελευθερίας: Προσωπική, ατομική επαγρύπνηση: Εκείνος που θέλει να είναι ελεύθερος, οφείλει με τις πράξεις του, τη σκέψη του και τις επιλογές του να την προστατεύει. Διασφάλιση του δημοκρατικού θεσμού που αποτελεί εγγύηση για τη δημοκρατία. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, είναι ανάγκη να ενεργοποιηθούν οι βασικοί θεσμοί παιδείας (οικογένεια: διάλογος, αρχές/ σχολείο: διάλογος, ανθρωπιστική παιδεία, σχολείο ανοιχτό προς την κοινωνία/ ΜΜΕ: πλουραλισμός) Συνεργασία των λαών με την αξιοποίηση των νέων μέσων που έχουν στη διάθεση τους
Η ελευθερία είναι διαρκής κατάκτηση και όχι αγαθό που δίνεται και κατοχυρώνεται εφάπαξ. Η αδράνεια την ακυρώνει.