Α1.Μετάφραση ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 27 ΜΑΪΟΥ 2013 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Πολιτικά (Α1,1/Γ1,2/Γ1,3-4/6/12) Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη-κράτος είναι ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί για χάρη ενός αγαθού (πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται ότι είναι αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό και μάλιστα αυτή που είναι ανώτερη από όλες τις άλλες αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά. Και αυτή είναι η κοινότητα που ονομάζεται πόλη ή πολιτειακώς οργανωμένη κοινότητα. Όμως, επειδή το κράτος ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλο αλλά αποτελείται από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επομένως, πρέπει να ερευνήσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η ουσία της έννοιας πολίτης.πράγματι, για το περιεχόμενό της λέξης πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες. Δηλαδή δεν υπάρχει Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 1
ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης : κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Β1. Ο Αριστοτέλης ξεκινά τη συλλογιστική του πορεία με τη διατύπωση μιας γενικευμένης διαπίστωσης. Η χρήση του όρου «πᾶσαν» φανερώνει την πρόθεση του να προσδώσει έναν καθολικό χαρακτήρα σε όσα λέει. Ο φιλόσοφος όταν πραγματεύεται θέματα σχετικά με την έρευνα των φυσικών φαινομένων, συνηθίζει να διατυπώνει μια γενική πρόταση και στη συνέχεια προχωρεί σε επιμέρους παρατηρήσεις. Την ίδια μέθοδο χρησιμοποιεί όταν πραγματεύεται διαφορετικά θέματα π.χ πολιτικά. Έτσι λοιπόν ο φιλόσοφος διατυπώνει την άποψή του ότι η Πόλη είναι μια μορφή κοινωνίας («πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν»). Η λέξη κοινωνία γεννήθηκε από το ρήμα κοινωνώ, το οποίο σημαίνει : συμμετέχω σε κάτι, παίρνω μέρος σε κάτι μαζί με κάποιον άλλο. Όταν, λοιπόν, σκεφτόμαστε έτσι τον όρο «κοινωνία», κατανοούμε καλύτερα τη σημασία της πολιτικής κοινωνίας, ότι, δηλαδή, η κοινωνία είναι ομάδα ανθρώπων με κοινά στοιχεία και κοινούς στόχους. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι κάθε κοινωνία για κάποιο αγαθό (καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν ). Στο σημείο αυτό εκφράζεται μια από τις βασικότερες θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας: πρόκειται για την άποψη ότι όλα γίνονται για κάποιο σκοπό. Στο σημείο αυτό πρέπει να προσέξουμε ότι ορίζεται ως στόχος κάθε κοινωνίας κάποιο αγαθό, δηλαδή κάποιος καλός σκοπός. Η έννοια «αγαθό» ταυτίζεται με την έννοια «ωφέλιμο». Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 2
Επομένως, για κάθε κοινωνία-ομάδα ανθρώπων, το αγαθό προσδιορίζεται διαφορετικά. Για παράδειγμα, μια ομάδα κυνηγών συνεργάζεται για να πετύχει ένα στόχο, να πιάσει θηράματα, μια κοινότητα στρατιωτών επιδιώκει να πετύχει μια νίκη κ.ο.κ. Οι επιμέρους αυτές, κοινότητες περιέχονται στην πολιτική κοινωνία, είναι μόριά της και υποδεέστερες απ αυτήν αυτή με τη σειρά της είναι η υπέρτατη μορφή κοινότητας και αφού οι επιμέρους κοινότητες στοχεύον σε κάποιο αγαθό, στοχεύει και αυτή στο σπουδαιότερο αγαθό, στην ευδαιμονία όλων των μελών της, στο αγαθό που αφορά όχι το παρόν αλλά «ἅπάντα τὸν βίον»,(«ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τάς ἄλλας»). Ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι η ανώτερη από τις κοινωνίες, που περιέχει τις υπόλοιπες, είναι η πόλη που έχει πολιτική οργάνωση («Αὕτη δ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική») Β2. Για να εξετάσουμε, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το περιεχόμενο του όρου «Πόλη», πρέπει πρώτα να δώσουμε τον ορισμό της έννοιας «πολίτης»(«πρότερον ο πολίτης ζητητέος»).και τον πολίτη πρέπει να τον εξετάσουμε από δυο απόψεις : πρώτα πρώτα, να δούμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη («τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον»)και στη συνέχεια ποια είναι η φύση του πολίτη («τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον»). Στην προσπάθειά του αυτή ο φιλόσοφος ακολουθεί την αναλυτική μέθοδο: θα αναλύσει την έννοια «πόλις» στα συστατικά της, θα βρει τα χαρακτηριστικά τους και συνθέτοντάς τα θα έχει τον ορισμό της πόλης. Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 3
Ο πρώτος λόγος που καθιστά αναγκαίο τον προσδιορισμό του όρου «πολίτης» είναι η εξής : η πόλη είναι κάτι σύνθετο, ένα όλο, που έχει συντεθεί από διάφορα μέρη («των όλων μεν συνεστωτων δ' έκ πολλων μορίων»)και ο πολίτης είναι το μέρος έτσι για να γνωρίσουμε το όλο, πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το μέρος. Ο δεύτερος λόγος απορρέει από τον πρώτο : πρέπει να εξεταστεί η έννοια του πολίτη και να δοθεί το περιεχόμενό της. Αυτό συμβαίνει, επειδή, όπως και με την πόλη, έτσι και με τον πολίτη, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το ποιόν ονομάζουμε πολίτη. Δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή άποψη σχετικά με το τι είναι ο πολίτης («καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην»). Εξηγεί λοιπόν ο Αριστοτέλης ότι ανάλογα με το πολίτευμα που επικρατεί σε κάποια πόλη, δίνεται διαφορετικό περιεχόμενο στην έννοια «πολίτης». Για παράδειγμα, ένα άτομα σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής πόλης μπορεί να είναι πολίτης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου ισχύουν άλλα κριτήρια (πχ καταγωγή, εισόδημα, επάγγελμα κ.α). Η σχέση του πολίτη με την πόλη παρουσιάζεται από τον Αριστοτέλη ως αμφίδρομη( «ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν»). Οι πολίτες, από τη μια πλευρά, είναι εκείνοι που διαμορφώνουν τελικά την εικόνα που παρουσιάζει στο σύνολό της η πόλη, η οποία ορίζεται ως ένα σύνολο από ενεργούς πολίτες που συμμετέχουν στα κοινά.(«μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς»). Όμως από την άλλη πλευρά, η πόλη, με το συγκεκριμένο πολίτευμα που επικρατεί σ αυτήν, είναι εκείνη που προσδίδει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολίτη. Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 4
Β3. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κάθε κοινωνία επιδιώκει ένα αγαθό αυτοί για παράδειγμα που πολεμούν μαζί επιδιώκουν τον πλούτο, την νίκη ή την κατάκτηση μιας πόλης, οι ναυτικοί έχουν στόχο την απόκτηση χρημάτων και κάτι ανάλογο συμβαίνει με όσους ανήκουν σε μια φυλή ή σε ένα δήμο. Αυτές τις κοινωνίες ο φιλόσοφος τις θεωρεί μόρια της πολιτικής κοινωνίας και τις τοποθετεί σε υποδεέστερη από αυτήν θέση. Αυτή αποτελεί την υπέρτατη μορφή κοινότητας και, αφού οι επιμέρους κοινότητες στοχεύουν σε κάποιο αγαθό, στοχεύει και αυτή στο σπουδαιότερο αγαθό, στην ευδαιμονία όλων των μελών της, στο αγαθό που αφορά όχι το παρόν αλλά άπαντα τον βίον («Επειδή πολιτική»). Γι αυτό χαρακτηρίζεται η τελειότερη μορφή κοινωνίας. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψή του ότι η πόλη είναι η εξέλιξη των απλούστερων μορφών κοινωνιών. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι η πόλη προήλθε από τη συνένωση πολλών χωρών (κωμών). Η πρώτη κοινωνική οντότητα ήταν ο οίκος, η οικογένεια όπου από φυσική ανάγκη συνδυάζονται αυτοί που δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον άλλον άρρεν και θήλυ- σκοπός της είναι η ικανοποίηση των καθημερινών βιοτικών αναγκών του ανθρώπου. Σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζεται ως κώμη, που αποτελείται από περισσότερες οικογένειες και ικανοποιεί εκτός από τις εφήμερες ανάγκες και άλλες υψηλότερες (πνευματικές), όπως για παράδειγμα τη λατρεία του θείου και την απονομή δικαιοσύνης. Εξελικτικά οι προηγούμενες κοινωνικές οντότητες έφτασαν σε ένα τρίτο στάδιο, το τελικό (τέλος). Αυτό είναι η πόλη-κράτος, ο υψηλότερος τύπος κοινωνίας που ικανοποιεί ακόμη πιο Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 5
υψηλές ανάγκες του ανθρώπου (ηθικές ανάγκες). Γι αυτό είναι μια κοινωνική οντότητα τέλεια. Το περιεχόμενο της λέξης «τέλειος» δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια που δίνουμε εμείς σήμερα. Ο αρχαίος Έλληνας άκουγε καθαρά μέσα απ αυτή, τη λέξη τέλος, που δηλώνει το σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο το καθετί, τον προορισμό του. Δηλώνει τη στιγμή της τελείωσης, της ακμής, της ολοκλήρωσης. Στη συγκεκριμένη λοιπόν περίπτωση του κειμένου μας, το επίθετο τέλεια λέγεται σε σχέση με την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου που παρακολουθούμε (οικίακώμη-πόλις) με το νόημα αυτό, η στιγμή της ολοκλήρωσης δηλώνει και το τέλος της εξέλιξης ( η οποία, όμως, δεν οδηγεί σε μια τελική φθορά, αλλά σε μια τελική ολοκλήρωση). Σκοπός της πόλης κράτους είναι όχι μόνο το ζῆν αλλά και το εὖ ζῆν η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την αυτάρκεια. Η λέξη αυτάρκεια παράγεται από το επίθετο αυτάρκης (αυτός + ἀρκέω-ω), που δηλώνει αυτόν που είναι σε θέση να καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες του μόνος του, με τις δικές του δυνάμεις, χωρίς να εξαρτάται οικονομικά από άλλους. Στην ηθική του Αριστοτέλη η αυτάρκεια είναι το γνώρισμα του αγαθού που το κάνει να είναι μοναχό του τέλειο και δίνει στον άνθρωπο το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο εδώ, στην πολιτική φιλοσοφία, η αυτάρκεια της πόλεως είναι το υπέρτατο αγαθό και ταυτίζεται με την ευδαιμονία των πολιτών (με το εὖ ζῆν). Μια πόλη, λοιπόν, είναι αυτάρκης όταν μπορεί να έχει τα αναγκαία με τις δικές της δυνάμεις και πόρους η ανεξάρτητη, αυτή που δεν χρειάζεται εξωτερική βοήθεια για να καλύψει κυρίως τις υλικές( αλλά και ηθικές, πνευματικές και Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 6
κοινωνικές) ανάγκες της. Στο δικό μας χωρίο, χαρακτηρίζεται τέλεια, ακριβώς γιατί δεν υπάρχει τίποτα που να το χρειάζεται ο πολίτης και να μη μπορεί να του το προσφέρει αυτή η πόλη κράτος : του προσφέρει το ζῆν και το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία. Επιπλέον, μια πόλη-κράτος έχει αυτάρκεια, αν ισχύουν οι εξής προϋποθέσεις : αν έχει δύναμη, αν διαθέτει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας, αν έχει εύφορα εδάφη που εξασφαλίζουν πλούσια προϊόντα, αν βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση, που εξασφαλίζει αποτελεσματική άμυνα και εύκολη διακίνηση προϊόντων. Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνονται μέσα από τον ορισμό της πόλης που παραθέτει ο φιλόσοφος. : είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική και στη δικαστική εξουσία και ακόμα, είναι ικανά και αρκετά να εξασφαλίζουν τα πάντα στο κοινό («πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς»). Οι συλλογισμοί-επιχειρήματα με τα οποία ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την άποψη ότι η πόλη υπάρχει «εκ φύσεως» είναι τα εξής : Α) 1. Η φύση είναι μια μορφή ολοκλήρωσης 2. Η πόλη είναι ολοκλήρωση της οικογένειας και της κώμης 3. Άρα, η πόλη είναι φυσική ύπαρξη,υπάρχει φύσει Β) 1.Οι πρώτες κοινωνίες (οίκος, κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις 2.Η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 7
3.Άρα, η πόλη είναι φυσική ύπαρξη(«η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως») Β4. Από το σχολικό βιβλίο σελ 178-179: Επειδή διαβάζοντας έξω από την πόλιν» Β5. Ενόραση - ὁρῶμεν Σύσταση - συνεστηκυῖαν Κατάσχεση - μετέχοντες Σύγκλητος - καλεῖν Κειμήλιο - συγκειμένων Σκόπιμος - σκεπτέον Άρχοντας - ἀρχῆς Άφαντος - φανερόν Ρητό - λέγομεν Άφιξη - ἱκανόν Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 8
Γ. Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Ζ 28 Γ1. Δεν καταγγέλεται λοιπόν από κάποιους μετοίκους και από υπηρέτες σχετικά με τις Ερμές τίποτα, αλλά κάποιοι ακρωτηριασμοί άλλων αγαλμάτων που είχαν γίνει στο παρελθόν από νεότερους πάνω στη διασκέδαση και στο κρασί και συγχρόνως ότι τελούνται τα μυστήρια σε σπίτια με σκοπό το χλευασμό τους γι αυτά κατηγορούσαν και τον Αλκιβιάδη και επειδή πίστευαν αυτά όσοι ήταν περισσότερο δυσαρεστημένοι με τον Αλκιβιάδη, γιατί τους εμπόδιζε ώστε να μην εξουσιάζουν με σιγουριά το λαό και επειδή νόμισαν ότι, αν τον εξόριζαν, θα είχαν τα πρωτεία, τα μεγαλοποιούσαν και φώναζαν ότι και τα μυστήρια και ο ακρωτηριασμός των Ερμών έγιναν με σκοπό την ανατροπή της δημοκρατίας και τίποτα απ αυτά δεν έγινε χωρίς τη σύμπραξη εκείνου, αναφέροντας ως αποδείξεις τις υπόλοιπες αντιδημοκρατικές παρανομίες του στις δραστηριότητές του. Γ2. τινων : ὕβρει : ὄντι : μάλιστα : ἐπῃτιῶντο : τινά ὕβριν οὖσι(ν) μάλα ἐπαιτιῶ ὑπολαμβάνοντες : ὑποληφθεῖσι ἐξελάσειαν : ἐξελῷεν ἐβόων : βοᾶν εἴη : ἔσται ἐπράχθη: πεπράχθω Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 9
Γ3α) περὶ τῶν Ἑρμῶν :Εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς ως επιρρηματικός προσδιορισμός στο ρήμα μηνύεται. ὑπὸ νεωτέρων : εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου ως επιρρηματικός προσδιορισμός στη μετοχή γεγενημέναι. τα μυστήρια: υποκείμενο στο ρήμα ποιεῖται (αττική σύνταξη) τον Ἀλκιβιάδην: αντικείμενο στο ρήμα ἐπῃτιῶντο. δήμου(το δεύτερο του κειμένου):γενική αντικειμενική ως ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός στο καταλύσει αὐτοῦ: γενική υποκειμενική ως ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός στο παρανομίαν Γ3β) Υπόθεση : εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν Απόδοση: πρῶτοι ἂν εἶναι Πρόκειται για εξαρτημένο /πλάγιο υποθετικό λόγο της απλής σκέψης του λέγοντος. Με υπόθεση «εἰ + ευκτική» και απόδοση «δυνητικό απαρέμφατο» Παρατήρηση: Η μετατροπή του υποθετικού λόγου σε ανεξάρτητο θα γινόταν: «εἰ ἐξελάσαιμεν» (υπόθεση) «ἂν εἴημεν/εἴμεν» (απόδοση) Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 10
Επιμέλεια απαντήσεων : Σγουρομάλλη Βίκυ - Σταματάκη Κατερίνα Σελίδα 11